Biznesiin erh zvi

ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ
Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí
Óëààíáààòàð õîò
2012 îí

DDC
323’023
È-788
2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷”
íîìûã íýìæ çàñâàðëàâ.
Çîõèîã÷: Ä.Ä¿ãýðæàâ, Á.Àìàðñàíàà
Çºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã, Íàäåæäà Õðèïòèâøè
Çóðàà÷: Á.Áàòãýðýë
Ýõ áýëòãýã÷: Á.Öýðýíëõàì
Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàð
Õýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð
© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
ISBN 999-29-1009-7

ÀÃÓÓËÃÀ
1. Áèçíåñýý õýðõýí ýõëýõ âý?
1.1. Áèçíåñ ýðõëýõ õýëáýð
1.1.1. Õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé ãýæ þó âý?
1.1.2. Íºõºðëºëèéí õî¸ð õýëáýð, ò¿¿íèéã
- 3 -
áàéãóóëàõ
1.1.2.1. “ÁÁ”
1.1.2.2. “ÇÁ”
1.1.3. Õîðøîî, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ
1.1.4. Êîìïàíè ãýæ þó âý, ò¿¿íèé õî¸ð õýëáýð
1.1.4.1. Êîìïàíè õýðõýí áàéãóóëàõ âý?
2. Áèçíåñýý õýðõýí ÿâóóëàõ âý?
2.1. Íºõºðëºëºº õýðõýí óäèðäàõ âý?
2.2. Õîðøîîã õýðõýí óäèðäàõ âý?
2.3. Êîìïàíèà õýðõýí óäèðäàõ âý?
2.3.1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë
2.3.2.Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë
2.3.3. Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë
2.4. Õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî
2.4.1. Êîìïàíèéí õàðèóöëàãà
2.4.2. Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãà
2.4.3. Àëáàí òóøààëòíóóäûí õàðèóöëàãà
2.4.4. Èõ õýìæýýíèé õýëöýë
2.4.5. Ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë
3. Áèçíåñýý çîãñîîõ
3.1. Êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ ãýæ þó âý?
3.2. Êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõ
3.3. Äàìïóóðàë

- 4 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
3.3.1. Äàìïóóðëûã àíãèëàõ íü
3.3.2. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàë
3.3.3. Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë
3.3.4. Õýðýã ã¿éöýòãýã÷
3.3.5. Äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº
3.3.6. Òàòàí áóóëãàõ
3.4. Íºõºðëºë òàòàí áóóãäàõ îíöëîã

- 5 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
1.ÁÈÇÍÅÑÝÝ ÕÝÐÕÝÍ ÝÕËÝÕ ÂÝ?
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõ ÷àäâàðûã
ýçýìøèíý:
1. áèçíåñ ýðõëýõ ÿìàð õýëáýð¿¿ä áàéäãèéã
íýðëýõ;
2. çàðèì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õóóëèàð
õîðèãëîäîã áîëîí çàðèì ¿éë àæèëëàãààã
ÿâóóëàõûí òóëä òóñãàé çºâøººðºë àâäàã
òóõàé ìýäýõ;
3. íºõºðëºë, õîðøîî, êîìïàíèéí îíöëîãèéã
òîäîðõîéëæ æèøýýãýýð òàéëáàðëàõ,
òýäãýýðèéí èæèë áà ÿëãààòàé òàëûã
òîäîðõîéëîõ;
4. áèçíåñ ýðõëýõäýý ÿìàð òºðºë, õýëáýðèéã
ñîíãîõ íü çºâ áîëîõûã òîäîðõîéëîõ;
5. áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ïðàêòèê
àëõìóóäûã ìýäýæ áóñäàä òàéëáàðëàæ
ºãºõ.
1.1. Áèçíåñ ýðõëýõ õýëáýð
ªºðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéíõýý õýðýãöýýíýýñ
èë¿¿ á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë, ¿éë÷èëãýý áèé áîëãîæ
ò¿¿íèéãýý áóñäàä õóäàëäàõ çàìààð ººðòºº àøèã
îëîõ ¿éë àæèëëàãààã áèçíåñ ýðõýëæ áàéíà ãýæ
õýëæ áîëíî. Õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿õýíäýý áèçíåñ

ýðõëýõ õàìãèéí ýíãèéíýýñ ýõëýýä á¿ð íàðèéí
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õýëáýðèéã, ÿíç á¿ðýýð
íýðëýí õºãæ¿¿ëæ èðæýý. Ýäãýýðýýñ äýëõèé äàÿàð
íèéòëýã áàéäàã çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð íü
õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé, íºõºðëºë, êîìïàíè þì
(Ñõåì 1-èéã ¿çíý ¿¿).
Õàðèí õîðøîîíû õóâüä àøãèéí òºëºº õóóëèéí
ýòãýýä áèø áîëîâ÷ ººðèéí õýðýãöýýã õàíãàõ
õ¿ðýýíä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàòàé àäèëòãàõóéö
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã íýã õýëáýð ãýæ ¿çýæ
áîëîõ òàëòàé áàéíà.
Áèçíåñèéí
ýðõëýõ õýëáýð
Íºõºðëºë Êîìïàíè Õîðøîî
Íýýëòòýé
õóâüöààò
êîìïàíè
- 6 -
Ñõåì 1.
Àæ àõóé
õóâèàðàà
ýðõëýõ
Á¿õ ãèø¿¿ä
íü á¿ðýí
õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºë
Çàðèì ãèø¿¿ä
íü á¿ðýí
íºõºðëºë
Õààëòòàé
õóâüöààò
êîìïàíè
Õÿçãààðëàãäìàë
êîìïàíè
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü ÿìàð ÷ õýëáýðýýð
çîõèîí áàéãóóëàãäñàí õºðºíãº îðóóëàã÷ íü àøèã
õóâààðèëàí àâàõ ¿íäñýí çîðèëãîòîé áàéäàã.
Õºðºíãº îðóóëàã÷ íü îðóóëñàí õºðºíãºòýéãºº
õóâü òýíö¿¿ëýí òóõàéí áàéãóóëëàãûí àøãààñ
íîãäîë àøèã àâ÷, øèéäâýð ãàðãàõàä ñàíàë ºãºõ
ýðõ ýäëýõ áºãººä àëäàãäëàà ÷ ìºí ýíý çàð÷ìààð
õóâààðèëíà. Ýíý áîë áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí
èæèë òàë þì.

- 7 -
Õàðèí ýäãýýð áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä íü
õºðºíãº îðóóëàã÷èéí òóõàéí áàéãóóëëàãûíõàà
áîëîí ò¿¿íèé õàðèëöàã÷äûí ºìíº õ¿ëýýõ
õàðèóöëàãààðàà ãîë÷ëîí ÿëãàãääàã. Ò¿¿í÷ëýí
áèçíåñèéíõýý öàð õ¿ðýý, áèçíåñýý ÿâóóëàõ,
øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ áàéäàë, áèçíåñèéí
áàéãóóëëàãàà óäèðäàõ, õÿíàõ ìåõàíèçì çýðãýýðýý
ÿëãàãääàã. Áèçíåñ ýðõëýõ îëîí òºðºë, ÷èãëýë
áàéäàã áºãººä ýäãýýðèéã äîòîð íü õóóëèàð
õîðèãëîñîí, çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé,
çºâøººðºëã¿éãýýð ýðõýëæ áîëîõ ãýæ ¿íäñýí
òºðºëä àíãèëæ áîëíî. Ìîíãîë Óëñûí õóóëèàð
õîðèãëîñîí äàðààõ äºðâºí ¿éë àæèëëàãàà áàéäàã.
¯¿íä:
1. õàð òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ¿éëäâýðëýõ,
èìïîðòëîõ, õóäàëäàõ
2. ñàäàð ñàìóóí ÿâäëûã çîõèîí áàéãóóëàõ,
ò¿¿íèéã àëèâàà õýëáýðýýð ñóðòàë÷ëàõ, äýìæèõ
3. êàçèíîãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ
4. îëîí øàòëàëò ìàðêåòèíã áóþó ïèðàìèä
òîãòîëöîîíû çàìààð õóóðàí ìýõýëæ, àøèã õîíæîî
îëîõ ¿éë àæèëëàãàà (Ìîíãîëûí øèíý ñàíàà
òºâèéí ¿éë àæèëëàãàà ã.ì ìàíàéä çàðèì òàëààð
èëýð÷ áàéñàí).
Ýíý òóõàé Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû
òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèéí 8 äóãààð
ç¿éëä çààñàí áºãººä ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààã
áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ÿâóóëñàí áàéõ þì áîë óã
¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëæ áàéãàà ýòãýýä Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí äàãóó õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.

- 8 -
Ìºí çàðèì òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã òºðèéí
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òóñãàé çºâøººðºë àâñíû
¿íäñýí äýýð ýðõýëäýã.
Íèéòèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõîë, õ¿íèé ýð¿¿ë
ìýíä, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí, óëñ îðíû àþóëã¿é
áàéäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é áóþó
òîäîðõîé íºõöºë, íàðèéí ìýðãýæèë øààðäàõ àæ
àõóéí çàðèì ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõýä òóñãàé
çºâøººðºë øààðääàã. Ýíý òóñãàé çºâøººðëèéã
îëãîõ, ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõòîé
õîëáîîòîé õàðèëöààã äýýð äóðäñàí Àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèàð
çîõèöóóëæ áàéíà.
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõäàà ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí
õóðëàà íýí òýðã¿¿íä õèéõ íü ç¿éòýé.

Áèçíåñ ýðõëýõäýý êîìïàíè, íºõºðëºë,
õîðøîî õýëáýð¿¿äèéã àøèãëàæ áîëíî.
- 9 -
Æèøýý íü, ãàäààäàä àæèëëàõ õ¿÷ ãàðãàõ,
ãàäààäààñ àæèëëàõ õ¿÷ àâàõ, õºäºëìºð
ýðõë¿¿ëýõ òàëààð èðãýäýä çóó÷ëàõ ¿éë÷èëãýý
ýðõëýõ, àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë õèéõ, àøèãëàõ,
òàìõèíû óðãàìàë òàðèõ, òàìõè ¿éëäâýðëýõ,
ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íýýð íýðñýí øèìèéí àðõèíààñ
áóñàä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, õ¿íèé
ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñýë ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ
ãýõ ìýò îëîí òîîíû ¿éë àæèëëàãààã òóñãàé
çºâøººðºëòýéãººð ýðõëýõýýð çààñàí áàéíà.
Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà ýðõëýõäýý
ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãààñ çºâøººðºë
àâäàã. Õàðèí íîãîîã àõóéí õýðýãöýýíä çîðèóëæ
òàðèõàä ãàçðûí àñóóäëàà øèéäâýðëýñýí áîë ÿìàð
íýãýí òóñãàé çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàã¿é.

- 10 -
Õýðýâ î¸äëûí öåõ áàéãóóëáàë ÿìàð íýãýí
òóñãàé çºâøººðºë õýðýãã¿é áàéäàã. Åðºíõèéäºº
Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí
òóõàé õóóëüä òóñãàé çºâøººðºë àâàõààð çààãààã¿é
áîë òèéì çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ
îéëãîõ õýðýãòýé áºãººä ýíý òàëààð òîäðóóëàõ
øààðäëàãàòàé áîë ìýðãýøñýí õóóëü÷ààñ çºâëºãºº
àâàõ íü ç¿éòýé þì.
1.1.1. Õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé ãýæ þó
âý?
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä èðãýí õóâèéí
àæ àõóé ýðõëýõ ýðõòýéã çààñàí áàéäàã. Èðãýí
ººðèéí õºðºíãºäºº ¿íäýñëýí òîäîðõîé òºðëèéí
áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ àøèã îëîõ ¿éë
àæèëëàãààã àæ àõóé õóâèàðàà ýðõëýõ ãýæ õýëæ
áîëíî.
Õýðýâ òóõàéí èðãýí ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëàõäàà áóñäûã õºëñëºí àæèëëóóëæ áóñäûí
õºäºëìºðèéã àøèãëàæ áàéãàà áîë õóâèàðàà
àæ àõóé ýðõëýõ ãýõ áà õàðèí çºâõºí ººðèéí
õºäºëìºðèéã àøèãëàí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéãàà áîë õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýõ
ãýæ õýëäýã.
Õóâèàðàà àæ àõóé, õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà
èðãýí ãàãöõ¿¿ ººðºº ë áèçíåñèéíõýý òàëààð àëèâàà
øèéäâýð ãàðãàõ, áèçíåñýý óäèðäàõ ýðõòýé áàéäàã.
Ò¿¿í÷ëýí óã áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ññýí
¿¿ðýã, õàðèóöëàãàà ººðºº õ¿ëýýäýã.

