1. Àâëèãûí ìºí ÷àíàð,
øàëòãààí, õîð õºíººë

2. Òàíèëöóóëãà
 Àâëèãà íü óëñ îðíû õºãæèëä ñààä òîòãîð áîëæ,
ýäèéí çàñàã, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýë
òóñëàìæèéí ¿ð àøãèéã áóóðóóëàí, àðä÷èëàë,
øèíý÷ëýëèéí ÿâöûã ñààðóóëàõ õ¿÷èí ç¿éë áîëæ
áàéíà.
 Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óëñ îðíóóä, îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóä àâëèãûí ýñðýã èäýâõòýé òýìöýë
ºðí¿¿ëýõ áîëñîí.
 Ìîíãîë Óëñ àâëèãàòàé òýìöýõ òàëààð òîäîðõîé
àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

3. Òàéëáàð
 Àâèëãàë  Àâëèãà
 Àâèëãà /¸ñîí áóñààð
øóíàæ àâñàí
ýä þì/

5. Transparency International Îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí àâëèãûí èíäåêñ
Îí Îíîî Áàéð
1999 4.3 43
2005 3.0 85
2006 2.8 99
2007 3.0 99
2008 3.0 102
2009 2.8 124
2010 2.8 116

6. Õóóëü ç¿éí îð÷èí
1996 îí- Àâëèãûí ýñðýã õóóëü
2002 îí - Àâëèãàòàé òýìöýõ ¿íäýñíèé
õºòºëáºð
2005 îí - Àâëèãûí ýñðýã ͯÁ-ûí
Êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí áàòëàâ.
2006 îí - Àâëèãûí ýñðýã õóóëü
2007 îí - ÝÁØÕ-ä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ òóõàé õóóëü

8. Àâëèãà ãýæ þó âý?
Àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí 4.1-ä
çààñàí ýòãýýäýä:
 òºðèéí óëñ òºð, çàõèðãàà, òóñãàé
àëáàí òóøààëä áàéíãà, ýñõ¿ë
“Àâëèãà” ãýæ Àâëèãûí ýñðýã ò¿ð õóãàöààãààð òîìèëîãäñîí
õóóëèéí 4.1-ä çààñàí ýòãýýä áóþó ñîíãîãäñîí àëáàí õààã÷;
 òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí
 àëáàí òóøààëûí ýðõ ìýäëýý ºì÷èò, ò¿¿í÷ëýí òºðèéí áîëîí
õóâèéí àøèã õîíæîî îëîõîä îðîí íóòãèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé
õóóëèéí ýòãýýäèéí óäèðäàõ
óðâóóëàí àøèãëàõ áîëîí çàõèðãààíû àëáàí
 áóñäàä äàâóó áàéäàë îëãîõ  òóøààëòàí; ðàäèî, òåëåâèçèéí
îëîí íèéòèéí
 èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ ¯íäýñíèé çºâëºëèéí äàðãà,
òýðõ¿¿ õóóëü áóñ äàâóó  Åðºíõèé çàõèðàë; ÷èã ¿¿ðãèéã
òºðèéí òîäîðõîé
áàéäëûã îëæ àâàõ ¿éëäýë, ýñ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ò¿ð
¿éëäýõ¿éãýýð èëðýõ àëèâàà áóþó áàéíãà ã¿éöýòãýæ áàéãàà
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéã õýëíý. óäèðäàõ áîëîí ã¿éöýòãýõ
àæèëòàí;
 сонãуульä нэр äэâøиã÷.

9. Àâëèãà õààíà ãàð÷ áàéíà?
Õºãæëèéí ÿìàð ÷
ò¿âøíèé óëñ
îðîíä
 Òºðèéí ýðõ
ìýäëèéã àøèãëàí
ñàíõ¿¿ãèéí
àñóóäëàà øèéäýæ
áîëîõ áàðàã á¿õ
ãàçàð, öàã ¿åä
ãàð÷ áàéíà.

