4. वैक्रान्तञ्चैव ववक्रान्तं वैक्रान्तं जीर्णवज्रकम् ।
कुवज्रं क्षुद्रकुविश चूर्णवज्रञ्च तन्मतम् ॥ (R T 23/155)
SYNONYMS
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
4
5. Chemical formula : KAl Si3 O8
Chemical Name : Tourmaline
Category : complex ring silicate of boron and aluminium
Nature : Crystalline prismatic
Colour : Black, brownish black, blusih black, most common blue green
red and sometimes of rich shades, rarely white or colourless
Crystals : Rounded to barrel shaped
Diaphaneity : Transparent to opaque
MINERALOGICAL IDENTIFICATION
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
5
6. Fracture : Uneven
Cleavage : none, prismatic faces strongly striated vertically and crystals
rounded to barrel shaped
Tenacity : Brittle and often rather friable
Luster : Vitreous
Streak : Colourless
Specific gravity : 3 to 3.2
Hardness : 7 to 7.5
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
6
7. SOURCES
• Vaikranta is a common detrital sedimentary rocks
• Occurs in granite pegmatites, commonly in crystal form
• It also occurs in metamorphic rocks, mostly in schists and
gneisses
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
7
8. OCCURENCE
India – occurs in igneous and metamorphic terrains of Rajasthan,
Jharkhand, Bihar and Karnataka
• Rajasthan – mainly occurs in Udaipur, Bhilwara, ajmer,
rajsamand districts
Globally –
South Africa, Canada, Peru, Mexico, Thailand, Norway,
Germany and UK
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
8
9. Vaikranta may be found associated with topaz, spodumene,
cassiterite, fluorite and apatite.
Some compare vaikranta with fluorite or fluorspar, which is
halide mineral, composed of calcium fluoride, CaF2
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
9
13. HISTORY
• The first reference for ‘Vaikranta’ can be traced from ‘Koutilya
Arthashastra’ belonging to 4th Cent BC.
• It is mentioned as “Vaikranta dhatu ” in this book in 33rd chapter
along with other 6 metals.
• In later books starting from rasa hridaya tantra, it has been
classified under maharasa varga and ratna varga
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
13
14. ETYMOLOGY
वज्रवत् सवणरोगार्ां हरर्ाय यतव्ववदम् ।
धत्ते ववक्रावन्तमतुिां वैक्रान्तं कथ्यते तत: ॥ (R.T 23/156)
• When used judiciously for internal administration in appropriate
dosage form, the ‘vaikranta’ can cure many diseases like that of
‘vajra’
• Therefore, this drug is called by the name ‘vaikranta’
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
14
15. ववक्रान्तयवत िोहावि तेि वैक्रान्तक: ्मृत: ॥ (R.R.S 2/60)
• The one which cures vikriti (damage) to loha is known as vaikranta
• When vaikranta is rubbed on the surface of other metals, it leaves lines and
scratches and is capable of cutting thin sheets of other metals
ववकृन्तयवत रोगावर् इवत वैक्रान्त: ॥
• Can destroy/cure the diseases
वैकृन्तीतीरसम्भूतो रसो वैक्रान्तको ्मृत: ॥
• Since it obtained from the banks of ‘vikrnti river’ , it was named as vaikranta
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
15
16. GRAHYA SWAROOPA & TYPES
अष्टास्रमष्टफिकं वसतापीतावसतारुर्म् ।
मसृर्ं गुरु षट्कोर्ं वैक्रान्तं जावयमुच्यते ॥
श्वेतो िीि्तथा रक्त: पारावतप्रभ: ।
तार्क्षयाणभ: कर्ुणर: कृष्र्ो वर्णतश्चाष्टधा वह सः ॥ (RT 23/157-158)
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