- 11 -
Õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýã÷ íü õºðºíãº,
áèçíåñèéíõýý òàëààð ººðºº ë øèéäâýð ãàðãàæ ºì÷
õºðºíãºº çàõèðàí çàðöóóëäàã òóë ýíý íü óã ýçíèé
õóâüä äàâóó òàëòàé. Õàðèí óã ¿éë àæèëëàãààíû
òàëààð áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ººðèéí
á¿õèé ë õºðºíãººð, ººðººð õýëáýë, áèçíåñ õèéæ
áàéãàà áîëîí õóâèéí ºì÷èéí á¿õ õºðºíãººðºº
á¿ðýí õàðèóöäàã, ìºí íýã õ¿íèé õºðºíãº äýýð
¿íäýñëýäýã òóë öàð õ¿ðýýíèé õóâüä èõýâ÷ëýí
æèæèã áèçíåñò õàìààðäàã çýðýã ñóë òàëòàé.
Õóâèàðàà àæ àõóé, õºäºëìºð ýðõëýõ ãýæ áàéãàà
èðãýí ººðèéí îðøèí ñóóãàà íóòàã äýâñãýðèéí
òàòâàðûí àëáàíä õàíäàæ òàòâàð òºëºã÷ººð
á¿ðòã¿¿ëýí õîëáîãäîõ õóóëèéí äàãóó óðüä÷èëñàí
áàéäëààð òàòâàðàà òºëæ, õýðýâ õóóëüä çààñíààð
òóñãàé çºâøººðºë õýðýãòýé áîë çºâøººðëºº àâ÷
¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëíý. Óëèðàë á¿ð òàòâàðûí
òàéëàíãàà ãàðãàæ õàðúÿàëàõ òàòâàðûí àëáàòàé
õàðèëöàíà.
Õóâèàðàà àæ àõóé, õºäºëìºð ýðõëýã÷ íü àæ
àõóéí ¿éë àæèëëàãààíäàà Èðãýíèé õóóëü, Îðëîãûã
íü òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é àæèë,
¿éë÷èëãýý õóâèàðàà ýðõëýã÷ èðãýíèé îðëîãûí
àëáàí òàòâàðûí òóõàé áîëîí Õ¿í àìûí îðëîãûí
àëáàí òàòâàðûí òóõàé çýðýã õóóëèóäûã óäèðäëàãà
áîëãîí àæèëëàíà.
Õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãààã
ýçýí ººðèéí ¿çýìæýýð õýäèéä ÷ äóóñãàâàð áîëãîæ
áîëíî. Ìºí ýçýí ñóðàãã¿é àëãà áîëîõ, íàñ áàðàõ,
ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áîëîõ çýðýã íü õóâèàðàà àæ

àõóéí ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëîõ,
¿íäýñëýë áîëíî. Õýðýâ õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóéí
¿éë àæèëëëàãàà äóóñãàâàð áîëñîí áîë ò¿¿íèé
òàòâàðûí àëáà, áóñàä õàðèëöàã÷òàé õèéõ òîîöîîã
ýçýí áóþó ò¿¿íèé ºâ çàëãàìæëàã÷ õèéíý.
Ïðàêòèê àëõàì
Èðãýí õóâèàðàà õºäºëìºð, àæ àõóé ýðõëýõýýð
øèéäâýðëýñýí áîë:
1. Áèçíåñ ýðõëýõ îðîí áàéðàà áýëòãýíý.
(çàðèì áèçíåñèéã ãýðòýý ÿâóóëàõ
áîëîìæòîé áàéäàã)
2. Òóñãàé çºâøººðºë øààðäëàãàòàé áîë
ò¿¿íèéã àâñàí áàéõ. (Æèøýý íü, õ¿íñíèé
õóäàëäàà ýðõëýõ ãýæ áàéãàà áîë ýð¿¿ë
àõóéí õÿíàëòûí ãàçðààñ çºâøººðºë
àâíà)
3. Õàðúÿàëàãäàõ ñóì, ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí
àëáàíä õàíäàæ á¿ðòã¿¿ëíý.
4. Òàòâàðûí óðüä÷èëãàà òºëíº.
5. Áèçíåñýý ýõýëæ ¿éë àæèëëàãàà
- 12 -
ÿâóóëíà.
6. Óëèðàë á¿ð òàòâàðûí òàéëàíãàà ãàðãàí
òàòâàðûí àëáàòàé òîîöîî õèéíý.

- 13 -
1.1.2.Íºõºðëºëèéí õî¸ð õýëáýð, ò¿¿íèéã
áàéãóóëàõ
Õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø èðãýí õºðºíãºº
áîëîí õºäºëìºðºº íýãòãýí àøèã îëîõ çîðèëãîîð
áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà íºõºðëºë
áàéãóóëäàã. Íºõºðëºë áàéãóóëàõàä íºõºðëºëäºº
îðóóëàõ õºðºíãèéí äîîä õýìæýýã õóóëèàð
òîãòîîäîãã¿é.
ªºðººð õýëáýë 1000 òºãðºãòýéãººð íºõºðëºë
áàéãóóëñàí ÷ áîëíî. Ãîë íü òóõàéí òºðëèéí
áèçíåñýý ýõëýõýä øààðäëàãàòàé õºðºíãºº ãèø¿¿ä
àíõ ãýðýýãýýð òîõèðîëöîæ îðóóëäàã. Íºõºðëºëèéã
õî¸ð àíãèëäàã áà ýäãýýðèéã òóñ á¿ðò íü äîð àâ÷
¿çüå.
1.1.2.1. “ÁÁ” áóþó á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí
õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë
Áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã õàðèóöàõàä
íºõºðëºëèéí ýä õºðºíãº íü õ¿ðýëöýõã¿é
òîõèîëäîëä íºõºðëºëèéí á¿õ ãèø¿¿ä íü ººðèéí
õóâèéí ºì÷èéí õºðºíãººð á¿ðýí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýõýýð ãýðýýíäýý çààñàí íºõºðëºëèéã á¿õ
ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýíý.
Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéí
îíîîñîí íýðèéíõ íü àðä “ÁÁ” ãýæ áè÷äýã. Æèøýý
àâúÿ.
Èðãýí À, Á, Â, Ã, Ä òàâóóëàà á¿õ ãèø¿¿ä íü
á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë áàéãóóëàõäàà
òýäíèé òóõàéí áèçíåñýý ýðõëýõèéí òóëä
íºõºðëºëäºº îðóóëñàí õºðºíãº íü íèéòäýý 1

ñàÿ òºãðºã áàéñàí ãýæ ¿çüå. Õýñýã õóãàöààíû
äàðàà íºõºðëºë íü ººðèéí õàðèëöàã÷ Ê-ä 1.5 ñàÿ
òºãðºãèéí ºðòýé áîëæýý. Ýíý òîõèîëäîëä þóíû
ºìíº íºõºðëºëèéí õºðºíãº áîëîõ 1 ñàÿ òºãðºãèéã
Ê-èéí ºðºíä ºãºõ áºãººä öààíà íü äóòàãäàæ áàéãàà
0.5 ñàÿ òºãðºãèéã òóõàéí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í À,
Á, Â, Ã, Ä íàð òàâóóëàà õàìòðàí õóâèéí ºì÷èéí
õºðºíãººðººº õàðèóöàæ Ê-ä òºëºõ ¿¿ðýãòýé ãýñýí
¿ã þì. Ãèø¿¿ä íü õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãººðºº
èéíõ¿¿ õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áàéãàà íü ÁÁ
íºõºðëºëèéí ñóë òàë áîëîâ÷ ãèø¿¿ä íºõºðëºëºº
óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõèéã á¿ãä õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæòîé, ººðººð õýëáýë ººðñäèéíõºº ºì÷èä
ìàø îéð áàéäàã íü ÁÁ íºõºðëºëèéí äàâóó òàë
þì.
1.1.2.2. “ÇÁ” áóþó çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí
õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë
Áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã õàðèóöàõàä
íºõºðëºëèéí ýä õºðºíãº íü õ¿ðýëöýõã¿é
òîõèîëäîëä íààä çàõ íü íýã ãèø¿¿í ººðèéí
õóâèéí ºì÷èéí õºðºíãººð á¿ðýí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýõ, áóñàä íü çºâõºí íºõºðëºëä îðóóëñàí
õºðºíãººðºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýð ãýðýýíäýý
çààñàí íºõºðëºëèéã çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí
õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýíý.
Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºëèéí îíîîñîí íýðèéíõ íü àðä “ÇÁ” ãýæ
áè÷äýã. ¯¿íèéã äýýðõ æèøýýãýýð òàéëáàðëàÿ.
Èðãýí À, Á, Â, Ã, Ä òàâóóëàà çàðèì ãèø¿¿ä
íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë áàéãóóëàõäàà
- 14 -

- 15 -
À, Á íàð á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý, áóñàä íü
íºõºðëºëä îðóóëñàí õºðºíãººðºº ë õàðèóöëàãà
õ¿ëýýíý ãýæ ãýðýýíäýý çààñàí áºãººä òýäíèé
òóõàéí áèçíåñýý ýðõëýõèéí òóëä íºõºðëºëäºº
îðóóëñàí õºðºíãº íü íèéòäýý 1 ñàÿ òºãðºã áàéñàí
ãýæ ¿çüå.
Õýñýã õóãàöààíû äàðàà íºõºðëºë íü ººðèéí
õàðèëöàã÷ Ê-ä 1.5 ñàÿ òºãðºãèéí ºðòýé áîëæýý.
Ýíý òîõèîëäîëä þóíû ºìíº íºõºðëºëèéí õºðºíãº
áîëîõ 1 ñàÿ òºãðºãèéã Ê-èéí ºðºíä ºãºõ áºãººä
öààíà íü äóòàãäàæ áàéãàà 0.5 ñàÿ òºãðºãèéã
òóõàéí íºõºðëºëèéí á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã
ãèø¿¿í À, Á íàð õî¸óëàà õàìòðàí õóâèéí ºì÷èéí
õºðºíãººðºº õàðèóöàæ Ê-ä òºëºõ ¿¿ðýãòýé, õàðèí
Â, Ã, Ä íàðûí õàðèóöëàãà íü çºâõºí íºõºðëºëä
îðóóëñàí õºðºíãººð õÿçãààðëàãäàíà ãýñýí
¿ã þì. Ýíý íü òóõàéí òºðëèéí íºõºðëºëèéí
õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿äèéí
õóâüä äàâóó òàë ãýæ õýëæ áîëíî.
Ãýõäýý õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã
ãèø¿¿ä íü íºõºðëºëºº óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõã¿é
áàéäàã íü ýíý íºõºðëºëèéí õýëáýðèéí õóâüä ñóë
òàë áîëäîã.
Íºõºðëºëèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã
íü ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéí õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýý
áàéíà.
Ãýðýýíä äàðààõ ç¿éëèéã òóñãàíà:
À. íºõºðëºëèéí îíîîñîí íýð, îðøèí áàéãàà
ãàçàð

- 16 -
Á. ýðõëýõ ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë,
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóãàöàà
Â. óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿íèé îâîã
íýð, õàÿã, ðåãèñòðèéí äóãààð
Ã. ãèø¿¿í á¿ðèéí îðóóëñàí õºðºíãèéí õýìæýý,
¿íýëãýý, ¿íýëýõ àðãà÷ëàë, áóöààí îëãîõ íºõöºë
Ä. àæèëëàõ ÷àäâàðàà íýãòãýæ áóé áîë ¿íýëãýý,
¿íýëýõ àðãà÷ëàë, ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý, õóãàöàà
Å. àøèã, àëäàãäàë õóâààðèëàõ çàð÷èì
¨. ãýðýý áàéãóóëñàí îãíîî
Æ. ãèø¿¿äèéí îâîã íýð, èðãýíèé õàðúÿàëàë,
õàÿã, ãàðûí ¿ñýã (õýðýâ “ÇÁ” áîë á¿ðýí áà
õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãèø¿¿äèéã
òóñ òóñàä íü áè÷íý), ÇÁ áàéãóóëàõ ãýðýýíä ãèø¿¿í
òóñ á¿ðèéí õàðèóöëàãûã ÿëãàæ çààõ
Ç. øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí áóñàä ç¿éëèéã
òóñãàõ áºãººä èéíõ¿¿ ãýðýý áàéãóóëàãäñàíààñ
õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä
ºðãºäëºº ãàðãàíà.
Áóñàä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí õóâüä
÷ äýýð äóðäñàí ç¿éë¿¿ä òýäãýýðèéí ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èãò çààâàë òóñãàãäàõ ¸ñòîé
áàéäàã.
Íºõºðëºëèéí á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í íü
íºõºðëºëºº óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõ ýäýëæ ººðèéí
õºðºíãºäºº èõ îéð áàéäàã äàâóó òàëòàé áîëîâ÷
á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé àëü íýã ãèø¿¿í íàñ áàðàõ,
ñóðàãã¿é àëãà áîëîõ òîõèîëäîëä íºõºðëºëèéã
òàòàí áóóëãàäàã ñóë òàëòàé.

