2. • PENGERTIAN......... 1
• FILOSOFI.............. 2
• SEJARAH.............. 3
• JENIS TEMBANG
MACAPAT........ 4-5
• STRUKTUR........... 6
• UNSUR KEBAHASAAN....... 7-8
Daftar isi
3. --> Tembang Macapat yaiku tembang utawa puisi
tradisional ing tlatah Jawa sing paugeran-paugerane
ana telu, yaiku guru lagu, guru gatra, lan guru
wilangan. Tembang macapat wiwitane diwiwiti saka
maca geguritan mantra kang ditembangake kang
wektu iku diarani kekawin kang nggunakake basa
Sansekerta. Kekawin biyasane digunakake ing ritual-
ritual agama amarga sifate mantra.
Tembang ing basa Jawa diarani sekar amarga wacan
kasebut kudu ditembangake, mula macapat asring
diarani tembang macapat utawa ing krama inggil
diarani sekar macapat. Sekar macapat dhewe kalebu
sastra alit kang ing kasusastran Jawa ana ing tataran
katelu sawise Sekar Tengahan lan Sekar Ageng.
Umume macapat ditegesi maca papat-papat yaiku
cara maca ukara kang raket saben patang gatra.
Macapat ngemot isi piwulang kang dirangkum dadi 11
bab. Isi piwulang macapat dipahami masyarakat Jawa
minangka kawruh utawa filosofi Jawa. Macapat
asring ditegesi minangka madosi jati diri manungsa
ingkang sejati ingkang dipun ubengi dening patang
nafsu kadonyan, kayata pangertosan Jawi “sedulur
papat kalimo pancer”.
PENGERTIAN
01
4. PANYERATAN TEMBANG MACAPAT
MENIKA GADHAH PAUGERAN SAKING
CACAHING LARIK, CACAHING GATRA,
UTAWI SWANTENIPUN WIRAMA ING
PUNGKASANING GATRA INGKANG
DIPUNWASTANI GURU GATRA, GURU
LAGU, SAHA GURU WILANGAN.
TEMBANG MACAPAT BISA DIWACA
KANTHI CEPET, ORA ALON-ALON LAN
TEMBANG-TEMBANGE ORA AKEH SING
BENGKOK (RAGAM, GAYA). LAJENG
WONTEN INGKANG NERJEMAHAKEN
TEMBUNG MACAPAT KANTHI CARA
UARWA DHOSOK (GAMBARAN UTAWI
KATRANGAN TEMBUNG ADHEDHASAR
NJIWET SWANTENIPUN), INGGIH
MENIKA MACA (MACA) + PAT (PAPAT,
WACAN PAPAT-PAPAT).
02
FILOSOFI
5. 03
SEJARAH
TEMBANG MACAPAT MUJUDAKE KARYA
SASTRA JAWA KANG WIS SUWE DIKENAL.
KACARITA MACAPAT DIWARISAKE SAKA
PARA DEWA MARANG PANDHITA VALMIKI
LAN DIREPRODUKSI DENING PUJANGGA
KRATON YOGISWARA SAKA KEDIRI.
MITURUT SERAT MARDAWALAGU
ANGGITANIPUN RANGGAWARSITA,
MACAPAT MINANGKA CEKAKAN SAKING
FRASA MACA-PAT-LAGU INGKANG
TEGESIPUN NEMBANGAKEN NADA KAPING
SEKAWAN. SALIYANE MACA-PAT-LAGU,
ANA UGA MACA-SA-LAGU, MACA-RO-
LAGU, LAN MACA-TRI-LAGU.
6. --> MASKUMAMBANG
LAMBANG FASE ROH/ISI ING NGENDI KITA ISIH NGAMBANG UTAWA
NGAMBANG ING ALAM ROH KANG BANJUR ANA ING GUWA GARBA PEFENG.
WATAK TEMBANG IKI NGGAMBARAKE RASA SEDHIH, SWASANA SENGSARA.
--> MIJIL
MIJIL NGLAMBANGAKE WUJUD WIJI UTAWA WIJI KANG LAIR ING DONYA, MIJIL
ASALE SAKA TEMBUNG WIJIL KANG TEGESE METU. MIJIL NYRITAKAKE FASE
NALIKA BAYI MANUNGSA WIWIT NGERTI URIP DONYA, BUTUH PERLINDUNGAN.
LAGU IKI NGGAMBARAKE KETERBUKAAN ING MENEHI PITUTUR LAN BABAGAN
ASMARA.
--> SINOM
SINOM TEGESIPUN PUCUK INGKANG NEMBE THUKUL UTAWI
SEKAR NGLAMBANGAKEN MUDHA. TEMBANG IKI NYRITAKAKE WEKTU NALIKA
MANUNGSA TUWUH LAN NGREMBAKA NGERTI BAB-BAB ANYAR, SABAR LAN
SILATURAHMI.
--> KINANTHI
KINANTHI ASALE SAKA TEMBUNG KANTI KANG TEGESE NYEKEL UTAWA
NUNTUN. TEMBANG IKI NYRITAKAKE BABAGAN GOLEK JATI DIRI, GOLEK CITA-
CITA LAN MANDHIRI.
