Ден тәрбиесі сабағындағы қазақтың ұлттық ойындарын насихаттау

3. құрылған экономика және біліктілігі жоғары жұмыс күші білім
берудің дамуы еліміздің болашақ экономикалық, саяси және
әлеуметтік-мәдени өркендеуі сүйенетін тұғырнамасы болу тиіс.
Білім беру саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатын
іске асырудың ұйымдастырушылық негізі-Қазақстандың білімді жаңғыртудың
жалғастыруын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасына білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі-бағдарлама)
болуы тиіс. Қазіргі заманғы білім беру жүйесі, оқытудың иноватциялық
нысандарымен
әдістерін енгізу педагог қызметкерлердің тұлғасын және кәсіби құзіреттілігіне
жоғарғы
талаптар қоюда.
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басым бағыты өскелең ұрпақты
тәрбиелеу жүйесін дамыту болып табылады. Жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу
және
олардың азаматтық белсенділігін, әлеуметтік жауапкершілігін әлеуетін ашу
тетіктерін
қалыптастыру жөніндегі шаралар кешенін іске асыру.
Бүгінгі таңда өз тәуелсіздігін алған егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан
мектептеріне жан - жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын
мұрат
тұтқан дара тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.
Қазақстан азаматтарың денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын
ынталандыру туралы ел басының жолдауын егемендіктің кілтін ұстар
жастардың болашағына апаратын алтын сүрлеу десе болады.

4. Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді.
Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын,
зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар.
Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам.
1.Аңға байланысты ойындар: ақсерек-көксе-рек, аңшылар, аңшылар мен қояндар,
кірпіше қарғу, қас-құлақ, ордағы қасқыр.
2. Малға байланысты ойындар: аларман (қойға қасқыр шапты), асау көк, бура-қотан,
көксиыр, соқыр-теке, түйе мен бота.
3. Түрлі заттармен ойналатын ойындар: аққала, ақсүйек, алты-бақан, арқан аттау,
арқан тартпақ, арқан тартыс, асық, аттамақ, әйкел, әуетаяқ, батпырауық, епті жігіт, жаяу көкпар,
жігіт қуу, жігіт ойыны, күзетшілер, күміс ілу, қамалды қорғау, қыз қуу, монданақ, орамал тастау,
сақина жасыру, сиқырлы таяқ, тапшы, кімнің дауысы.
4. Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар: айгөлек, айдапсал, атқума,
аударыспақ, бағана өрмелеу, балтам шап, бөріктастамақ, бұғнай, бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш,
біз де, егер..., жасырынбақ, жаяу жарыс, жаяу көкпар, көрші, күрес, қарамырза, қассың ба,
доссың ба?,
қындық-сандық, орын тап, отырмақ, санамақ, сұрақ-жауап, тасымақ, тасымалдау, тең көтеру,
тымпи-тымпи, ұшты-ұшты.
5. Соңғы кезде қалып-тасқан ойындар: әріп таңдау, бригада, мейрамхана, нөмір, пошта,
сымсыз
телефон, сыңарын табу. Бұлардың ішінде бірқатар ойындар спорттық, той ойындары болып
саналады.
Ал енді, қазақтың ұлттық ойындарының ішінде «қуырмаш» жас сәбилерге арналған да ойындар
бар.
Біз енді қазақтың ұлттық ойындарының негізгілерін талдап, тарқатсақ. Ақсүйек. Қыз-бозбалалар
оны жазғы айлы түнде ойнаған. Ойын бастаушы жылқының бақай сүйегін, ол болмаса
қой- дың жілігін, немесе жауырынын, жамбасын қолына алып, ойынға
қатысушыларға көрсетіп, белгілеп алады да, ойыншыларды екі топқа бөліп,

5. Көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген
сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс
әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің
қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып көрсетеді.
Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық
ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі
мен алтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық,
адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа,
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің
өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды.
Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі
ойындарда
халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық
туралы
түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі – халық
данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша
жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.