- 17 -
Ïðàêòèê àëõàì: (íºõºðëºë áàéãóóëàõ)
1. ÁÁ, ÇÁ àëèíûã áàéãóóëàõàà ñîíãîíî.
2. Íºõºðëºëèéíõºº íýðèéã ñîíãîæ, õóóëèéí
ýòãýýäèéí á¿ðòãýë ýðõýëñýí àëáà (Óëààíáààòàð,
àéìãèéí òºâ áàéðëàäàã)-ààñ íýðèéí çºâøººðºë
àâíà.
3. Íºõºðëºëèéã áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà ¿¿ñãýí
áàéãóóëàã÷ áóþó ãèø¿¿ä íü íºõºðëºë ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõ ãýðýýãýý áîëîâñðóóëíà. Õýðýâ ÁÁ
õýëáýðèéã ñîíãîñîí áîë áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí
¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íºõºðëºëèéí ýä õºðºíãº
õ¿ðýëöýõã¿é òîõèîëäîëä á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý ãýäãýý çààíà. Õàðèí ÇÁ-ã
ñîíãîñîí áîë á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãèø¿¿ä
áîëîí îðóóëñàí õºðºíãººðºº õÿçãààðëàãäìàë
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãèø¿¿äèéí íýðñèéã çààãëàí
áè÷èæ, òàëóóä ãàðûí ¿ñýã çóðíà. Òóñãàé çºâøººðºë
øààðäëàãàòàé ¿éë àæèëëàãàà áîë çºâøººðºë
àâíà.
4. Òóñãàé çºâøººðºë, çºâøººðºë àâàõ
øààðäëàãàòàé áîë ýäãýýðèéã àâíà.
5. Õàðèëöàõ ä¿¿ðýã áóþó ñóìûí òàòâàðûí
àëáàíû äàíñàíä òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëíº.
6. Íºõºðëºëèéí äàðãà íü íºõºðëºëºº
á¿ðòã¿¿ëýõýýð íèéñëýëä áîë õóóëèéí ýòãýýäèéí
á¿ðòãýëèéí ãàçàð, õºäºº îðîí íóòàãò áîë óëñûí
á¿ðòãýëèéí àñóóäàë ýðõýëñýí íýãæèä õàíäàíà.
Òýíäýýñ çàðèì ìàÿãò àâ÷ áºãëºíº.
7. Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàð 7 õîíîãèéí äîòîð
ãýð÷èëãýý îëãîíî.
8. Áèçíåñýý ýõýëíý.

- 18 -
Õóóëüä íºõºðëºë áàéãóóëàõàä íààä çàõ íü
õè÷íýýí õýìæýýíèé õºðºíãºòýé áàéõ òàëààð ÿìàð
íýã øààðäëàãà òàâèàã¿é. Æèøýý íü, áèçíåñèéí
óäèðäëàãà, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð
çºâëºãºº ºãºõ õàíãàëòòàé òóðøëàãàòàé íàéçóóä
õàìòðààä çºâëºãºº ºãºõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
íºõºðëºë áàéãóóëæ áîëîõ þì. Ýíý ÷èãëýëýýð
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä òýäýíä çààâàë èõ
õýìæýýíèé õºðºíãº øààðäëàãàã¿é. Æèøýýëáýë,
ìýðãýæèëòýí, ¿çýã, öààñ õàíãàëòòàé.
1.1.3. Õîðøîî, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ
Ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãýì ñî¸ëûí íèéòëýã
õýðýãöýýãýý õàíãàõ çîðèëãîîð õýä õýäýí ýòãýýä
ñàéí äóðààðàà íýãäñýí, õàìòûí óäèðäëàãà,
õÿíàëò á¿õèé äóíäûí ýä õºðºíãº äýýð ¿íäýñëýí
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð áàéãóóëñàí õóóëèéí
ýòãýýäèéã õîðøîî ãýíý. ¯¿íýýñ òà á¿õýí õîðøîîíû
¿íäñýí çîðèëãî íü ãèø¿¿äèéíõýý õýðýãöýýã õàíãàõ
ÿâäàë áàéäàã ãýæ îéëãîæ áîëíî.
Íºõºðëºë íü õî¸ð ãèø¿¿íòýé áàéæ áîëäîã
áîë õàäãàëàìæ, çýýëèéí õîðøîîíû õóâüä 20-îîñ
äîîøã¿é èðãýí, õàðèí áóñàä õîðøîîã åñººñ
äîîøã¿é èðãýí õàìòàð÷ áàéæ áàéãóóëäàã.
Ãýõäýý íºõºðëºëèéí íýã àäèë õîðøîîã
áàéãóóëàõàä õºðºíãèéí äîîä õÿçãààðûã õóóëü÷ëàí
çààæ ºãäºãã¿é. Õîðøîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò
áè÷èã íü ò¿¿íèé ä¿ðýì áàéíà.

- 19 -
Õîðøîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ïðàêòèê àëõàì
áîëîí ä¿ðýìä òóñãàãäàõ ç¿éë íü íºõºðëºëèéíõòýé
íýëýýä òºñòýé áºãººä íºõºðëºëèéã áîäâîë èë¿¿
îëîí ãèø¿¿íòýé, õàìòûí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãà
òóë óäèðäàõ, õÿíàõ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ýðõ
õýìæýýíèé òàëààð ä¿ðýìäýý èë¿¿ òîäîðõîé
çààñàí áàéäàã.
Áóñäûí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã õàðèóöàõàä
õîðøîîíû õºðºíãº õ¿ðýëöýõã¿é áîë õîðøîîíû
ãèø¿¿ä íü õóâèéí ºì÷èéí õºðºíãººð îðóóëñàí
õºðºíãºòýéãºº õóâü òýíö¿¿ëýí á¿ðýí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýäýã. ¯¿ãýýðýý õîðøîî íü á¿õ ãèø¿¿ä íü
á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëòýé òºñòýé.
Õàðèí õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîíû
õóâüä ãèø¿¿ä íü çºâõºí õîðøîîíä îðóóëñàí
õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õÿçãààðëàãäìàë
õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áàéõààð õóóëüä òóñãàéëàí
çààñàí áàéäàã. Õîðøîî íü Õîðøîîíû òóõàé,
Èðãýíèé õóóëü çýðýã õîëáîãäîõ õóóëèóäûã ¿éë
àæèëëàãààíäàà óäèðäëàãà áîëãîíî.
1.1.4. Êîìïàíè ãýæ þó âý, ò¿¿íèé õî¸ð
õýëáýð
Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí îðóóëñàí õºðºíãº íü
òîäîðõîé òîîíû õóâüöààíä õóâààãääàã, ººðèéí
òóñãàéëñàí õºðºíãºòýé, àøãèéí òºëºº ¿íäñýí
çîðèëãîòîé õóóëèéí ýòãýýäèéã êîìïàíè ãýíý.
Êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü çºâõºí
êîìïàíèä îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð

áóþó ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààíûõàà õýìæýýãýýð
õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã. ªºðººð õýëáýë, õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí õóâèéí ºì÷èéí õºðºíãº íü
êîìïàíèéí ºðºíä õóðààãäàõã¿é, ¿¿ãýýðýý àæ
àõóé õóâèàðàà ýðõëýõ, íºõºðëºë, õîðøîîíîîñ
ÿëãààòàé, äàâóó òàëòàé. Æèøýý íü, òóõàéí
êîìïàíè íýã á¿ð íü 10000 òºãðºãèéí íýðëýñýí
¿íý á¿õèé 100 øèðõýã õóâüöààíààñ á¿ðäýõ 10 ñàÿ
òºãðºãèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãºòýé áàéíà ãýõ
ìýòýýð òîäîðõîéëäîã. Õóâüöàà ãýäýã íü òóõàéí
êîìïàíèä õºðºíãº îðóóëñàí, êîìïàíèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé àñóóäàë øèéäâýðëýõýä
ñàíàë ºãºõ ýðõòýé, õóóëü áóþó êîìïàíèéí ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéí äàãóó îðóóëñàí
õºðºíãºòýéãºº õóâü òýíö¿¿ëýí íîãäîë àøèã àâàõ
áîëîí òàòàí áóóãäàõàä ¿ëäñýí ýä õºðºíãºíººñ
õóâààðèëóóëàí àâàõ ýðõòýé ãýäãèéã ãýð÷èëäýã
¿íýò öààñíû íýã òºðºë þì.
Êîìïàíèéã õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé
êîìïàíè (îíîîñîí íýðèéíõ íü àðä “ÕÕÊ” ãýæ
áè÷äýã), õóâüöààò êîìïàíè (îíîîñîí íýðèéíõ íü
àðä “ÕÊ” ãýæ áè÷äýã) ãýæ õî¸ð àíãèëäàã. Õàðèí
õóâüöààò êîìïàíè íü õààëòòàé áîëîí íýýëòòýé
õóâüöààò êîìïàíè ãýæ õî¸ð òºðºëòýé.
Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè íü
50-ààñ äýýøã¿é õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé áàéõààñ
ãàäíà àëü íýã õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü õóâüöààãàà
õóäàëäàõ áîë òóõàéí êîìïàíèéí áóñàä õóâüöàà
ýçýìøèã÷èä óã õóâüöààã íü òýðã¿¿í ýýëæèíä
õóäàëäàæ àâàõ äàâóó ýðõòýé áàéäàã îíöëîãòîé.
- 20 -

- 21 -
Õàðèí õóâüöààò êîìïàíèéí õóâüä õóâüöàà
ýçýìøèã÷ íü ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààãàà íèéòýä
÷ºëººòýé õóäàëäàõ áîëîìæòîé áàéäãààðàà
õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíèàñ
ÿëãààòàé. ÕÊ áîëîí ÕÕÊ-èéí ÿëãààã õ¿ñíýãòýýñ
¿çíý ¿¿.
Õ¿ñíýãò 1.
Õóâüöààò êîìïàíè Õÿçãààðëàãäìàë
õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè
• Õóâüöààãàà ÷ºëººòýé
çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé
• Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí òîîã
õÿçãààðëàõã¿é
• Óäèðäëàãà, õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãûí á¿òýö íü
õóóëèàð òîäîðõîéëîãäñîí
• ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ æóðàì íü
õóóëèàð òîãòîîãäñîí ã.ì
• Õóâüöààã òóõàéí ÕÕÊ-èéí
ãèø¿¿ä òýðã¿¿í ýýëæèíä
õóäàëäàí àâàõ äàâóó
ýðõòýé
• ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí òîî
50-èàñ äýýøã¿é
• Óäèðäëàãà, õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãûí á¿òýö
íü ýíãèéí, ä¿ðìýýðýý
øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé
• ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä
õóðëàà õèéæ, ä¿ðìýý
áàòàëäàã ã.ì
ÕÕÊ íü õàðüöàíãóé öººõºí õ¿íèé áàéãóóëëàãà
ó÷èð óäèðäàõ, õÿíàëò òàâèõ áàéãóóëëàãà
áàéãóóëàõ ýñýõýý ãèø¿¿ä íü ººðñäºº ä¿ðýìäýý
çààæ øèéäâýðëýõ ºðãºí áîëîìæòîé áàéäàã áîë
ÕÊ-èéí õóâüä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë,
òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë, õÿíàëòûí çºâëºë çýðýã
óäèðäàõ, õÿíàõ áàéãóóëëàãàà çààâàë áàéãóóëàõ
òóõàé õóóëü÷ëàí çààñàí òºðèéí çîõèöóóëàëò
îðîëöîî èõòýé áàéäàã.