13. Ñóáüåêò
Íýã òàë ͺ㺺 òàë
Òºðèéí àëáàí Èðãýí,
õààã÷ õóóëèéí
ýòãýýä

14. Àâëèãà ÿìàð ¿åä ¿¿ñäýã âý?
Àâëèãûã òóõàéí àëáàí
 Õ¿ñýë, ñîíèðõîë õààã÷èä ñàíàë áîëãîæ
áàéãàà òàë áîëîí
õóóëü áóñ òºëáºð
 Áîëîìæ øààðäàæ áóé íºãºº
òàëûí àëü àëèíààñ
¿¿ñäýã.

15. Àâëèãà
Èõ áà áàãà õýìæýýíèé
Óëñ òºð, çàõèðãàà, áèçíåñèéí
Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áóþó çîõèîí
áàéãóóëàëòã¿é àâëèãà

16. Àâëèãûí õýëáýð¿¿ä
Áàãà õýìæýýíèé: Óëñ òºðèéí: Ýðõ áàðèã÷
íàìûí ¿éë àæèëëàãààã
Äóíä äîîä øàòíû ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýýð óëñûí
àæèëòíóóäûí áàãà òºñâèéí ìºíãèéã àøèãëàõ,
ñîíãóóëèéí òîéðîã áîëîí
õýìæýýíèé õàõóóëü ñºðºã õ¿÷íèé ëèäåð¿¿äýä õýýë
áуюу “öàéнû ìºн㺔 õàõóóëü ºãºõ, ººðñäèéí ýðõ
àøèãò íèéöñýí õóóëü
Èõ õýìæýýíèé: Óëñûí òîãòîîìæ, áîäëîãî
ãàðãóóëàõààð íºëººëæ áóé ¿éë
ñàëáàð äàõü áàðàà, àæèëëàãàà
àæèë, ¿éë÷èëãýý Çàõèðãààíû: òºðèéí àëáàí
õóäàëäàí àâàõ õààã÷ íóóöààð õóóëü áóñ äàâóó
áàéäàë îëæ àâñíûõàà õàðèóä
àæèëëàãààíû õ¿ðýýí áóñäàä äàâóó áàéäàë áèé
äýõ àñàð èõ õýìæýýíèé áîëãîõûí òóëä õóóëü
òîãòîîìæ, ä¿ðýì æóðìûã ººð
ìºí㺠áîëîí ñàíãèéí áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ, ýñõ¿ë
õºðºíãèéí àøèãëàëò õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéõ

17. Àâëèãûí õýëáýð¿¿ä
Õýýë õàõóóëü àâàõ, ºãºõ, çóó÷ëàõ
Àëáàí òóøààëòàí àëáàí òóøààëûí
áàéäëàà óðâóóëàõ
Àëáàí òóøààëòàí ýðõ ìýäëýý õýòð¿¿ëýõ
Òºñâèéí õºðºíãèéã çîðèóëàëòûí áóñààð
çàðöóóëàõ, èðãýí, õóâèéí àæ àõóéí íýãæèä
õóóëü áóñààð îëãîõ
Õóóëü áóñ øàí õàðàìæ, õàíäèâ, áýëýã àâàõ
Òàë òîõîé òàòàõ, àõ ä¿¿ñýõ, íàéçàðõàõ
Íàéç íºõºä, ñàäàí òºðëèéí õ¿ì¿¿ñýý àëáàí
òóøààëä òîìèëîõ, òîìèëóóëàõ