6. А с йекқ ү
Ең алдымен, ойнаушылар өзара келісіп,
жеңген топ үшін жүлде тағайындайды да, екі
топқа бөлінеді. Топ басқарушылар ақсүйекті
қайсысының лақтыратынын шешіп алу үшін
кезектесіп таяқ ұстайды, таяқтың басына кімнің
қолы бұрын шықса, сол ақсүйекті құлашы
жеткенше лақтырады. Ақсүйек жерге түскеннен
кейін ғана ойыншылар іздеуге шығады. Көмбеде
топ басқарушылардан басқа ешкім қалмайды.
Ақсүйекті тапқан ойыншы ешкімге білдірмей,
көмбеге қашуға әрекет жасайды да, ал
қарсыластары біліп қалса, қолма-қол тартып
алуға тырысады. Сондықтан ақсүйекті алдымен
тауып алған топтың ойыншылары біріне-бірі
лақтырып, көмбеге қай топтың адамы бұрын
жеткізсе, сол топ ұтқан болады да, жүлдегер
атанады. Келесі жолы ақсүйекті екінші топ
лақтырады, сөйтіп ойын кезектесіп отырады.

7. ыз ууҚ қ
Ойын үшін жігіттер мен қыздар іріктеліп, ұшқыр, жүйрік аттарға мініп шығады.
Қашықтығы 300, ал ені 30-40 метрлік тегіс, топырағы жұмсақ, ашық алаң таңдалып алынады.
Жарыстың басталатын жері – алаңның бір маңдайында қатынасушылар орағытып өту үшін
қарақшы қойылады. Бұған көбінесе қызыл жалау қағылады.
Жарыс жекелей де өтеді. Егер екі топқа бөлінсе, онда қыздар мен жігіттердің саны тең болуы
қажет.
Төрешінің бірінші белгісі бойынша қыз жігіттен 10 метрдей алда тұрып, шабысқа
дайындалады. Келесі белгіде олардың екеуі де аттарының басын жіберіп, шаба жөнеледі. Жігіт
қызды бұрылысқа дейін қуып жетіп, жең ұшына ілінген орамалды ілгері алып қашуы керек. Егер
жігіт сол бетімен – қарақшыдан сөреге дейін қуғыншыға жеткізбесе, онда – жеңгені. Ал егер қыз
қуып жетсе, жігіттің атын, әйтпесе өзін қамшының астына алады. Мұнда қыз жеңді деп
есептелінеді. Жарысқа қатынасушыға бір-бірінің атын тоқтатуға, алаңнан сыртқа шығуға,
қарақшыға жетпей сөреге оралуға рұқсат етілмейді.

8. К міс ілуү
«Күміс ілу» - ептілікті, атқа жақсы отыруды керек ететін ұлттық ойын. Келін түсіру, қыз
ұзату салтанатында қалыңдық орамалға түйіп, өзінің күміс шолпысын, әйтпесе жүзігін
тастайды. Сондықтан да кей жерлерде бұл ойын «жүзік ілу» деп аталады. Қатты шауып
келе жатқан шабандоз жігіт ат екпінін бәсеңдетпеспен, әлгі орамалды іліп алып кетуі
керек. Сонда ол беташар айтуға ерік алады.

9. Ар ан тартысқ
Ойынға ұзындығы 8-10 м екі ұшы түйілген арқан дайындалады. Арқанның қызыл
мата байлаған жерін еденге сызылған белгі сызықтың үстіне дәл келтіреді. Команда екі
топқа бөлініп, арқанның белгісінен бастап ұшына дейін қос қолдап ұстап тартып тұрады.
Ойын жүргізушінің белгісі бойынша екі команда арқанды екі жаққа тартады. Ойынның
мақсаты–екі команданың бір ойыншысын ортадағы сызықтан өз жағына тартып
шығару. Ортаңғы сызықтан өтіп кеткен ойыншының командасы жеңіледіқарады.

10. Алтыба ан.қ
Бұл – жас-тардың кешкілік бас қосып, ән айтып, домбыра тартып, қыздар,
жігіттер болып айтысып, бір-бірімен әзілдесіп көңіл көтеретін ойын-сауығы. Қазір де
үлкен тойларда алтыбақан құрылады. Алтыбақанды құру мынандай тәсілмен жүзеге
асырылады: алты бақанды сырықтың екі басын үш-үштен қосақтайды да мосы
тәрізді етіп байлап тастайды. Бақанның аша тармағы сырыққа кигізіліп тұруға тиісті.
Алты бақанды құрастырып болғаннан соң оның екі басына 3 қатар арқан байланады.
Арқан тартпақ. Оны арқан тартыс деп те атайды. Бұл ойынның екі түрі бар.
Біріншісі жазда көгал үстінде, екіншісі қыста қар үстінде ойналады. Жазда
ойыншылардың саны 10 баладан көп болмаса, ой-ын қызықты болады.