- 22 -
ÕÊ-èéí õóâüöàà ýçýìøèã÷ íàð õóâüöààãàà
÷ºëººòýé, õýíä ÷ õóäàëäàæ áîëäîã áîë ÕÕÊ-èéí
ãèø¿¿í õóâüöààãàà õóäàëäàõ áîë òóõàéí
êîìïàíèéí áóñàä õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü òýðã¿¿í
ýýëæèíä ººðèéí ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààíäàà
õóâü òýíö¿¿ëýí õóäàëäàæ àâàõ ýðõòýé. Èéì ÷
ó÷ðààñ ÕÊ-ã íýýëòòýé êîìïàíè, ÕÕÊ-ã õààëòòàé
êîìïàíè ãýäýã. Êîìïàíè íü ¿éë àæèëëàãààíäàà
Êîìïàíèéí òóõàé, Èðãýíèé õóóëü çýðýã õîëáîãäîõ
áóñàä õóóëèéã óäèðäëàãà áîëãîäîã.
1.1.4.1. Êîìïàíè õýðõýí áàéãóóëàõ âý?
Õóâüöààò êîìïàíè áîë õóâüöàà ãàðãàæ,
õóâüöààíû çàõèàëãà àâ÷, îëîí õ¿íèé èõ õýìæýýíèé
õºðºíãº òºâëºð¿¿ëýõ çàìààð áàéãóóëàãääàã,
áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí õàìãèéí íàðèéí òºâºãòýé
õýëáýð þì.
Ìàíàé îðíû õóâüä ºì÷ õóâü÷ëàëûí ¿ð ä¿íä
õóó÷èí óëñûí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã èðãýäèéí
ºì÷ õóâü÷ëàëûí ýðõèéí áè÷ãèéí ¿íäñýí äýýð
ººð÷ëºí áàéãóóëàõ çàìààð îäîîãèéí õóâüöààò
êîìïàíèóä áàéãóóëàãäñàí. Õàðèí æèæèã, äóíä
áèçíåñèéí õóâüä õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé
êîìïàíè áàéãóóëàõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéäàã.
ÕÕÊ áàéãóóëàõûí òóëä õóâü íèéë¿¿ëýõ
õºðºíãèéí äîîä õýìæýý ÿìàð áàéõûã çààæ ºãººã¿é
áºãººä õàðèí ïðàêòèêò ýíý õýìæýý íü áàíêíû äàíñ
íýýõ äîîä ¿ëäýãäëýýð (îäîî 20 ìÿíãàí òºãðºã
áàéãàà) òîäîðõîéëîãääîã.

- 23 -
ÕÕÊ ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ãîë áàðèìò áè÷èã
íü òóõàéí êîìïàíèéí ä¿ðýì áàéíà. ¯¿ñãýí
áàéãóóëàã÷èä ä¿ðìýý áîëîâñðóóëæ òóñ á¿ð
õè÷íýýí õóâèéí õóâüöàà ýçýìøèõýý òîõèðîëöîí,
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðëàà õèéæ ä¿ðìýý áàòàëæ,
êîìïàíèéí óäèðäàõ, õÿíàõ áàéãóóëëàãàà
áàéãóóëäàã.
¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä øààðäëàãàòàé ãýæ
¿çâýë ãýðýý áàéãóóëæ áîëíî. ÕÕÊ íü íýã õóâüöàà
ýçýìøèã÷òýé áàéæ áîëîõ áà ýíý òîõèîëäîëä
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ áóþó òóõàéí êîìïàíèéí
öîðûí ãàíö õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü õóâèéí ºì÷èéí
õºðºíãºíººñºº êîìïàíèéí õºðºíãèéã òóñãààðëàõ
¸ñòîé áºãººä õýðýâ êîìïàíè áóñäûí ºìíº ºð
òºëáºðò îðâîë òýðõ¿¿ òóñãàéëñàí ýä õºðºíãººðºº
õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã.
Èëò õóóëü áóñ ç¿éë õèéõýýñ áóñàä òîõèîëäîëä
õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õóâèéí ºì÷èéã êîìïàíèéí
ºð òºëáºðò õóðààäàãã¿é îíöëîãòîé. ¯¿ãýýðýý íýã
ãèø¿¿íòýé êîìïàíè íü õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýõ
ÿëãààòàé, ýçíýýñýý òóñäàà áèå äààñàí õóóëèéí
ýòãýýä áàéíà.

- 24 -
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü áàíêèíä
äàíñòàé áàéõ õýðýãòýé.
Êîìïàíè íü õî¸ð õýëáýðòýé.

- 25 -
Ïðàêòèê àëõàì /ÕÕÊ áàéãóóëàõ/
1. Íýã õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé áàéãóóëàõ óó ýñâýë
ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé áàéãóóëàõ
ýñýõýý øèéäâýðëýíý.
2. Êîìïàíèéí ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë,
ººðèéí õºðºíãèéí õýìæýý, õóâüöààíû òîî, íýðëýñýí
¿íý õýä áàéõûã øèéäâýðëýíý.
3. Îëîí ãèø¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà áîë
õýí íü òóõàéí êîìïàíèéí õýäýí õóâüöààã ýçýìøèõèéã
òîõèðîëöîíî.
4. Ä¿ðýì áîëîâñðóóëíà. Óëñûí á¿ðòãýëèéí
ãàçàðò êîìïàíèéí ä¿ðìèéí çàãâàðóóä áàéäàã òóë
òýäãýýð çàãâàðûã àøèãëàí áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà
êîìïàíèéõàà îíöëîãèéã òóñãàõ õýðýãòýé.
5. Òàëóóä ìºí ãýðýý áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ
¿çâýë ãýðýýãýý áè÷íý.
6. Êîìïàíèéõàà íýðèéã ñîíãîæ, Óëñûí
á¿ðòãýëèéí ãàçàð (Óëààíáààòàð õîò, àéìãèéí òºâä
áàéðëàäàã)-ààñ íýðèéí çºâøººðºë àâíà.
7. ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðëàà õèéæ, ä¿ðìýý áàòàëæ,
óäèðäàõ, õÿíàõ áàéãóóëëàãûíõàà á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
ñîíãîíî.
8. Òýìäýãòèéí õóðààìæ çîõèõ äàíñàíä òóøààíà.
9. Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàðò õàíäàíà. Òýíäýýñ
õîëáîãäîõ ìàÿãò àâ÷ áºãëºíº.
10. Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàð Ãýð÷èëãýý îëãîíî.
11. Áèçíåñýý ýõýëíý.

- 26 -
2.ÁÈÇÍÅÑÝÝ ÕÝÐÕÝÍ ßÂÓÓËÀÕ ÂÝ?
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõ ÷àäâàðûã
ýçýìøèíý:
1. áèçíåñýý ºäºð òóòàì ÿàæ óäèðäàõ
òàëààð ìýäýæ áóñäàä òàéëáàðëàõ;
2. áèçíåñýý óäèðäàõ ÿìàð ñîíãîëò áàéãààã
ìýäýæ àâàõ;
3. áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí õàðèóö-ëàãûí
òàëààð ìýäýæ, áóñäàä çºâëºõ;
4. áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûã óäèðäàõòàé
õîëáîîòîéãîîð ¿¿ññýí òîäîðõîé
òîõèîëäîëä çºâ øèéäâýð ãàðãàõ.
2.1.Íºõºðëºëºº õýðõýí óäèðäàõ âý?
Àëèâàà áàéãóóëëàãûã íýã áóþó õýä õýäýí õ¿í
óäèðäàæ òºëººëíº ãýäýã íü áèçíåñèéí õàðèëöààíä
ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ ãýðýý õýëöýë áàéãóóëæ,
¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîëîìæ þì. Èéíõ¿¿ óäèðäàæ,
òºëººëæ áàéãàà äàðãà, çàõèðëûí ¿éëäýë íü
òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¿éëäýë ãýæ òîîöîãääîã.
Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºëèéã ò¿¿íèé ãèø¿¿í á¿ð óäèðäàõ,
òºëººëºõ ýðõòýé.

- 27 -
Ãýâ÷ àìüäðàë äýýð õ¿í á¿ð íºõºðëºëºº
òºëººëæ ãýðýý õýëöýë õèéæ, ººð ººð øèéäâýð
ãàðãàæ áóäèëàõã¿éí òóëä èõýâ÷ëýí íýã ãèø¿¿íäýý
òºëººëºõ ýðõ îëãîõîîð ãýðýýíäýý çààäàã.
Ýíý òîõèîëäîëä òºëººëºõ ýðõòýé ãèø¿¿í íü
àëèâàà ãýðýý õýëöýë õèéõ øèéäâýð ãàðãàõ áºãººä
íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð áóñàä
ãèø¿¿äýä ìýäýýëæ áàéõ ¿¿ðýãòýé. Òºëººëºõ
¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëýýã¿é áîë ãèø¿¿ä
ò¿¿íèéã ÷ºëººëºõ ýðõòýé. Óäèðäàõ òºëººëºõ
ýðõèéã íýã áóþó õýä õýäýí õ¿íä îëãîñîí áîë
òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä áóñàä ãèø¿¿ä õÿíàëò
òàâèõ ýðõòýé áàéäàã.
Á¿õ ãèø¿¿í íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í íü ººð íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í
áàéõûã õîðèãëîõ áà ãèø¿¿í á¿ð íºõºðëºëèéí ¿éë
àæèëëàãààíä çààâàë áèå÷ëýí îðîëöîíî.
ÁÁ íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
ººð÷ëºëò îðîõ íü íºõºðëºë òàòàí áóóãäàõ
¿íäýñëýë áîëäîã. Èéìä ÁÁ íü õàìãèéí òîãòâîðã¿é
áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà þì.
Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
íºõºðëºëèéã ò¿¿íèé á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í
íü óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõòýé. ÇÁ íºõºðëºëèéí
õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í íü èéì
ýðõ ýäëýõã¿é áºãººä óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõ á¿õèé
ãèø¿¿íèéõýý ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ
ýðõòýé.

- 28 -
Íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í íü ãýðýýíä ººðººð
çààãààã¿é áîë îðóóëñàí õºðºíãºòýéãºº õóâü
òýíö¿¿ëýí ñàíàëûí ýðõ ýäëýõ áà á¿õ ãèø¿¿ä
ñàíàëûí ýðõèéí îëîíõèîð àëèâàà øèéäâýð
ãàðãàäàã. Íîãäîë àøãèéã ÷ ìºí ãèø¿¿íèé îðóóëñàí
õºðºíãºòýéãýý õóâü òýíö¿¿ëýí õóâààðèëíà.
2.2. Õîðøîîã õýðõýí óäèðäàõ âý?
Õîðøîîíû ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà íü Á¿õ
ãèø¿¿äèéí õóðàë áàéíà. Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàëä
ãèø¿¿í á¿ð îðóóëñàí õºðºíãººñ ¿ë õàìààðàí
íýã ñàíàëûí ýðõòýé áàéíà. Á¿õ ãèø¿¿äèéí
õóðëààð õîðøîîíû ä¿ðýìä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ, Óäèðäàõ çºâëºë, õîðøîîíû äàðãà,
õÿíàëòûí çºâëºëèéã ñîíãîõ, ÷ºëººëºõ, òàéëàíã
ñîíñîæ ä¿ãíýëò ºãºõ, õîðøîîíû òàéëàí òýíöëèéã
õýëýëöýæ, ä¿ãíýëò ºãºõ, îðëîãî õóâààðèëàõ çýðýã
àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. Æèëä íýãýýñ äîîøã¿é
óäàà õóðàëäàíà.
Õîðøîî íü Á¿õ ãèø¿¿äèéí ÷ºëººò öàãò õîðøîîã
óäèðäàõ ýðõ á¿õèé Óäèðäàõ çºâëºë áàéãóóëàõààð
ä¿ðìýíäýý çààæ áîëíî.
Óäèðäàõ çºâëºë íü õîðøîîíû îéðûí áîëîí
õýòèéí òºëºâ, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã
òîäîðõîéëîõ, óäèðäëàãûí àïïàðàòûí á¿òýö,
çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ, õºðºíãº
çàõèðàí çàðöóóëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõòýé.
Õýðýâ òóõàéí õîðøîî Óäèðäàõ çºâëºë
áàéãóóëààã¿é áîë ýíý á¿ðýí ýðõèéã õîðøîîíû
äàðãà õýðýãæ¿¿ëäýã.