18. ßìàð áýëãèéã àâ÷ áîëîõ âý?
 Õ¿í òàíû àæèë ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áàéäàëä íºëººëºõ
çîðèëãîòîé áýëýã ºã⺺ñ àâ÷ áîëîõã¿é.
Ñîðèë
Çîðèëãî - Ýíý òàëàðõëàà èëýðõèéëñýí æèæèã áýëýã
äóðñãàë óó?
Ä¿ðýì æóðàì - ¯¿íòýé õîëáîãäîõ ÿìàð ä¿ðýì æóðàì
áàéäàã áèëýý? Ò¿¿íä íèéöýæ áàéíà óó?
Íýýëòòýé áàéäàë - Áýëãèéã èë òîä ºã÷ áàéíà óó?
¯íý öýíý - Ýíý ¿íýòýé áýëýã ¿¿, õÿìä áýëýã ¿¿?
¨ñ ç¿é - Òºðèéí àëáàíû ¸ñ ç¿éä íèéöýæ áàéíà óó?
Õýí ºãñíèéã òîäðóóëàõ - Õýí ¿¿íèéã ºã÷ áàéíà?
Öàã õóãàöàà - Òà áýëýã ºãºã÷èéí àøèã ñîíèðõîëòîé
õîëáîîòîé øèéäâýð ãàðãàõ ãýæ áàéãàà þó?

19. Áýëýãíèé çîõèöóóëàëò
o Áýëãèéã àâàõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé õýìýýí øèéäâýýñ
òàëàðõñíàà èëýðõèéëæ ýåëäãýýð òàòãàëçàíà. Áýëãèéã àâñàí,
àâààã¿é àëü ÷ òîõèîëäîëä áàéãóóëëàãàäàà ìýäýãäýõ
õýðýãòýé.
o Ãàäààä óëñ îðíóóäàä áýëýãíèé àñóóäëûã õýðõýí
çîõèöóóëäàã òóðøëàãààñ õàðàõàä áàéãóóëëàãóóä íü
o àâ÷ áîëîõ áýëýãíèé ¿íý öýíèéã òîãòîîõ (Àâñòðàëè óëñàä
ãýõýä 100 äîëëàðààñ äîîø ¿íýòýé áýëãèéã àâ÷ áîëäîã)
o þóã ººðòºº õàäãàëæ áîëîõ áîëîõã¿é
o òîìîîõîí áýëýã èðñýí òîõèîëäîëä õýðõýõ àðãà (áóöààæ
ºãºõ, áàéãóóëëàãûí ºì÷ áîëãîõ, òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóäàä õàíäèâëàõ çýðýã)
o ä¿ðýì, æóðàì çºð÷ñºí àæèëòàíä ÿìàð øèéòãýë
õ¿ëýýëãýõ çýðãèéã çààæ ºãñºí áîäëîãî, óäèðäàìæ
ãàðãàäàã àæýý.

20. Àâëèãûí õýëáýð¿¿ä
̺í㺠óãààõ
Áè÷èã áàðèìò õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ, àëáàíû òàìãà,
òýìäãèéã àøèãëàõ
Ìýäýýëëèéã ç¿é áóñààð àøèãëàõ
Äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ, õÿñàí áîîãäóóëàõ
Õóóëü áóñààð õºðºí㺠ýçýìøèõ, ºì÷ õºðºíãèéã ç¿é
áóñààð çàðöóóëàõ
Ñîíãóóëèéí àâëèãà
Ýõ îðíîîñîî óðâàõ, òºðä òýðñëýõ
Õóóëü áóñààð áàðèâ÷ëàõ, õóóðàì÷ íîòîëãîî
ãàрãàõ…

21. Àâëèãûí øàëòãààí
òºðèéí áàéãóóëëàãûí õ¿íä ñóðòàë,
èë òîä, íýýëòòýé áóñ áàéäàë
õóóëü õýðýãæäýãã¿é, äîòîîä õÿíàëòûí ìåõàíèçì
á¿ðäýýã¿é, àâëèãûã îðøèí òîãòíîõ íºõöºëèéã õàíãàñàí
òîãòîëöîî
ýäèéí çàñãèéí òààëàìæã¿é íºõöºë: òºðèéí àëáàí
õààã÷äûí öàëèí áàãà áàéõ, àìüäðàëûí ºðòºã õóðäàöòàé
ºñºõ
òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí äîðîéòîë
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä ºðòºõ ìàãàäëàë ºíäºð
òºð çàñãèéí øèéäâýðò èë òîä, õàðèóöëàãàòàé áàéäàë
äóòàãäàõ: øèéäâýð ãàðãàõàä àëáàí òóøààëòíû õóâèéí
¿çýë áîäîë, ñîíèðõîë íºëººëºõ îðîí çàé èõ
Àâëèãûã ìýäýýëýõèéã õ¿ñäýãã¿é