11. Ойынға ұзындығы 8-10 метрлік екі ұшы түйілген арқан әзірленеді.
Оның тең ортасына белгі ретінде қызыл матаны байлап қояды. Ойынға
қатысушы екі топтағылар өз жағында бойларына қарай сап түзеп, ойын
бастауға белгі берілгенде арқанды өз жағына қарай тартады. Қыста он –он
бес бала тартқанда үзілмейтін арқан таңдап алынып, үлкен адамның
алақанының көлеміндей екі тақтайдың ортасынан өткізіліп, ортасына
аққала үйіліп, екі жақ оны өзіне қарай құлату үшін тартады.

12. «Аударыспа »қ
Ол – қазақ, қырғыз халықтарының арасында кең тараған ойын. Атқа мінген екі жігіт
жекпе-жекке шығып, бірін-бірі аттан аударып тастауға тырысады.
Аударыспаққа үлкен тойларда арнайы жүлде тағайындалады. Оған он сегіз жастан асқан
қарулы жігіттердің қатысқаны жөн. Аударыспақ ойынының ережесі бойынша сайысқа
қатысушылар салмақтарына қарай үш топқа бөлініп, күш сынасады. Ептілікті, күштілікті,
тапқырлықты, батылдықты талап ететін спорттық ойын.

13. Ат сайысы.
Спортты ойынқ
Оның түрлері: ат омырауластыру, аударыспақ, жорға жарыс, көкпар тарту, теңге алу,
қыз қуу, қыз жарыс, сайысу т.б. Олар үлкен тойларда ұйымдастырылады. Сайысқа
түсетін аттар алдын-ала жаратылады. Ат сайысындағы кейбір ұлттық ойындар
Олимпиада ойындарының жоспарына енгізілген.

14. Аламан б йге.ә
Мұнда жүйрік, жарыс аттар 25-100 шақырымдық қашыққа шабады. Оның жолында
айналып өтетін көл, сай-сала, бел-белестер тәрізді кедергілі жерлер болуға тиісті. Аламан
бәйге үлкен тойда, үлкен аста, торқалы тойлар мен зор мерекелерде жарияланады.

15. К кпар.ө
Ұлттық ат ойыны. Этнографтардың айтуынша, әуелгі атауы «көк бөрі» сөзінен
шыққан. Бұрындары мал баққан көшпелі халықтар көк бөріні соғып алғанда өлігін ат
үстінде сүйрелеп, бір-бірінен ала қашып, мәз-мәйрам болған. Кейін ол ұлттық ойынға
айналған. Көкпар Орта Азия халықтарының да сүйікті ойыны. Көкпар жаппай тартыс
және дода тартыс болып екіге бөлінеді. 1949 жылы елімізде көкпар жарысының жаңа
ережесі бекітілді. Алаң көлемі қатысушылар санына сәйкес. Егер әр команда 5 адамнан
болса, алаңның аймағының ұзындығы 300 метр, ені 100 метр; 10 адамнан болса,
500х200 метр; 15 адамнан болса 700х300 метр; 20 адам болса, 1000х500 метр. Көкпарда
басы кесілген серке тартылады.

16. Тигізбекіл немесе
к теріспек.ө
Мұны екі-үш бала ғана ойнайды. Ойынды екі бала бір қатарда тұрып бастайды.
Алдымен біреуі сақасын алыстау қашықтыққа иіріп (бірақ екі метрден алысқа
лақтырмауы тиіс) тастайды. Екіншісі әлгі сақаны көздеп атады. Мақсат - тигізу.
Егер тигізсе, бірінші бала екіншісін сақасы түскен жерге дейін арқалап барады.
Сосын өзі атады. Тигізер болса, арқалау кезегі екіншіге келеді. Ойынды осылай белгілі бір
межеге дейін (шағын спорт залдың бір жағынан екінші жағына дейін) немесе уақыт
белгілеп ойнауға болады.
Жоғарыда біз асық ойынының ең көп таралған үш түрін ғана мысалға алып, солардың
қарапайым ережелерін ғана айттық. Әлбетте, бұл ойын кең өріс алып, дамып жатса, оның
ережелері де жетілдіріле беретіні анық.