- 29 -
Õóóëüä Óäèðäàõ çºâëºë ÿìàð õóãàöààíä
õóðàëäàæ áàéõ ¸ñòîéã òîäîðõîéëîîã¿é áºãººä
ýíý òàëààð ä¿ðýìäýý çààõ íü ç¿éòýé. Åð íü ñàð
á¿ð, íààä çàõ íü óëèðàë á¿ð õóðàëäàæ áàéõààð
çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
Õîðøîîíû äàðãà áîë õîðøîîíû ºäºð òóòìûí
¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ,
õîðøîîã òºëººëæ ãýðýý õýëöýë áàéãóóëæ, á¿õ
ãèø¿¿äèéí õóðëààñ òîãòîîñîí õ¿ðýýíä õîðøîîíû
ºì÷ õºðºíãèéã çàõèðàí çàðöóóëæ, ø¿¿õ, àðáèòð,
ãóðàâäàã÷ ýòãýýäòýé õàðèëöäàã. Óäèðäàõ çºâëºë
áîëîí õîðøîîíû äàðãûã õîðøîîíû ã¿éöýòãýõ
áàéãóóëëàãà ãýæ ¿çäýã.
Õîðøîîíû ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé
Õÿíàëòûí çºâëºë áóþó íýã õÿíàí øàëãàã÷èéã Á¿õ
ãèø¿¿äèéí õóðëààñ òîìèëäîã.
Õÿíàëòûí çºâëºëä ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéãàà áîëîí õºäºëìºðèéí
ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà õ¿íèéã ñîíãîæ
áîëîõã¿é.
Õÿíàëòûí çºâëºë íü õîðøîîíû ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã ãàðãóóëàí
àâàõ, èëýðñýí çºð÷èë äóòàãäëûã àðèëãàõ àðãà
õýìæýý àâàõóóëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõòýé áàéäàã.
Õÿíàëòûí çºâëºë æèëä íýãýýñ äîîøã¿é óäàà
õóðàëäàíà.

- 30 -
2.3. Êîìïàíèà õýðõýí óäèðäàõ âý?
Áèä êîìïàíèéã íýã óëñ þì ãýæ áîäâîë ò¿¿íèé
ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà áóþó ïàðëàìåíò
íü Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë þì. Õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí õóðàë íü ä¿ðýìäýý íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõààñ ýõëýýä êîìïàíèéí õóâüä
ãîë ÷óõàë øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàäàã.
Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ ò¿¿íèé ÷ºëººò
öàãò ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ Òºëººëºí óäèðäàõ
çºâëºëèéã áàéãóóëíà. Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë
íü òîäîðõîé õóãàöààíä õóðàëäàõ õýëáýðýýð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ, êîìïàíèéí îéðûí áîëîí
õýòèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, áèçíåñ òºëºâëºãººã
áàòëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõòýé.
Õàðèí êîìïàíèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
áîëîí Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëäýã, óëñààð áîë Çàñãèéí ãàçàð íü
Ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà þì. Ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí
ýðõ ìýäëèéã Çàõèðàë, Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë ãýæ
íýðëýãääýã íýã õ¿íä îëãîæ áîëîõîîñ ãàäíà
õýä õýäýí õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàãò îëãîæ
áîëíî. Òóõàéí êîìïàíè ýíý àñóóäëûã ä¿ðìýýðýý
òîäîðõîéëäîã.
Êîìïàíèéí óäèðäëàãà áîëîõ Òºëººëºí
óäèðäàõ çºâëºë, Ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ýðõ àøãèéí
¿¿äíýýñ õÿíàëò òàâèõ ýðõ á¿õèé Õÿíàí øàëãàõ
çºâëºë (ýñõ¿ë íýã õÿíàí øàëãàã÷)-èéã Õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ áàéãóóëæ àæèëëóóëäàã.

- 31 -
Cõåì 2
Õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí
õóðàë
Òºëººëºí óäèðäàõ
çºâëºë
Ã¿éöýòãýõ
óäèðäëàãà
Öººõºí ãèø¿¿íòýé ÕÕÊ-èéí õóâüä çààâàë ÒÓÇ,
õÿíàí øàëãàõ çºâëºë áàéãóóëàõã¿éãýýð ò¿¿íèé
õóóëüä çààñàí á¿ðýí ýðõèéã ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàä
øèëæ¿¿ëýõ çàìààð ä¿ðýìäýý òóñãàæ áîëíî.
2.3.1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë
Êîìïàíèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà
íü õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë áàéíà. Íýã
õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé êîìïàíèéí õóâüä õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí õóðëûí á¿ðýí ýðõèéã ººðºº
õýðýãæ¿¿ëäýã. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëûã
ýýëæèò áà ýýëæèò áóñ õóðàë ãýæ àíãèëäàã. Ýýëæèò
õóðëûã æèë á¿ð õèéäýã. Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë
ÒÓÇ (áàéõã¿é áîë ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà) ýýëæèò

áóñ õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëíà. Ìºí ñàíàëûí
ýðõèéí 10 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéã ýçýìøèæ áàéãàà
õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí øààðäëàãààð ýýëæèò áóñ
õóðëûã õóðàëäóóëæ áîëäîã.
Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë äàðààõ
àñóóäëûã õýëýëöýæ øèéäâýðëýõ á¿ðýí ýðõòýé:
1. êîìïàíèéí ä¿ðýìä íýìýëò, ººð÷ëºëò
- 32 -
îðóóëàõ;
2. êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ;
3. êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõ áîëîí òàòàí
áóóëãàõ êîìèññûã òîìèëîõ;
4. ÒÓÇ, õÿíàí øàëãàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéã
ñîíãîõ, á¿ðýí ýðõèéã íü õóãàöààíààñ íü
ºìíº äóóñãàâàð áîëãîõ;
5. êîìïàíèéí æèëèéí ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí
ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàëààðõ òºëººëºí
óäèðäàõ çºâëºëèéí ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéã
õýëýëöýæ áàòëàõ ã.ì.
Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë íýã õóâüöàà
ñàíàëûí íýã ýðõòýé áàéíà. Àñóóäëûã õóðàëä
ñàíàëûí ýðõòýé îðîëöîæ áàéãàà õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí ñàíàëûí îëîíõèîð øèéäâýðëýäýã
íèéòëýã æóðàìòàé. Õàðèí ÒÓÇ (áàéõã¿é áîë
ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà)-èéí ãèø¿¿äèéã ñîíãîõäîî
íýð äýâøèã÷äýýñ õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí
õ¿íèéã ñîíãîäîã îíöëîãòîéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé.

- 33 -
2.3.2.Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë
Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ ò¿¿íèé ÷ºëººò
öàãò êîìïàíèéã óäèðääàã Òºëººëºí óäèðäàõ
çºâëºëèéã áàéãóóëíà. Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë
íü òîäîðõîé õóãàöààíä õóðàëäàõ õýëáýðýýð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ, êîìïàíèéí îéðûí áîëîí
õýòèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, áèçíåñ òºëºâëºãººã
áàòëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõòýé.
Õóâüöààò êîìïàíè íü Òºëººëºí óäèðäàõ
çºâëºëèéã çààâàë áàéãóóëàõ áºãººä ò¿¿íèé
ãèø¿¿íèé òîî 9-ººñ áàãàã¿é áàéíà.
ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿ä äîòðîîñîî ÒÓÇ-èéí äàðãûã
ñîíãîõ áà òýðýýð ÒÓÇ-èéí õóðëûã äàðãàëæ,
êîìïàíèéã òºëººëºõ ýðõòýé áàéíà.
2.3.3. Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë
Êîìïàíèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
áîëîí Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëäýã, óëñààð áîë Çàñãèéí ãàçàð íü
Ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà áóþó ã¿éöýòãýõ çàõèðàë þì.
Ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà íü õºäºëìºðèéí ãýðýý
áàéãóóëàõ, ø¿¿õ, àðáèòðò êîìïàíèà òºëººëæ
íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààð îðîëöîõ áóþó
ãóðàâäàã÷ ýòãýýäòýé êîìïàíèà òºëººëæ ãýðýý,
õýëöýë áàéãóóëæ, êîìïàíèéã óäèðääàã.
ÒÓÇ-èéí øèéäâýðýýð ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ºì÷
õºðºíãº çàõèðàí çàðöóóëàõ òàëààðõ ýðõ ìýäëèéã
õÿçãààðëàõ çýðãýýð æóðàì òîãòîîæ áîëíî.

- 34 -
2.4. Õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî
Íºõºðëºë, õîðøîîíû õóâüä óã õóóëèéí ýòãýýä,
ò¿¿íèé õºðºíãº îðóóëàã÷èéí õàðèóöëàãà õýðõýí
òîäîðõîéëîãääîãèéã áèä ºìíºõ ñýäâ¿¿äýýð
¿çñýí. Õàðèí êîìïàíèéí õóâüä áóñäûí õºðºíãèéã
òºâëºð¿¿ëæ õóóëüä çààñàí òîäîðõîé óäèðäàõ,
òºëººëºõ, õÿíàëò òàâèõ áàéãóóëëàãóóä áàéãóóëæ
óã õºðºíãº äýýð ¿íäýñëýí àøèã îëîõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òóë òýäãýýð îðîëöîã÷èä,
ÿëàíãóÿà êîìïàíèéí íýðèéí ºìíººñ øèéäâýð
ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä¿¿äèéí õàðèóöëàãûã èë¿¿
íàðèéí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
Ýíä êîìïàíèéí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã
îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çëýý.
Õ¿ñíýãò 2
Êîìïàíè Õóâüöàà
ýçýìøèã÷
Ýðõ á¿õèé
àëáàí òóøààëòàí
ªºðò áàéãàà
á¿õ ýä õºðºíãº,
ýä õºðºíãèéí
ýðõýýðýý áóñäûí
ºìíº õ¿ëýýñýí
¿¿ðãýý õàðèóöíà
Ýçýìøèæ áàéãàà
õóâüöààíûõàà
õýìæýýãýýð
õÿçãààðëàãäìàë
õàðèóöëàãà
õ¿ëýýíý
Õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãààíààñàà
êîìïàíèä ó÷ðóóëñàí
õîõèðëûã õàðèóöíà
Êîìïàíèéí
áîëîí õóâèéí
ýä õºðºíãºº
çààãëààã¿é áîë
êîìïàíèéí ºð
òºëáºðèéã õóâèéí
ºì÷èéí õºðºíãººð
á¿ðýí õàðèóöíà
Ýíãèéí õóâüöààíû
20-îîñ äýýø
õóâèéã ýçýìøèã÷
íü ýðõ á¿õèé àëáàí
òóøààëòíû íýã àäèë
õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý

- 35 -
2.4.1. Êîìïàíèéí õàðèóöëàãà
Êîìïàíè íü àëèâàà ýòãýýäèéí ºìíº ººðèéí
õºðºíãººðºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Æèøýý íü, À
êîìïàíè áàíêíààñ çýýë àâñàí áîë áàíêíû ºìíº
õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ººðò áàéãàà ýðãýëòèéí áîëîí
¿íäñýí õºðºíãººðºº òºëæ áàðàãäóóëàõ ¿¿ðýãòýé.
Áàíê ýíýõ¿¿ çýýëèéã òºëæ áàðàãäóóëàõûã
êîìïàíèéí àëèâàà õºðºíãº îðóóëàã÷ áóþó
êîìïàíèéí õàðèëöàã÷ààñ øààðäàæ áîëîõã¿é.
2.4.2. Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãà
Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãà íü ò¿¿íèé
ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààãààð õÿçãààðëàãäàíà.
Èðãýí Á ãýã÷ Õ ãýäýã ÕÕÊ-èéí íèéòäýý 10 ñàÿ
òºãðºãººð ¿íýëýãäýõ íýã á¿ðèéí 1 ñàÿ òºãðºãèéí
íýðëýñýí ¿íý á¿õèé 10 øèðõýã õóâüöààã ýçýìøäýã
ãýæ ¿çüå. Ãýòýë Õ êîìïàíè áóñäûí ºìíº îëîí
çóóí ñàÿàð õýìæèãäýõ ºð òºëáºðòýé áîëñîí ãýâýë
èðãýí Á-ãèéí õàðèóöëàãà íü 10 ñàÿ òºãðºãººð
õÿçãààðëàãäàíà. ªºðººð õýëáýë Á-ãèéí 10 ñàÿ
òºãðºãèéí õºðºíãº îðóóëàëò Õ êîìïàíèéí ºðèéã
áàðàãäóóëàõàä çàðöóóëàãäàæ, ¿¿íýýñ èë¿¿
õýìæýýíèé ºð Á-ä ¿¿ñýõã¿é.
Ìàíàé îðíû íýã îíöëîã áîë ªì÷ õóâü÷ëàëûí
õóóëèéí äàãóó á¿õ õ¿í àëü íýã õóâüöààò êîìïàíèéí
õóâüöàà ýçýìøèã÷ áîëñîí. Ãýòýë õóâüöàà
ýçýçìøèã÷ ìààíü íîãäîë àøãàà ÷ àâäàãã¿é,
õóðàëäàà ÷ î÷äîãã¿é, ººðèéí õóâüöààã ýçýíã¿é
ìýò îðõèñîí òîõèîëäîë ìàø ò¿ãýýìýë áàéíà.

