Οχυρωματικά έργα

1. Το Υγρό Πυρ

2. Περιεχόμενα
●
Γενικές πληροφορίες
●
Ιστορία
●
Παραγωγή
●
Γενικά χαρακτηριστικά
●
Θεωρίες περι σύστασης
●
Παραπομπές

3. Γενικές πληροφορίες
Το υγρό πυρ (λεγόμενο επίσης πυρ θαλάσσιον, μηδικόν πυρ,
πολεμικόν πυρ, πυρ λαμπρόν, πυρ ρωμαϊκόν ή πυρ σκευαστόν) και
γνωστό στους Δυτικούς ως ελληνικό πυρ (Λατ. ignis graecus, αγγλ.
Greek fire) ήταν ένα εμπρηστικό όπλο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,
που εφευρέθηκε τον ύστερο 7ο αιώνα μ.Χ.. Εκτοξευόμενο από
καταπέλτες, αλλά κυρίως από πεπιεσμένους σίφωνες, το υγρό πυρ
είχε την ιδιότητα να μην σβήνει στο νερό. Ως εκ τούτου, έπαιξε
σημαντικό ρόλο στην απόκρουση των αραβικών πολιορκιών της
Κωνσταντινούπολης, και σε αρκετές ναυτικές συμπλοκές με τους
Άραβες και τους Ρως. Περιβαλλόταν με άκρα μυστικότητα, με
αποτέλεσμα να αγνοούμε σήμερα την ακριβή σύστασή του. Το
βυζαντινό υγρό πυρ δεν πρέπει να συγχέεται με παρόμοιες
εμπρηστικές ουσίες που χρησιμοποίησαν οι Άραβες και άλλα κράτη,
και που στη διεθνή βιβλιογραφία συνήθως αναφέρονται συλλογικά
ως «ελληνικό πυρ».

4. Ιστορία
Εμπρηστικές ουσίες, βασιζόμενες σε θειάφι, πίσσα ή πετρέλαιο,
χρησιμοποιήθηκαν για πολεμικούς σκοπούς αιώνες πριν την
εφεύρεση του υγρού πυρός. Η χρήση εμπρηστικών βελών και
δοχείων με εύφλεκτες ουσίες ανάγεται στους Ασσυρίους τον 9ο
αιώνα π.Χ., και ήταν ευρέως διαδεδομένη και στον ελληνορωμαϊκό
κόσμο. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ακόμα και τη χρήση πρωτόλειων
φλογοβόλων κατά την πολιορκία του Δηλίου το 424 π.Χ.. Στη
θάλασσα, επί Αναστασίου Α΄ ο βυζαντινός στόλος φέρεται να
χρησιμοποίησε μια θειούχα ουσία, που εφήυρε ο Αθηναίος
φιλόσοφος Πρόκλος, για να νικήσει το στόλο του στασιαστή
στρατηγού Βιταλιανού το 515 μ.Χ.

5. Η εφεύρεση του υγρού πυρός ήρθε σε μια κρίσιμη για το Βυζάντιο στιγμή.
Εξασθενημένοι από δεκαετίες πολέμων με τους Σασσανίδες, οι Βυζαντινοί
στάθηκαν ανίκανοι να αναχαιτίσουν την επέλαση των νεοφώτιστων αράβων
πολεμιστών του Ισλάμ. Εντός μιας γενιάς, η Συρία, η Αίγυπτος και η
Μεσοποταμία έπεσαν στα χέρια των Αράβων, που περί το 672 εξαπέλυσαν
την πρώτη τους μεγάλη επίθεση κατά της ίδιας της Κωνσταντινούπολης. Εκεί
το υγρό πυρ χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά με εξαιρετικά αποτελέσματα
ενάντια στον αραβικό στόλο. Η χρήση του συνέβαλε τα μέγιστα στην
απόκρουση των δύο αραβικών πολιορκιών της πρωτεύουσας. Οι αναφορές
στη χρήση του σε ναυμαχίες κατά των Αράβων αργότερα είναι σποραδικές,
αλλά συνέβαλε σε αρκετές βυζαντινές νίκες, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της
επανακατάκτησης τους 9ο και 10ο αιώνες. Η ουσία χρησιμοποιήθηκε και στις
εμφύλιες συγκρούσεις της περιόδου, κυρίως κατά τη θεματική εξέγερση του
727 και την εξέγερση του Θωμά του Σλάβου το 821–823. Και στις δύο
περιπτώσεις, οι στόλοι των στασιαστών ηττήθηκαν από τον κεντρικό στόλο
της Κωνσταντινούπολης με τη χρήση του υγρού πυρός. Εξέχουσα θέση
κατέχει το υγρό πυρ και στις συγκρούσεις με τους Ρως και τις επιδρομές τους
κατά της Αυτοκρατορίας.