22. Àâëèãûí õîð õºíººë
Àâëèãûí òºð çàñàã, íèéãìèéí àìüäðàë, õºãæèë
äýâøèëä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëºº àñàð èõ.
Àëèâàà øèéäâýðèéã íèéãýìä ¿ð àøèãòàé áóñ
ººðò àøèãòàé áàéõààð ãàðãàâàë õèð õîð
óðøèãòàé áàéõ âý?

23. Àâëèãûí õîð õºíººë
Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº çºð÷èãäºíº
Øóäàðãà áàéäàë, õóóëü ¸ñ àëäàãäàíà
ßäóóðëûã áèé áîëãîíî
Õºðºí㺠îðóóëàëò áàãàñíà
Ýäèéí çàñãèéã ñóëðóóëíà
Çàñãèéí ãàçàð õ¿ññýí çîðèëãîäîî õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é
Àðä ò¿ìýí òºð çàñàãòàé èòãýõ èòãýë áóóðíà
Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýý
àëäàãäàíà

24. Àâëèãûí õîð õºíººë
Áàéãóóëëàãûí íýð õ¿íä ìóóäàõ, áàéãóóëëàãàä îëîí
ò¿ìíèé èòãýõ èòãýë ñóëðàõ
Àëäàãäàë õ¿ëýýõ
Àâëèãûã èëð¿¿ëýõ, øèéäâýðëýõ çàðäàë
Ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ,
àìüäðàëûí õ¿ðýëöýýòýé ò¿âøèíä àìüäðàõ ýðõýý
ýäýëæ ÷àääàãã¿é, òóõàéëáàë, îðîí áàéð, öýâýð óñ,
øààðäëàãàòàé õîîë, õ¿íñýýð õàíãàãäàõ ýðõ
Àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ
Õºäºëìºðèéí øóäàðãà, òààòàé íºõöºëä àæèëëàõ
ýðõ

25. Àâëèãûí õîð õºíººë
Ñàí, õºðºíãèéí õóâààðèëàëò, Õýýë õàõóóëèéí ºðòºã
¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæ, õóäàëäñàí áîëîí
õýðýãëýýíä íºëººëñíººñ ¿éëäâýðëýñýí áàðàà,
ýäèéí çàñãèéí ¿ð íºëººã¿é, àæèë, ¿éë÷èëãýýíä
¿ðýëãýí áàéäàë ãàçàð øèíãýæ áàðàà, àæèë,
àâàõàä õ¿ðãýäýã. ¿éë÷èëãýýíèé ºðòºã /¿íý/-
Àâëèãûí óëìààñ îëñîí èéã õººðºãääºã.
ìºí㺠íü õºðºí㺠îðóóëàëò Èíãýñíýýð ýðýëò õýðýãöýý
ðóó áàðàã îðäîãã¿é, òàíñàã
áóóð÷, á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ýä õºðºíãº, àìüäðàëûí õýâ
ìàÿãò çîðèóëàãääàã ºðòãèéí á¿òýö
ººð÷ëºãäñíººð ¿íäýñíèé
Ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãã¿é, ýäèéí çàñàã á¿õýëäýý
¿ð íºëººã¿é, áàéäëûã áèé õÿìðàëä îðíî.
áîëãîäîã.