- 36 -
Ýíý íü òóõàéí êîìïàíèéí òîìîîõîí õóâüöàà
ýçýìøèã÷ áóþó ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàä õóâüöàà
ýçýìøèã÷èéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ òàâèõ
øààðäëàãà, õÿíàëò ¿ã¿é áîëîõîä õ¿ðãýäýã.
Èéì íºõöºëä çàðèì êîìïàíèéí óäèðäëàãûí
ç¿ãýýñ êîìïàíèéí õºðºíãèéã äóðààðàà çàõèðàí
çàðöóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã íü çîãñîîõ, òýð ÷ á¿¿
õýë, êîìïàíèéí õºðºíãèéã õóäàëäàæ õóâüäàà ººð
êîìïàíè áàéãóóëæ çàâøñàí òîõèîëäîë ÷ áàéäàã.
Èéìä æèæèã õóâüöàà ýçýìøèã÷ íàð àøèã
ñîíèðõëîî íýãòãýí ýðõ àøãàà õàìãààëàí
êîìïàíèéõàà ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ,
ºì÷ õóâü÷ëàëûí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõèéã ýðìýëçýõ
¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä Õºðºíãèéí áèðæ, ¯íýò öààñíû
òºëáºð òîîöîî, òºâëºðñºí õàäãàëàìæèéí òºâ
(ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü íèéñëýëä, õóó÷èí Ýëäýâ-Î÷èð
êèíîòåàòðò áàéðëàäàã)-ä õàíäàæ, ººðèéí
õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí ýðõýý áàòàëãààæóóëæ,
êîìïàíèéõàà ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí
ìýäýýëýë àâ÷, õóâüöàà ýçýìøèã÷èéíõýý ýðõèéã
ýäýëæ ñóðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õóâüöààãààð
èëýðõèéëýãäýõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé
áîë õóâüöààãàà õóäàëäàæ ìºíãºº îëæ àâ÷ áîëíî.
2.4.3. Àëáàí òóøààëòíóóäûí õàðèóöëàãà
Áèçíåñèéí õàðèëöààíû àëèâàà îðîëöîã÷
íü áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ¸ñ ç¿éí õóâüä
øóäàðãààð ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé.

- 37 -
Õýðýâ êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí
(ÒÓÇ áîëîí Ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ãèø¿¿í,
Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíû äàðãà,
åðºíõèé íÿãòëàí áîäîã÷, åðºíõèé ìýðãýæèëòí¿¿ä)
áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààãààðàà êîìïàíèä õîõèðîë
ó÷ðóóëáàë ò¿¿íèéã àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé.
Æèøýý íü: çàõèðàë ñàíààòàéãààð òàòâàð
íîãäîõ îðëîãîî áóóðóóëæ òºëºõ òàòâàðàà
áàãàñãàæ òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ áóþó
àëáàí òóøààëàà óðâóóëàí àøèãëàæ êîìïàíèä
õîõèðîë ó÷ðóóëáàë òàòâàðûí áîëîí ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí äàãóó õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Ýíý òóõàé òà
á¿õýí Òàòâàðûí ýðõ ç¿é, Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é ãýñýí
ñýäâýýñ èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ñóäëààðàé.
2.4.4. Èõ õýìæýýíèé õýëöýë
Êîìïàíèéí ýíãèéí õóâüöààíû 25 õóâèàñ èë¿¿
õýìæýýíèé ¿íýëãýý á¿õèé àëèâàà õýëöëèéã èõ
õýìæýýíèé õýëöýë ãýíý. Èõ õýìæýýíèé õýëöëèéã
êîìïàíèéã òºëººëºõ ýðõ á¿õèé Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë
áóþó ÒÓÇ-èéí äàðãà äàíãààðàà øèéäâýð ãàðãàæ
õèéõ ýðõã¿é.
Õóóëüä çààñíààð èõ õýìæýýíèé õýëöýë õèéõ
àñóóäëûã ÒÓÇ-èéí õóðëààð õýëýëöýõ áºãººä óã
õóðàë äýýð 100 õóâèéí ñàíàë àâ÷ äýìæèãäýýã¿é
áîë çºâõºí Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë ë óã
èõ õýìæýýíèé õýëöëèéã õèéõ ýñýõ øèéäâýðèéã
ãàðãàäàã æóðàìòàé. Ýíý æóðìûã çºð÷èæ õèéñýí
õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà.

- 38 -
2.4.5. Ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë
Êîìïàíèéí õèéõ ãýæ áàéãàà õýëöëèéí íºãºº
òàë íü òóõàéí êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí
òóøààëòàí, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, îéð
äîòíûõ íü õ¿í áàéâàë èéì õýëöëèéã ñîíèðõëûí
çºð÷èëòýé õýëöýë ãýíý.
Æèøýý íü: À êîìïàíè çàõ çýýë äýýð 10 ñàÿ
òºãðºãººð ¿íýëýãäýí õóäàëäàãäàæ áîëîõ íýã
ìàøèíàà çàðàõ ãýæ øèéäæýý. Ãýòýë óã ìàøèíûã
òóõàéí êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í Ó-ãèéí íºõºð
õóäàëäàæ àâàõààð ñîíèðõæýý. Ýíý òîõèîëäîëä
Ó íü À êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé õóâüä óã
ìàøèíûã àëü áîëîõ ºíäºð ¿íýýð õóäàëäâàë
êîìïàíèéí ýðõ àøèãò íèéöíý. Ãýòýë Ó-ãèéí íºõºð
íü óã ìàøèíûã àâàõ ãýæ áàéãàà òóë Ó àëü áîëîõ
õÿìä ¿íýýð íºõºðòºº ìàøèí àâàõ ñîíèðõîëòîé
áàéõ íü ìýäýýæ þì. Ýíä Ó-ãèéí õî¸ð ñîíèðõîë
õîîðîíäîî çºð÷èëäºæ áàéãàà òóë áèä èéì
õýëöëèéã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë ãýäýã. Èéì
õýëöëèéã õèéõ æóðìûã Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèàð
òîãòîîñîí áàéíà.
Ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé áàéãàà õ¿í ýíý òóõàéãàà
êîìïàíèéõàà óäèðäëàãàä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý
õýëöëèéã õèéõ, ººðººð õýëáýë áèäíèé æèøýýí
äýýð óã ìàøèíûã Ó-ãèéí íºõºðò õýäýí òºãðºãººð
õóäàëäàõ òóõàé àñóóäëûã ÒÓÇ-èéí õóðëààð
õýëýëö¿¿ëíý.
ÒÓÇ-èéí õóðàëä ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé áàéãàà
ãèø¿¿í (áèäíèé æèøýýí äýýð Ó) ñàíàë ºãºõ

- 39 -
ýðõã¿é. Õàðèí ÒÓÇ-ûí ãèø¿¿ä ñàíàë íýãòýéãýýð óã
õýëöëèéã õèéõ øèéäâýð ãàðãàñàí áîë óã õýëöëèéã
êîìïàíè áàéãóóëíà. Õýðýâ ÒÓÇ 100 õóâèéí
ñàíàëààð øèéäâýð ãàðãààã¿é áîë ãàãöõ¿¿ Õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí õóðëààð ë õýëýëöýæ øèéäâýð
ãàðãàíà.
Áèä êîìïàíèéã õýðõýí óäèðäàõ òàëààð ãîë ãîë
ç¿éëèéã ìýäýæ àâëàà. Õýðýâ ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëò, øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéã õîðèãëîõ,
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí
çýðýã àñóóäëààð ýðõ ç¿éí çºâëºãºº àâàõ
øààðäëàãàòàé áîë àëü íýã õóóëü ç¿éí òîâ÷îî
áóþó ºìãººëºã÷èä õàíäààðàé.

3.ÁÈÇÍÅÑÝÝ ÇÎÃÑÎÎÕ
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõ
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
1. õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ,
òàòàí áóóëãàõ ¿íäýñëýë, æóðìûí
òàëààð ìýäëýãòýé áîëæ, ýíý òàëààð
áóñäàä òàéëáàðëàæ ºãºõ;
2. ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ ¿éë
àæèëëàãààã õýðõýí ÿâóóëàõ ïðàêòèê
àëõàìóóäûã ìýäýõ;
3. íàéäâàðã¿é õàðèëöàã÷èéã ñîíãîñîí
áîë ýðñäëýý ººðºº õàðèóöàõ çàõ
çýýëèéí õàòóó õóóëèéã ìýäýæ, àëèâàà
õýëöëèéã õèéõèéí ºìíº áîäîõ õýðýãòýé
ãýäãèéã ìýäýõ.
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ áîëîõûí
àäèëààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð áèçíåñýý
áóþó õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ
áîëäîã. Òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí
áàéãóóëàõ áóþó òàòàí áóóëãàõ ãýñýí õî¸ð àðãààð
ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ äóóñãàâàð
áîëãîíî. (Ñõåì-ýýñ õàðíà óó).
Õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ
ãýäýã íü äóóñãàëòûí òàéëàí ãàðãàæ ýðõ, ¿¿ðãèéã
- 40 -

- 41 -
íü ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëæ áàéãàà ººð
õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õýëíý.
ªºð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ àðãóóä
íü íºõºðëºë, õîðøîî, êîìïàíèéí àëü àëèíä íü
õàìààðíà.
ªºð÷ëºí
áàéãóóëàõ
Íèéëýõ
Íýãäýõ
Õóâààõ
Òóñãààðëàõ
ªºð÷ëºõ
2 ÀÐÃÀ
Òàòàí
áóóëãàõ
Äàìïóóðñàí
Íýã ÷ ãèø¿¿í
¿ëäýýã¿é
ÕÍ
øèéäñýí
Õóóëüä çààñàí
áóñàä
Õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõ ãýäýã
íü ò¿¿íèé á¿õ ýä õºðºíãèéã òîäîðõîéëæ, óã
õºðºíãºíººñ íýõýìæëýã÷ íàðûí øààðäëàãûã
õóóëüä çààñàí äàðààëëûí äàãóó õàíãààä ¿ëäñýí
ýä õºðºíãèéã ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä õóâààðèëàí
óëñûí á¿ðòãýëýýñ õàñóóëæ ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû
îðîëöîã÷ áàéõ ÿâäëûã äóóñãàâàð áîëãîíî ãýñýí ¿ã
þì.