6. Η σημασία του υγρού πυρός κατά τον αγώνα του Βυζαντίου με τους Άραβες
οδήγησε στη δημιουργία ενός μύθου που του απέδιδε θεϊκή προέλευση. Ο
αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος (945–959) στο έργο του
Προς τον ίδιον Υιόν Ρωμανόν (De Administrando Imperio), προειδοποιεί το γιο
και διάδοχό του, Ρωμανό Β΄, να μην αποκαλύψει ποτέ το μυστικό της
παρασκευής του στους ξένους, λέγοντας ότι «κα α τ απ το Θεο δι'ὶ ὐ ὸ ὸ ῦ ῦ
γγέλου τ μεγάλ κα πρώτ βασιλε Χριστιαν , γί Κωνσταντίνἀ ῷ ῳ ὶ ῳ ῖ ῷ ἁ ῳ ῳ
φανερώθη κα διδάχθη» και ότι ο άγγελος του παρήγγειλε όπως « ν μόνοιςἐ ὶ ἐ ἐ
το ς Χριστιανο ς κα τ π' α τ ν βασιλευομέν πόλει κατασκευάζηται,ῖ ῖ ὶ ῇ ὑ ὐ ῶ ῃ
λλαχο δε μηδαμ ς, μήτε ε ς τερον θνος τ ο ονδήποτε παραπέμπηται,ἀ ῦ ῶ ἰ ἔ ἕ ὸ ἱ
μήτε διδάσκηται» (13.73–84). Προσθέτει δε ότι μια φορά, ένας στρατηγός που
καθώς έμπαινε σε μια εκκλησία. Όπως καταδεικνύει και το τελευταίο
περιστατικό, οι Βυζαντινοί δεν μπόρεσαν να αποφύγουν περιστατικά όπου το
μυστικό τους όπλο έπεσε στα χέρια των εχθρών τους: οι πηγές καταγράφουν
τουλάχιστον μία αιχμαλωσία πυρφόρου πλοίου από τους Άραβες το 827, και οι
Βούλγαροι κυρίεψαν αρκετούς σίφωνες και την ίδια την ουσία το 812/814.
Καθώς όμως τα μυστικά της παρασκευής και χρήσης του παρέμεναν ανέπαφα,
δεν μπόρεσαν να αντιγράψουν το πλήρες σύστημα. Οι Άραβες όντως αργότερα
χρησιμοποίησαν ουσίες παρόμοιες με το υγρό πυρ, αλλά δεν ποτέ δεν
χρησιμοποίησαν σίφωνες, παρά μόνο καταπέλτες και χειροβομβίδες.

7. Το υγρό πυρ συνέχισε να αναφέρεται στις πηγές έως και τον 12ο
αιώνα. Η Άννα Κομνηνή δίνει μια ζωντανή περιγραφή μια ναυμαχίας
– πιθανώς φανταστικής – μεταξύ των Βυζαντινών και των Πιζανών
το 1099. Κατά τις πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης από την Δ΄
Σταυροφορία το 1203/1204 όμως, παρά την παρουσία πρόχειρων
πυρπολικών, καμία πηγή δεν αναφέρει τη χρήση υγρού πυρός.
Φαίνεται ότι είχε πλέον εγκαταληφθεί, είτε επειδή το μυστικό της
σύστασής του είχε χαθεί, είτε επειδή το Βυζάντιο είχε χάσει την
επαφή του με τις περιοχές – τον Καύκασο και τις ανατολικές ακτές
του Εύξεινου – από όπου αντλούσε τις πρώτες ύλες για την
παρασκευή του.

8. Παραγωγή
●
Γενικά χαρακτηριστικά
●
Θεωρίες περι σύστασης

9. Γενικά χαρακτηριστικά
●
Η ουσία συνέχιζε να καίει στο νερό, και, σύμφωνα με ορισμένες
ερμηνείες, αναφλεγόταν στην επαφή του με τον νερό. Επιπλέον,
όπως αναφέρεται σε αρκετές πηγές, μπορούσε να σβηστεί μόνο από
ορισμένες ουσίες όπως άμμο, που του στερούσε οξυγόνο, δυνατό
ξύδι, ουρα προφανώς μέσω κάποιας χημικής αντίδρασης.
●
Όπως φαίνεται και από το όνομά του αλλά και από περιγραφές,
ήταν υγρό και όχι κάποιας μορφής βλήμα.
●
Στη θάλασσα, συνήθως εκτοξευόταν από σίφωνες, αν και κεραμικά
δοχεία και βομβίδες γεμισμένες με υγρό πυρ ή παρόμοιες ουσίες
επίσης χρησιμοποιούνταν.
●
Η εκτόξευση του υγρού πυρός συνοδευόταν από πολύ θόρυβο
(«βροντή») και καπνό.