17. Өйткені, далада ойнауға қолайлы бұл ойындарды спорттық залдарға бейімдеу
кезінде артық-кем тұстары түзелуі тиіс. Көп болып кірісіп, жан-жақты қолдау көрсете
алсақ, уақыт өте келе телекамералардың мүмкіндігін пайдаланып, республикалық
деңгейге де көтеруге болар еді. Себебі бұл ойынының көрермені көп болатынына сенім
мол.
Ұлттық ойындардың балаларды ептілікке шыдамдылыққа, елжанды, ұлтжанды қазақ
азаматтарын тәрбилеудегі маңызы ұшан –теңіз. Мұны сабақ барысында пайдалану
арқылы көз жеткізіп жүрміз.
Енді назарларыңызға ұлттық ойындардан 4 сынып арасында өткізілген сабақты
ұсынамын.
Жаяу көкпар
Сабақтың мақсаты:
1.Оқушыларға жаяу көкпар ойынын үйрету
2.Дене қол қимылын икемдеу. Қимыл қозғалысын арттыру.
3.Ерік қасиеттерін тәрбиелеу. Дене тәрбиесі пәніне қызығушылығын арттыру.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Ақсерек-коксерек, аңшылармен қояндар. Арқан тартыс.
Өтілетін орын: Спорт алаңы
Спорттық құрал жабдықтар: Арқан, ысқырық.

18. № Сабақтың өтілу барысы Әдістемелік нұсқалар
І Кіріпе бөлім.
Оқушыларды сапқа тұрғызу
Кезекшінің баяндамасы
Сәлемдесу, түгелдеу.
Сабақтың мақсатын түсіндіру.
Сабақ барысында қауіпсіздік ережелерді қатаң сақтауды ескерту.
Саптағы жаттығулар
Оңға, Солға, Айнал! Жүру! Жүгіру;
-аяқтың ұшымен
-өкшемен, сыртымен, ішімен;
-оң, сол жағымен жүргізу;
-арқамен алға қарай жүгіру;
7/-10/
1 айн
1 айн
1 айн
1 айн
Спорттық киімдеріне көңіл
бөлу
Жаттығулардың дұрыс
орындалуын қадағалау.
ІІ Негізгі бөлім:
Ойын күні бұрын белгіленген орында өткізіледі. Ойынға
қатысушылардың санына шек қойылмайды.Ойнаушылар
көмбеде бір сызықтың бойында қатарға тұрады. Ойын
жүргізушінің берген белгісі бойынша көмбеден 10 адымдай
жерде жатқан көкпарды (түйілген орамалды) екі жүз, төрт жүз,
әрі кеткенде бір шақырамдай жердегі екінші көмбеге жеткізсе
сол ұтқан болып есептеледі. Егер де бір ойыншы көкпарды алып
бара жатқан баланы орта жолда қуып жетіп,басып озатындай
шамасы болса, көкпар оған ешпір қарсылықсыз беріледі. Қуып
жеткен бала ілгері оза береді. Көкпарды кім мәреге жеткізсе, сол
жеңімпаз аталады.
25/-30/ Ойын кезінде қауіпсіздік
ережелерін сақталуын
қадағалау.
ІІ Қортынды:
Ұлтық ойындардың өту барысында балардың сабаққа
қызығушылығы артып, олардың бойында ұлттық өнерге
жанашырлық көзқарас қалыптасады. Нәтижесінде еліміздің
болашағы ұлттық рухты, елжанды, отанымыздың патриоттары,
саналы да сапалы жеке тұлға қалыптасатындығы байқалады.
3/-5/ Сапқа тұрғызу, ойынға
жақсы араласқан
оқушыларды бағалау.

20. Ұлтық ойындардың өту барысында балардың сабаққа
қызығушылығы артып, олардың бойында ұлттық өнерге
жанашырлық көзқарас қалыптасады.
Нәтижесінде еліміздің болашағы ұлттық рухты, елжанды,
отанымыздың патриоттары, саналы да сапалы жеке тұлға
қалыптасатындығы байқалады.

21. 1.Егемен Қазақстан газеті 14 желтоқсан 2010 жылы жарияланған
2.Қазақ дәстүрлері мәдениетінің анықтамалығы
Авторы: Құралұлы А
Алматы баспасы 2001 – 128 бет
3.Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті
Авторы: Кенжеахметұлы С
Алматы баспасы: «Алматы-кітап» 2010-384 бет
4. Дене шынықтыру оқулығы 4 сынып
Авторы: Тутенаев Базарбек, Басыбеков Болатбек
Алматы «Атамұра» 2000 жыл