- 42 -
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ,
òàòàí áóóëãàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã Èðãýíèé
õóóëü, Íºõºðëºë, Õîðøîî, Êîìïàíèéí áîëîí
Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëíà. Áèä ýíý
òàëààð êîìïàíèéí æèøýýí äýýð èë¿¿ òîäîðõîé
àâ÷ ¿çýõèéí çýðýãöýý áóñàä áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõòîé õîëáîîòîé
îíöëîãèéã ÷ äýä õýñã¿¿äýýñ òàíèëöàõ áîëíî.
3.1. Êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ ãýæ þó
âý?
Õóóëèéí ýòãýýäèéã, òóõàéëáàë êîìïàíèéã
ººð÷ëºí áàéãóóëàõ òàâàí àðãà áàéíà. ¯¿íä:
íèéëýõ, íýãäýõ, õóâààõ, òóñãààðëàõ, ººð÷ëºõ.
Õî¸ð áóþó õýä õýäýí êîìïàíèéí ¿éë
àæèëëàãààã çîãñîîæ, òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã,
õàðèóöëàãûã øèíýýð áèé áîëñîí êîìïàíèä
øèëæ¿¿ëýõèéã êîìïàíèóä íèéëýõ ãýíý.
Íýã êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ,
ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ººð êîìïàíèä
øèëæ¿¿ëýõèéã êîìïàíè íýãäýõ ãýíý.
Íýã êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ,
ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðãèéã øèíýýð ¿¿ñýõ õî¸ð áîëîí
ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû êîìïàíèóäàä á¿ðýí
øèëæ¿¿ëýõèéã êîìïàíèéã õóâààõ ãýíý. Êîìïàíèéã
õóâààõ òóõàé øèéäâýðò ººðººð çààãààã¿é áîë
õóâààãäàæ áàéãàà êîìïàíèéí ýíãèéí õóâüöàà
ýçýìøèã÷èä íü êîìïàíèéí õºðºíãèéí õóâààãäñàí
õýìæýýòýé õóâü òýíö¿¿ëýí øèíýýð áèé áîëñîí

- 43 -
êîìïàíè òóñ á¿ðèéí ýíãèéí õóâüöààíû ýçýìøèã÷
áîëíî. Êîìïàíèéã õóâààõàä ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã
øèíýýð áàéãóóëàãäñàí êîìïàíèóäàä õóâààõ
áàëàíñûí äàãóó øèëæèíý.
Êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõã¿éãýýð
ò¿¿íèé çàðèì õºðºíãº, ýðõèéã øèíýýð
áàéãóóëàãäñàí êîìïàíèä øèëæ¿¿ëýõèéã
êîìïàíèéã òóñãààðëàõ ãýíý. Æèøýý íü: À êîìïàíè
ººðèéí õºðºíãººñ 15 ñàÿ òºãðºã áóþó ýä õºðºíãºº
òóñãààðëàæ øèíýýð Á êîìïàíèéã áàéãóóëæ
áîëíî. Ìºí ÕÊ íü ÕÕÊ, ÕÕÊ íü ÕÊ áîëîõ çàìààð
êîìïàíèéã ººð÷èëæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä
ººð÷ëºãäºæ áàéãàà êîìïàíèéí ýðõ, ¿¿ðýã õýâýýð
õàäãàëàãääàã. Êîìïàíèéã ººð÷ëºõ òîõèîëäîëä
õîëáîãäîõ ººð÷ëºëòèéã êîìïàíèéí îíîîñîí íýð
áîëîí ä¿ðýìä òóñãàæ, ýíý òóõàé óëñûí á¿ðòãýëä
á¿ðòãýíý.
Íýãäýõýýñ áóñàä õýëáýðýýð ººð÷ëºí
áàéãóóëàãäàæ áàéãàà íºõöºëä øèíýýð áèé áîëæ
áàéãàà êîìïàíèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýñíýýð,
íýãäýõ õýëáýðýýð ººð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ áàéãàà
òîõèîëäîëä íýãäýæ áàéãàà êîìïàíèéã óëñûí
á¿ðòãýëýýñ õàñ÷, íýãòãýñýí êîìïàíèéí ä¿ðýìä
õýðýâ ººð÷ëºëò îðñîí áîë ò¿¿íèéã óëñûí á¿ðòãýëä
á¿ðòãýñíýýð òýäãýýðèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàíä
òîîöäîã.
Ýäãýýð 5 àðãààð ººð÷ëºí áàéãóóëàõ òºñëèéã
Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë, áàéõã¿é áîë ã¿éöýòãýõ
óäèðäëàãà áîëîâñðóóëàí õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí

õóðëààð õýëýëö¿¿ëýí ñàíàëûí ýðõòýé õóðàëä
îðîëöîã÷äûí ñàíàëûí äèéëýíõ îëîíõèîð
øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ áºãººä óã òºñºëä
ÿìàð àñóóäàë òóñãàãäàõûã õóóëüä íàðèéâ÷ëàí
çààñàí áàéäàã. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëûí
øèéäâýðýýð êîìïàíèéã õóóëüä çààñàí æóðìûí
äàãóó ººð÷ëºí áàéãóóëàõààñ ãàäíà õóóëüä çààñàí
òîõèîëäîëä ø¿¿õ êîìïàíèéã õóâààõ, òóñãààðëàõ
øèéäâýð ãàðãàæ áîëíî.
Êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ àðãàä
õàìààðäàãã¿é áîëîâ÷ êîìïàíè ñàíõ¿¿ãèéí
õ¿íäðýëýýñ ãàðàõ íýã àðãà çàì áîë ºðèéã
õóâüöààãààð ñîëèõ ÿâäàë áàéäàã. Êîìïàíèéí
õóâüöààíààñ áóñàä ¿íýò öààñ áîëîí ºðèéã
õóâüöààãààð ñîëüæ áîëîõ áºãººä ¿¿íèéã ºðèéã
õóâüöààãààð ñîëèõ ãýíý.
Êîìïàíèéí ºðèéã õóâüöààãààð ñîëèõîä
õóâüöàà àâàõ òóõàéí çýýëä¿¿ëýã÷, õàðèëöàã÷èéí
çºâøººðëèéã àâíà. Ìàíàé îðíû ïðàêòèêò
¿éëäâýð¿¿äèéí ñîöèàëèçìûí ¿åä àâñàí óëñûí
çýýëèéí ºðèéã õóâü÷ëàãäàõ ¿åä õóâüöààãààð
ñîëüæ, òóõàéí êîìïàíèéí õóâüöààã òºð ýçýìøèõ
ìàÿãààð àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí íýëýýä õýäýí
òîõèîëäîë áàéäàã áºãººä èõýíõ íü Êîìïàíèéí
òóõàé øèíý õóóëèàð ýíý çîõèöóóëàëòûã áèé
áîëãîõîîñ ºìíº áîëñîí ÿâäëóóä áàéäàã.
Èéìä ºðèéã õóâüöààãààð ñîëèõ íü íèéãìèéí
øààðäëàãààð, öàã ¿åýñýý õîæóó ãàð÷ èðñýí áîëîâ÷
öààøèä ÷ à÷ õîëáîãäîëòîé çîõèöóóëàëò áîëñîí
þì.
- 44 -

- 45 -
Ïðàêòèê àëõàì:
1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ ººð÷ëºí
áàéãóóëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, ººð÷ëºí áàéãóóëàõ
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ êîìèññ áàéãóóëíà.
2. Êîìèññ ººð÷ëºí áàéãóóëàõ òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëíà. (Òºëºâëºãººíä þó òóñãàõûã
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä çààñàí áàéäàã)
3. Òºëºâëºãººã ÒÓÇ õýëýëöýæ áàòàëíà.
4.Òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëæ, ººð÷ëºí
áàéãóóëàãäñàíû óëìààñ ¿éë àæèëëàãàà íü çîãñîæ
áàéãàà êîìïàíèéí äóóñãàëòûí òàéëàí, øèíýýð áèé
áîëæ áàéãàà áóþó ¿éë àæèëëàãàà íü ¿ðãýëæèëæ
áàéãàà êîìïàíèéí ýõëýëòèéí áàëàíñûã áàòàëíà.
5. ªºð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí òóõàé á¿ðòãýõ
áàéãóóëëàãàä õàíäàæ á¿ðòã¿¿ëíý.
3.2. Êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõ
Êîìïàíèéã õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë ýñõ¿ë
ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð Èðãýíèé õóóëü, Êîìïàíèéí
òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä õóóëüä çààñíû äàãóó
òàòàí áóóëãàæ áîëíî. Òàòàí áóóëãàõ ãýäýã íü
òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéã áàéõã¿é áîëãîæ áàéíà
ãýñýí ¿ã áºãººä õóóëü ç¿éí õóâüä öààøèä îðøèí
áàéõûã íü:
Ø¿¿õ êîìïàíèéã äîð äóðäñàí ¿íäýñëýëýýð
òàòàí áóóëãàíà:
1.äàìïóóðñàí;
2.íýã ÷ ãèø¿¿í ¿ëäýýã¿é;

- 46 -
3.õóóëüä çààñàí áóñàä ¿íäýñëýë. Òóõàéëáàë,
Èðãýíèé õóóëüä çààñíààð õóóëèéã óäàà äàðàà
(ãóðàâ áóþó ò¿¿íýýñ äýýø óäàà) áóþó íîöòîé
çºð÷ñºí (æèøýý íü: ¿éë àæèëëàãààãààðàà áàéãàëü
îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëèéã íîöòîé çºð÷èæ, îð÷íûã
áîõèðäóóëæ áàéãàà) áîë ø¿¿õ òàòàí áóóëãàõ
øèéäâýð ãàðãàõ ýðõòýé áàéäàã
Ò¿¿í÷ëýí òóñãàé çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãûí õóâüä óã òóñãàé
çºâøººðëèéã îëãîñîí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü
öóöàëñàí áîë ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ¿ðãýëæëýõ
¿íäýñëýëã¿é áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí
êîìïàíèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà áóþó
õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë íü òàòàí áóóëãàõ
òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, òàòàí áóóëãàõ àæèëëàãààã
õýðýãæ¿¿ëíý.
Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ êîìïàíèéã
òàòàí áóóëãàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàõàä ÿìàð
íýãýí ¿íäýñëýë, øàëòãààí çààõûã øààðäàõã¿é.
Ãàãöõ¿¿ õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë çîõèõ
æóðìûí äàãóó çàðëàãäàæ, õóóëüä çààñàí èðöèéí
øààðäëàãà õàíãàæ, òàòàí áóóëãàõûí òºëºº õóóëüä
çààñàí çîõèõ õýìæýýíèé ñàíàë ºãºãäñºí áàéõàä
õàíãàëòòàé.
ªºðººð õýëáýë, íýãýíò ñàéí äóðààðàà
áàéãóóëñàí áàéãóóëëàãàà ñàéí äóðààðàà õóóëèéí
äàãóó øèéäâýð ãàðãàæ òàòàí áóóëãàõ ýðõ íýýëòòýé
áàéäàã ãýñýí ¿ã þì.

- 47 -
ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÓÓËÈÀÑ:
32 äóãààð ç¿éë.
32.5.Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäýä
õîëáîãäîõ øààðäëàãûã äàðààõü äàðààëëààð
õàíãàíà:
32.5.1.áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä
ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã àðèëãóóëàõ áîëîí ø¿¿õèéí
øèéäâýðýýð ãàðãóóëàõ áóñàä òºëáºð;
32.5.2.õýðýã ã¿éöýòãýã÷ áóþó òàòàí áóóëãàõ
êîìèññ, òýäãýýðòýé àäèëòãàõ áóñàä ýòãýýäèéí ýðõ,
¿¿ðãèéíõýý õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýñýí ¿éë àæèëëàãààíû
çàðäàë;
32.5.3.äàìïóóðëûí ¿åä õàðèóöàã÷èéã äàõèí
õºðºíãºæ¿¿ëýõ ÿâöàä áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëöëèéí
äàãóó ãàðãàñàí øààðäëàãà;
32.5.4.õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷èéí ìºíãºí
õºðºíãº;
32.5.5.õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàãñäàä
òºëºõ õºäºëìºðèéí õºëñ;
32.5.6.õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó áóñàä
ýòãýýäòýé õèéõ òîîöîî.
32.6.Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäýä
õîëáîãäîõ øààðäëàãûã õàíãàõäàà ýõíèé äàðààëëûí
òºëáºðèéã á¿ðýí áàðàãäóóëñíû äàðàà ò¿¿íèé
äàðààãèéí äàðààëëûí òºëáºðèéí øààðäëàãûã
õàíãàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.
32.7.Õóóëèéí ýòãýýäýä áàéãàà ìºíãºí õºðºíãº
íü õàðèëöàã÷äûí øààðäëàãûã õàíãàõàä õ¿ðýëöýõã¿é
áîë òàòàí áóóëãàõ êîìèññ ò¿¿íèé áóñàä ýä õºðºíãèéã
õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó õóäàëäàæ, òºëáºðèéã
áàðàãäóóëæ áîëíî.

- 48 -
32.8.Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä
õºðºíãº òºëáºð òºëºõºä õ¿ðýëöýõã¿é áîë ò¿¿íèé ýä
õºðºíãèéã òºëáºë çîõèõ òºëáºðèéí õýìæýýíä õóâü
òýíö¿¿ëýí çîõèõ äàðààëëûí äàãóó õàðèëöàã÷äàä
õóâààðèëíà.
32.9.Õàðèëöàã÷äûí øààðäëàãûã õàíãàñíû
äàðàà ¿ëäñýí ýä õºðºíãèéã õóóëü ¸ñíû ºì÷ëºã÷èä,
õóóëü áóþó ä¿ðýìä çààñàí áîë ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä
øèëæ¿¿ëíý.
32.10.Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäèéí
ýä õºðºíãèéã õ¿ëýýæ àâàõ ýòãýýä áàéõã¿é áîë òºðèéí
ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëíý.