10. Θεωρίες περι
σύστασης
Η πρώτη, και για πολύ καιρό πιο διαδεδομένη, θεωρία σχετικά με τη
σύσταση της εμπρηστικής ύλης ήταν ότι το κύριο συστατικό ήταν
νιτρικό κάλιο, ουσιαστικά δηλαδή ότι το υγρό πυρ ήταν μια πρώιμη
μορφή πυρίτιδας. Η θεωρία αυτή προήλθε από την περιγραφή
έντονου θορύβου και καπνού κατά την εκτόξευση, καθώς και από την
απόσταση στην οποία μπορούσε να εκτοξευθεί το όπλο, που
ερμηνεύτηκαν ως προϊόντα εκρηκτικής αντίδρασης. Από την εποχή
του ολλανδού ιστοριοδίφη Ισαάκ Βόσσιους, πολλοί ερευνητές
υποστήριξαν τη θέση αυτή, και πρωτίστως η λεγόμενη "Γαλλική
Σχολή" το 19ο αιώνα, που περιελάμβανε το διάσημο χημικό Μαρσελέν
Μπερτελό. Έκτοτε η θεωρία αυτή έχει απορριφθεί, καθώς το νιτρικό
κάλιο δεν φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε για πολεμικούς σκοπούς στην
Ευρώπη ή τη Μέση Ανατολή πριν τον 13ο αιώνα, και απουσιάζει
πλήρως από τα έργα των Αράβων, των πλέον εξεχόντων χημικών του
μεσογειακού κόσμου, πριν από την περίοδο αυτή. Επιπλέον, η φύση
του προτεινόμενου μίγματος δεν συμβαδίζει με τα χαρακτηριστικά της
δια σίφωνος εκτοξευόμενης ουσίας των βυζαντινών πηγών.

11. Μια δεύτερη άποψη, βασιζόμενη στο γεγονός ότι το υγρό πυρ δεν έσβηνε στο
νερό – σύμφωνα δε με ορισμένες πηγές το νερό την έκανε να καίει πιο έντονα
– θεώρησε ότι η εμπρηστική ουσία βασιζόταν σε ένα μίγμα με βάση τη μη
εσβεσμένη άσβεστο. Αν και ο άσβεστος ήταν γνωστός στους Βυζαντινούς και
στους Άραβες, η θεωρία αυτή καταρρίπτεται από λογοτεχνικά και εμπειρικά
στοιχεία. Ένα μίγμα βασισμένο στην άσβεστο θα πρέπει να έρθει σε επαφή με
νερό για να αναφλεγεί, ενώ τα Τακτικά του αυτοκράτορος Λέοντα Στ΄
καταγράφουν ότι η ουσία συχνά χυνόταν απευθείας στο κατάστρωμα
εχθρικών πλοίων. Ομοίως, ο αυτοκράτορας αναφέρει τη χρήση βομβίδων,
πράγμα που ενισχύει την άποψη ότι η επαφή με νερό δεν ήταν απαραίτητη
για να ανάψει η ουσία του υγρού πυρός. Επιπλέον, ο C. Zenghelis διεξήγαγε
μια σειρά πειραμάτων που απέδειξαν ότι τα αποτελέσματα της αντίδρασης
ασβέστου-νερού θα ήταν αμελητέα υπό πραγματικές συνθήκες στη θάλασσα.
Μια άλλη παρόμοια θεωρία πρότεινε την πιθανότητα ο Καλλίνικος να είχε
ανακαλύψει το φωσφορούχο ασβέστιο, το οποίο όταν έλθει σε επαφή με νερό
παράγει την εξαιρετικά εύφλεκτη φωσφίνη, η οποία αναφλέγεται αυτόματα.
Και εδώ όμως εκτεταμένα πειράματα απέτυχαν να προσεγγίσουν την
περιγραφόμενη ένταση του υγρού πυρός.