16
17. • 8 Asra (edges) , 8 phalaka (surfaces), sita (whitish in colour) ,
pita (yellow) , asita (blackish) , aruna (coffee/black)
• Soft to touch
• Heavy
• 6 kona (angles) , 6 surfaces
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
17
19. AS PER CHEMISTRY , TOURMALINE IS HAVING 3 VARITIES
Alkali tourmaline
Magnesium tourmaline
Iron tourmaline
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
19
20. कुिवथक्वाथसंव्वन्िो वैक्रन्त: पररशुध्यवत ॥ (RRS 2/66)
SHODHANA
Grahya vaikranta tied in a pottali hung in dolayantra 3 hours of
swedana in kulattha Kashaya washed/dried/stored
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
20
21. म्रीयतेऽष्टपुटैगणन्धविम्र्ुकद्रवसंयुत: ॥ (RRS 2/67)
MAARANA
[Shudha vaikranta + shudha gandhaka triturated homogenous
mixture ] + nimbu swarasa triturated chakrika dried under
hot sun sharava samputa 1 gajaputa 8 times red coloured
vaikranta bhasma
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
21
22. वैक्रन्त्तु विदोषघ्ि: षड्रसो देहदार््णय कृत् ।
पाण्डूदरज्वरश्वासकासक्षयप्रमेहिुत् ॥ (Ay.Pra.5/167)
BHASMA GUNAs
Tridosha hara, possesses all 6 rasas, make body sturdy and healthy
Cures pandu roga, udara roga, jeerna kjkwara, shwasa, kasa, kshaya,
prameha roga
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
22
23. सववपातियोगेि मवदणतश्च वटीकृत: ।
मूषा्थो घवटकाध्मातो वैक्रान्त: सववमुवसृजेत् ॥ (Ay.Pra.5/171)
SATVAPATANA
Shudha vaikranta mardana with satvapatana yoga(mitra panchaka)
triturated chakrika dried musha intense heat × 3 hours white
coloured aluminium metal (satva)
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
23
24. THERAPEUTIC USES
• Rajayakshma
• Jwara
• Shosha
• Kushtha
• Pandu
• Shwasa
• Kaasa
• Prameha
• Shotha
• Udara roga
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
24
25. MAATRA
1/24 Ratti to 1/11 Ratti (5mg – 11mg) - R.T 23/170
1/8 Ratti to 1/2 Ratti (15.5mg – 62mg) – RTS
ANUPANA
Madhu, sharkara, ghrita, dugdha
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
25
26. ASHUDHA VAIKRANTA SEVANA JANYA DOSHA
अशुद्धौ वज्रवैक्रान्तौ वकिासं दाहसन्तवतम् ।
पाश्वणपीडां तथा पाण्डुं कुरुत्तौ ववशोधयेत् ॥ (Ayu.Pra.5/168)
⁌ Administration of ashudha vaikranta causes diseases such as kilasa
roga, daaha, parshvapeeda, pandu roga
⁌ Therefore vajra/vaikranta has to be be properly purified before they
are incinerated and administered
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
26
27. IMPORTANT FORMULATIONS/YOGAs
⁌ Vaikranta rasayana
⁌ Trailokya Chintamani rasa
⁌ Vasantakusumakara rasa
⁌ Suchikabharana rasa
⁌ Vijaya parpati
⁌ Vadavanala rasa
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
27
28. FREQUENTLY ASKED QUESTIONS – (RGUHS)
Long Essays
1. Shodhana, marana, and therapeutic uses of vaikranta
2. Mention maharsa vargeeya dravyas and their significance in
rasakarma. Write in detail about vaikranta
3. Describe the Swaroopa, bheda, prapti sthana, maranam, matra ,
guna and amayeeka prayoga of vaikranta
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
28
29. Short essays
1. Source, grahya lakshana, shodhana and uses of vaikranta
2. Write synonyms, prapti sthana, matra and uses of vaikranta
Short answers
1. Grahya Swaroopa of vaikranta
6/18/2022
Dr.Saranya Sasi MD(Ayu) Assistant Professor Dept.of RSBK SSRAMC & H Inchal Belgaum Karnataka
29