- 49 -
Ïðàêòèê àëõàì
1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë (õîðøîî,
íºõºðëºëèéí õóâüä á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë) òóõàéí
õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé øèéäâýð
ãàðãàæ òàòàí áóóëãàõ êîìèññ áàéãóóëíà.
2. Êîìèññ íü òàòàí áóóëãàõ ¿éë àæèëëàãààã
óäèðäàíà. ¯¿íä: õºðºíãèéã íü õàìãààëàëòäàà àâ÷,
á¿õ õýëöë¿¿äèéã øàëãàæ ºð, àâëàãûã òîäîðõîéëíî.
3. Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà òàëààð îëîí
íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð íèéòýä ìýäýýëæ,
íýõýìæëýë õ¿ëýýí àâàõ õóãàöààã 2 ñàðààñ áàãàã¿é,
6 ñàðààñ èõã¿é áàéõààð òîãòîîæ çàðëàíà.
4. Õóóëèéí ýòãýýäèéí àâëàãûã öóãëóóëàõ àðãà
õýìæýý àâíà.
5. Õýðýâ íýõýìæëýã÷ íàðûí íýõýìæëýëèéí
øààðäëàãûã õàíãàõàä ìºíãºí õºðºíãº íü
õ¿ðýëöýõã¿é áîë êîìïàíèéí ýä õºðºíãèéã äóóäëàãà
õóäàëäààíä îðóóëæ áîðëóóëíà.
6. Íýõýìæëýã÷ íàðûí íýõýìæëýëèéí øààðä-ëàãûã
Èðãýíèé õóóëèéí 32 äóãààð ç¿éëä çààñàí
äàðààëëààð áàðàãäóóëæ êîìïàíèéí äóóñãàëòûí
òàéëàí ãàðãàíà.
7. Õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí òóõàé
á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä õàíäàæ á¿ðòã¿¿ëíý.

- 50 -
3.3.Äàìïóóðàë
Äàìïóóðàë ãýäýã íü ýíãèéí îéëãîëòîîð áóñäûí
ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà
áàéäëûã îéëãîäîã. Æèøýýëáýë ºð òºëáºðºº òºëæ
÷àäàõã¿é áàéõûã ýíãèéíýýð îéëãîõ íü áèé.
Ãýõäýý ýíý íü õóóëü ç¿éí õóâüä á¿õ ºð
òºëáºðºº òºëæ ÷àäàõã¿é áàéõûã õýëýõã¿é,
êîìïàíèéí ººðèéí õºðºíãèéí òîäîðõîé (10 õóâü)
õóâèàñ äýýø õýìæýýòýé ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é
áàéãààã õýëäýã.
Äàìïóóðëûí ¿éë ÿâö íü ¿íäñýíäýý ø¿¿õ,
ò¿¿íýýñ äààëãàâàð àâñàí ýòãýýäèéí õàðàà õÿíàëò
äîð ÿâàãääàã áºãººä äàðààõ õî¸ð ¿éë ÿâöûã
îéëãîäîã. Íýãä, õóóëèéí ýòãýýäèéã ø¿¿õèéí
îðîëöîîòîéãîîð äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº
õýðýãæ¿¿ëæ õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã íü ñýðãýýõ,
õî¸ðò äàìïóóðñàíä òîîöîæ òàòàí áóóëãàõ ¿éë
àæèëëàãàà áºãººä ýäãýýðèéã Äàìïóóðëûí òóõàé
1997 îíû õóóëèàð çîõèöóóëäàã.
Õóóëèéí ýòãýýä äàìïóóðñíû óëìààñ ãàðäàã
ãîë ñºðºã òàë íü õàðèëöàã÷ òàë ºð òºëáºðºº á¿ðýí
àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ, îëîí õ¿í àæèëã¿é áîëîõ, çàõ
çýýë äýõ ºðñºëäºã÷äèéí òîî öººðºõ, èíãýñíýýðýý
çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëò áóóðàõ çýðýã áàéäàã.
Õàðèí íºãºº òàëààñ ýíý íü óäèðäëàãà
çîõèîí áàéãóóëàëò ìóóãààñ äàìïóóðàëä õ¿ðñýí
õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëæ, äàõèí
õºðºíãºæ¿¿ëýõ, øóäàðãà áóñ ãýðýý õýëöëèéã
èëð¿¿ëæ õóóëèéí äàãóó àðãà õýìæýý àâàõ
áîëîìæ îëãîäîã, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é àòëàà

- 51 -
õýëáýð òºäèéãººð îðøèí òîãòíîæ õàðèëöàã÷äûã
òººðºãä¿¿ëæ áàéäàã áàéãóóëëàãûã òàòàí
áóóëãàñíààð ýäèéí çàñãèéã öýâýðø¿¿ëäýã çýðýã
äàâóó òàëòàé þì.
3.3.1. Äàìïóóðëûã àíãèëàõ íü
Äàìïóóðëûã ñàéí äóðûí áà ñàéí äóðûí áóñ
äàìïóóðàë ãýæ õî¸ð àíãèëíà.
1. Ñàéí äóðààð äàìïóóðàõ ãýäýã íü òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é áîëñîíîî ø¿¿õ áîëîí õàðèëöàã÷
òàë áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàò ººðºº ìýäýãäýæ
äàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõë¿¿ëýõèéã õýëíý.
2. Ñàéí äóðûí áóñ äàìïóóðàë ãýäýã íü
òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ó÷èð ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýýñ
òàòãàëçñàí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí õàðèëöàã÷
íàð íü ò¿¿íèéã äàìïóóðñàíä òîîöóóëàõààð
ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõûã îéëãîäîã.
Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëèàð äàìïóóðñàíä
òîîöîãäîõ ýòãýýä áóþó õàðèóöàã÷ íü òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é áîëñîí íºõºðëºë, õîðøîî, êîìïàíè,
òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èò ¿éëäâýðèéí
ãàçàð, ¿¿íýýñ ãàäíà õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ á¿õèé
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéäàã.
3.3.2.Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàë.
Òîäîðõîé áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà äàìïóóð-ñàíä
òîîöîõ ãîë ¿íäýñëýë íü ò¿¿íèé òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é áàéäàë áàéíà.

- 52 -
Äàìïóóðëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä
õàðèóöàã÷ /äàìïóóð÷ áóé õóóëèéí ýòãýýä/-èéí
¿íäñýí õºðºíãº, ýðãýëòèéí õºðºíãèéí ¿íèéí
ä¿íãýýñ áóñäàä òºëºõ íèéò çýýë, ºð òºëáºðèéã
õàññàí çºð¿¿ã ò¿¿íèé ººðèéí õºðºíãº ãýæ
òîäîðõîéëîîä, ººðèéí õºðºíãèéí 10-ààñ äîîøã¿é
õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíèé ¿¿ðãýý õóóëü áóþó
ãýðýýíä çààñàí õóãàöààíä áèåë¿¿ëýõã¿é áîë
òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàë ãýæ ¿çñýí þì.
Æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çâýë “À” êîìïàíèéí ¿íäñýí
áà ýðãýëòèéí õºðºíãº íü íèéëýýä 11 ñàÿ, ò¿¿íèé
áóñäààñ àâñàí çýýë òºëáºð íü 10 ñàÿ òºãðºã áàéãàà
íºõöºëä “À” êîìïàíèéí ººðèéí õºðºíãº íü 1 ñàÿ
áîëîõ áºãººä ò¿¿íèé 10 õóâü áóþó 100 000 áóþó
ò¿¿íýýñ äýýø òºãðºãèéí ºð òºëáºðºº ãýðýý áóþó
õóóëüä çààñàí õóãàöààíä òºëººã¿é áîë òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëòýé þì.

- 53 -
3.3.3.Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë
Êîìïàíèéí õóâüä ýðõ áàðèõ ãîë áàéãóóëëàãà
íü õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë áàéäàã áîë
êîìïàíè ñàéí äóðûí ýñõ¿ë ñàéí äóðûí áóñ ¿íäñýí
äýýð äàìïóóð÷ áóé áîë êîìïàíèàñ àâëàãàòàé
íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë íü êîìïàíèéí ãîë àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ, ýðõ áàðèõ ýðõòýé áàéíà.
Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàëä íýõýìæëýã÷ á¿ð á¿õ
íýõýìæëýëèéí íèéò øààðäëàãûí ä¿íä ººðèéí
íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ýçëýõ õóâüòàé òýíö¿¿
ñàíàëûí ýðõòýé îðîëöîõ áà ñàíàëûí ýðõèéí
66,7-îîñ äýýø õóâèàð áàòàëñàí áîë øèéäâýð
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. Íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààð:
• õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéã òîìèëóóëàõ, ò¿¿íèé
öàëèí õºëñ, ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûí
õýìæýýã òîãòîîõ;
• õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ
àñóóäëààð ø¿¿õýä õàíäàõ;
• äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã áàòëàõ
ýñýõ, áèåëýëòýíä íü õÿíàëò òàâèõ;
• õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ä¿ãíýëòòýé òàíèëöàõ
òàéëàíã õýëýëöýõ;
• õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé ø¿¿õèéí
øèéäâýðèéã ø¿¿õèéí îðîëöîîã¿éãýýð
áèåë¿¿ëýõ ýñýõ çýðýã àñóóäëûã õýëýëöýí
øèéäâýðëýäýã.

- 54 -
3.3.4. Õýðýã ã¿éöýòãýã÷
Õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ, ýñõ¿ë äàõèí
õºðºíãºæ¿¿ëýõ àæëûã ýðõëýí ã¿éöýòãýã÷, äàõèí
õºðºíãºæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ,
õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ ýðõòýéãýýð
íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ ñàíàë áîëãîñíîîð ø¿¿õ
òîìèëñîí ýòãýýäèéã õýðýã ã¿éöýòãýã÷ ãýíý.
Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü õàðèóöàã÷èéí ¿éë
àæèëëàãààíä õóâèéí ñîíèðõîëã¿é, õóóëü, ñàíõ¿¿,
ýäèéí çàñãèéí äýýä áîëîâñðîëòîé õóâü õ¿í ýñõ¿ë,
õóóëü ç¿é, ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð
ìýðãýæëèéí çºâëºãºº, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ýðõ,
¿¿ðýã á¿õèé õóóëèéí ýòãýýä áàéíà. Õàðèí:
* õàðèóöàã÷, íýõýìæëýã÷äèéí óäèðäëàãà,
ò¿¿íèé ãèø¿¿í
* õóâüöààò êîìïàíèàñ áóñàä õàðèóöàã÷
õóóëèéí ýòãýýäèéí ãèø¿¿í
* íýõýìæëýã÷ õóâü õ¿í
* Ýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèéã õýðýã
ã¿éöýòãýã÷ýýð òóñ òóñ òîìèëæ áîëîõã¿é.

- 55 -
ÄÀÌÏÓÓÐËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ:
19 ä¿ãýýð ç¿éë. Õàðèóöàã÷èéí õèéñýí
õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë
19.1. Õàðèóöàã÷èéí õèéñýí äîð äóðäñàí ãýðýý,
õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà:
19.1.1. äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº 2
æèëèéí äîòîð õàðèó òºëáºðã¿éãýýð õàðèóöàã÷èéí
óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä, òýäãýýðèéí ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ºì÷ëºëä ýä õºðºíãº øèëæ¿¿ëýõ
òóõàé ãýðýý, õýëöýë;
19.1.2. äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº
1 æèëèéí äîòîð õàðèó òºëáºðã¿éãýýð ýíý õóóëèéí
19.1.1-ä çààñíààñ áóñàä ýòãýýäèéí ºì÷ëºëä ýä
õºðºíãº øèëæ¿¿ëýõ òóõàé ãýðýý, õýëöýë;
19.1.3. äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº 1
æèëèéí äîòîð áóñäàä èëò äàâóó áàéäëààð ýä õºðºíãº
õóäàëäàõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òóõàé ãýðýý, õýëöýë;
19.1.4. òîäîðõîé íýõýìæëýã÷äýä äàâóó ýðõ
îëãîõ çîðèëãîîð äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº
120 õîíîãèéí äîòîð õèéñýí ãýðýý, õýëöýë;
19.1.5. äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø
ýíý õóóëèéã çºð÷èæ õèéñýí ãýðýý, õýëöýë.
Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ õàðèóöàã÷èéí ¿éë
àæèëëàãààíä ä¿ãíýëò õèéõ ÿâöäàà á¿õ ãýðýý
õýëöë¿¿äèéã øàëãàæ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë
áàéãàà ýñýõèéã õÿíàæ, äýýðõ ¿íäýñëýë áàéâàë
ø¿¿õýä õàíäàæ, ¿ð äàãàâðûã õýðýãëýõèéã øààðäàõ
àðãà õýìæýý àâíà.

Biznesiin erh zvi

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Biznesiin erh zvi