12. Αν και η παρουσία ασβέστου ή/και νιτρικού καλίου στο μίγμα δεν μπορεί να
αποκλειστεί, είναι φανερό πως δεν αποτελούσαν το κύριο συστατικό. Οι
περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές συμφωνούν ότι το υγρό πυρ βασιζόταν
στο πετρέλαιο, κατεργασμένο ή μη. Οι Βυζαντινοί είχαν εύκολη πρόσβαση σε
ακατέργαστο πετρέλαιο από τις φυσικές πηγές στην ανατολική ακτή του
Εύξεινου Πόντου (λ.χ. οι πηγές γύρω από το Τμουτορακάν που αναφέρονται
και από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο) ή σε διάφορες άλλες περιοχές
στη Μέση Ανατολή. Είναι ενδεικτικό ότι μια από τις ονομασίες του υγρού
πυρός ήταν «μηδικό πυρ», και ότι ο ιστορικός Προκόπιος ο Καισαρεύς
καταγράφει ότι το ακατέργαστο πετρέλαιο ήταν γνωστό ως «νάφθα» ή
«μηδικό έλαιο». Υπάρχει επίσης και ένα λατινικό χειρόγραφο του 9ου αιώνα,
φυλασσόμενο στο Βόλφενμπυττελ (Wolfenbüttel) της Γερμανίας, που
αναφέρει τα συστατικά μιας ουσίας που μοιάζει να είναι το υγρό πυρ, καθώς
και τη λειτουργία των σιφώνων για την εκτόξευσή του. Αν και το κείμενο
περιέχει διάφορες ανακρίβειες, αναφέρει ξεκάθαρα τη νάφθα ως το κύριο
συστατικό. Διάφορες ρητίνες πιθανότατα προστίθενταν ως πηκτικό (η
Στρατηγική έκθεσις και σύνταξις του Νικηφόρου Φωκά αναφέρει το υγρό πυρ
ως «πυρ κολλητικόν») και για να αυξήσουν τη διάρκεια και ένταση της
καύσης.

13. Παραπομπές
Τ.Κόλλιας, "Η πολεμική τέχνολογία των Βυζαντινών", Δωδώνη, Επ.Επ.Φιλοσοφικής Ιωαννίνων, 18/1/1989, σ.17-41
Θ.Κορρές, "Υγρόν Πυρ".Ένα όπλο της Βυζαντινής ναυτικής τακτικής", Θεσσαλονίκη, 1995
Η. Κόλλιας, "Τεχνολογία και πόλεμος στο Βυζάντιο", Αρχαιολογία και τέχνη τ/χ.96, Σεπτ. 2005, σ.18-22
V. Christides, "Naft", Encyclopaidia of Islam Leiden, 1991,τ.9, σ.152-160
Τ.Γ.Κόλλιας, "'Οπλα και τεχνολογία στο Βυζάντιο" στο Πρακτικά Α' Διεθνούς συνεδρίου:Α ρχαία ελληνική τεχνολογία", 4-7 Σεπτεμβρίου 1997,
Θεσσαλονίκη 1997, σ.549-554
Cheronis, Nicholas D. (1937), «Chemical Warfare in the Middle Ages: Kallinikos' "Prepared Fire"», Journal of Chemical Education (Chicago): 360–365
Christides, Vassilios (1991), «Fireproofing of War Machines, Ships and Garments», Proc. TROPIS VI - 6th International Symposium on Ship
Construction in Antiquity, Lamia 1996, Athens, σελ. 135–141, ISSN 1105-7947
Dawes, Elizabeth A., επιμ.. (1928), The Alexiad, London: Routledge & Kegan Paul
Crosby, Alfred W. (2002), Throwing Fire: Projectile Technology Through History, Cambridge University Press, ISBN 9780521791588
Ellis Davidson, Hilda R. (1973), «The Secret Weapon of Byzantium», Byzantinische Zeitschrift 66: 61–74
Forbes, R. J. (1959), «Naphtha Goes To War», More Studies in Early Petroleum History 1860-1880, Leiden: E.J. BRILL, σελ. 70–90
Haldon, John; Byrne, Maurice (1977), «A Possible Solution to the Problem of Greek Fire», Byzantinische Zeitschrift 70: 91–99,
doi:10.1515/byzs.1977.70.1.91
Haldon, John (2006), «"Greek fire" revisited: recent and current research», στο: Jeffreys, Elizabeth, Byzantine Style, Religion and Civilization: In Honour
of Sir Steven Runciman, Cambridge University Press, σελ. 290–325, ISBN 9780521834452
Leicester, Henry Marshall (1971), The historical background of chemistry, Courier Dover Publications, ISBN 9780486610535
Moravcsik, Gyula; Jenkins, R.J.H., επιμ.. (1967), Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio, Dumbarton Oaks
Nicolle, David (1996), Medieval Warfare Source Book: Christian Europe and its Neighbours, Brockhampton Press, ISBN 1860198619
Partington, James Riddick (1999), A History of Greek Fire and Gunpowder, Johns Hopkins University Press, ISBN 0-8018-5954-9
Pászthory, Emmerich (1986), «Über das 'Griechische Feuer'. Die Analyse eines spätantiken Waffensystems», Antike Welt 17 (2): 27–38