26. Àâëèãà íü íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé
õ¿ðòýýìæèéã ñààðóóëäàã
Àâëèãà íü òºðèéí ¿éë÷èëãýýíä çîðèóëæ
õóâààðèëñàí ýõ ¿¿ñâýðèéã õîðîãäóóëäàã
- ¿¿íèé óëìààñ áàðèãäàõ ¸ñòîéãîîñ öººí
õýäýí ñóðãóóëü, ýìíýëýã áàðèãääàã
- ßäóó èðãýä ýìíýëãèéí íààä çàõûí
¿éë÷èëãýý õ¿ðòýæ ÷àääàãã¿é
- ßäóó èðãýä ¿ð õ¿¿õäýý òîõèðîõ ñóðãóóëüä
ñóðãàæ ÷àääàã¿é
Õýðýãöýý øààðäëàãàä ¿íäýñëýæ áèø
øèéäâýð ãàðãàã÷èä õèð èõ àøèãòàé
áàéõûã áîäîëöîæ øèéäâýð ãàðãàäàã

27. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¿¿ðýã
Òºðèéí á¿õ øàòíû Ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, öàãäàà,
áàéãóóëëàãûí àëáàí òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí
õààã÷ íü àëáàí ¿¿ðãýý àëáàí òóøààëòàí,
ã¿éöýòãýæ áàéõ òºðèéí àóäèòûí áîëîí
ÿâöäàà îëæ ìýäñýí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
àâëèãàòàé õîëáîîòîé áàéãóóëëàãûí, òºðèéí
àñóóäëûã øàëãàæ çàõèðãààíû áîëîí íóòãèéí
øèéäâýðëýõ íü ººðèéíõ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
íü á¿ðýí ýðõýä àëáàí òóøààëòàí àëáàí
õàìààðàõã¿é áàéâàë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà îëæ
ìýäñýí àâëèãûí òàëààðõè
Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàðò ìýäýýëëèéã íýí äàðóé
ìýäýýëíý. Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàðò
ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé.

28. Àâëèãàòàé òýìöýæ áóé ãàäààä
îðíû òóðøëàãààñ
ªðòºìòãèé àëáàí òóøààëä óäààí àæèëëóóëàõã¿é
áàéõ
Ýðõ ÷ºëººòýé, íýýëòòýé õýâëýë
Øóäàðãà, ñàéí ¿éëèéã óðàìøóóëàõ
Èðãýíèé íèéãìèéã îðîëöóóëàõ
Òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéí òàëààðõ
ñóäàëãàà
Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí ä¿ðýì æóðìûã
ñàéæðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ
¨ñ ç¿éí õºòºëáºð, ñóðãàëò, ìàðãààí

29. Àâëèãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë
àæèëëàãàà
Àâëèãûí øàëòãààí, íºõöëèéã ñóäëàí òîãòîîæ, àâëèãà
áèé áîëîõîä íºëººëæ áóé õ¿íä ñóðòàë, ÷èðýãäëèéã
áàãàñãàõ
Ìýäýýëëèéã íýýëòòýé áàéëãàõ
Òºðèéí ¿éë÷èëãýýã èë òîä, íýýëòòýé áîëãîõ
Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷뺺ñ õàìãààëàõ
Á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí õ¿ëýýõ
¿¿ðýã ìýääýã áàéõ
Àâëèãûí õîð àþóëûã îëîí íèéòýä òàíèóëàõ,
ñóðãàëòóóä çîõèîõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ
Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, õýâëýë ìýäýýëëèéí
áàéãóóëëàãà, õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîî

30. Ä¿ãíýëò
 Àâëèãà íü íèéãìèéí ñºðºã ¿çýãäýë áºãººä
àâëèãà ¿¿ñýõ, òàðõàõ íºõöëèéã àðèëãàæ,
øóäàðãà áóñ, ¸ñ ç¿éã¿é áàéäëûã òàñëàí
çîãñîîõ, òºð çàñàãò èòãýõ îëîí ò¿ìíèé
èòãýëèéã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº á¿õ
íèéòýýðýý òýìöýõ ¸ñòîé.
 Àâëèãà îðøèí áàéãàà öàãò íèéãýì
õºãæèõã¿é, ÿäóóðàë áóóðàõã¿é, àìüäðàë
ñàéæðàõã¿é.
 Àâëèãûã òà áèä çîãñîîæ ÷àäíà.

32. Àíõààðàë òàâüñàíä
áàÿðëàëàà!