--> ASMARADANA
ASMARANDANA NYRITAKAKE FASE SING PALING DINAMIS LAN MURUB ING
PANELUSURAN KATRESNAN LAN PASANGAN URIP. ANDHARAN ING TEMBANG
IKI YAIKU KATRESNAN, ASMARA, LAN UGA RASA SEDHIH LAN SEDHIH AMARGA
KATRESNAN.
--> GAMBUH
GAMBUH NYRITAKAKE WIWITANING URIP BEBRAYAN KANTHI IKATAN
PERKAWINAN KANG SAKRAL (GAMBUH). TEMBANG IKI IŞINE NGENANI
KAWICAKSANAN, PITUTUR URIP, PASEDULURAN, TOLERANSI LAN
KEBERSAMAAN.
--> DHANDANGGULA
DHANDANGGULA MINANGKA FASE PUNCAK KESUKSESAN FISIK LAN MATERI
(DHANDANG WADHAH). NANGING KEJABA NGRASAKAKE GULA (MANIS) URIP,
UGA KUDU DIIMBANGI KARO KANIKMATAN SPIRITUAL LAN SPIRITUAL.
JENIS - JENIS
04
7. --> DHURMA
DURMA MUJUDAKE FASE URIP KANG KUDU LUWIH AKEH
DISUMBANGAKE MARANG WONG LIYA, DUDU KANGGO GOLEK
KASENENGAN URIP (GULA). TEMBANG IKI NGGAMBARAKE
PRASTAWA KASUSAHAN, PRABÉDAN, LAN UGA ORA ANA APA-
APA KANTHI WATAK TEGAS, KERAS, LAN NESU BANGET.
--> PANGKUR
PANGKUR MUJUDAKE FASE UZLA (PANGKUR NYINGKIRI), FASE
SEPI, FASE RENUNGAN, NYEDHAK MARANG GUSTI ALLAH LAN
NGADOHI CAHYANING URIP. TEMBANG IKI NDUWENI WATAK
GAGAH, GAGAH, GAGAH PRAKOSA, LAN GEDHE ATI.
--> MEGATRUH
MEGATRUH MINANGKA PUNGKASANING URIP DONYA, ROH
HINGGALAKE RAGA (MEGAF MISAH). TEMBANG IKI NYRITAKAKE
RASA SEDHIH LAN SUSAH.
--> POCUNG
POCUNG MINANGKA FASE BALI MARANG ALLAH, SANG
MURBENG DUMADI, SANGKAN PARANING DUMADI DIWIWITI
DADI POCUNG (MAYIT), FASE TUMUJU KABEGJAN SEJATI,
NEMONI KANG MAHA SUCI. WONTEN UGI INGKANG
NGANDHARAKEN BILIH PUCUNG MENIKA ASALIPUN SAKING
KUDHUPING GEGODHONGAN UTAWI GODHONG
GEGODHONGAN SEGER.TEMBANG MENIKA NYARIYOSAKEN
BAB-BAB INGKANG LUCU SAHA TEBAK-TEBAKAN.
05
8. TEMBANG MACAPAT NDUWENI TELUNG UNSUR, YAIKU
GURU GATRA, GURU LAGU, LAN GURU WILANGAN. IKU
TEGESE:
--> GURU GATRA
GURU: STANDAR / PEDOMAN
GATRA: LARIK/LARIK
SABEN JINIS TEMBANG ING SABEN BAIT DUWE
PEDOMAN SING BEDA-BEDA KANGGO JUMLAH LARIK.
--> GURU LAGU
GURU: STANDAR / PEDOMAN.
TEMBANG MACAPAT: VOKAL ING PUNGKASANING
GATRA ING SABEN LARIK.
SABEN JINIS TEMBANG NDUWENI PEDOMAN SING ORA
BISA DIGANTI KANGGO TIBANE AKSARA SWARA ING
PUNGKASAN SABEN TEMBUNG LAN SABEN BARIS.
--> GURU WILANGAN
GURU: PIWULANG/PITUDUH
WILANGAN: CACAHING GATRA/WANDA SABEN LARIK
SABEN JINIS TEMBANG NDUWENI PATHOKAN KANG WIS
ANA LAN ORA BISA DIGANTI NGENANI CACAHING
WANDA/SUKU KATA ING SABEN LARIK.
06
STRUKTUR
9. UNSUR
KEBAHASAAN
TEMBUNG KAWI
TEMBUNG TEMBUNG SAKA JAWA
TENGAHAN/JAWA KUNO TEMBUNG IKI
BIASAE DI GAWE OMONG SABEN DINO
TULADHA: TEMBUNG SUDHA ATEGES
MLARAT TEMBUNG LAWAN ATEGES
MUNGSUH, TANDING
DASANAMA
ASALE TEMBUNG SAKA TEMBUNG
DASAR ATEGES SEPULUH NAMA
ATEGES JENENG UTAWA ARAN.
TULADHA SIRA PADHA TEGESE KARO:
KOWE, SAMPEYAN, PANJENENGAN
DASANAMA
TEMBUNG KANG KADADEYAN SAKA
GANDHENGE TEMBUNG LORO UTAWA
LUWIH TULADHA: SUDRA PADA TEGESE
KARO PAPA, MLARAT,SENGSARA KERE
07
10. 08
SANDI KARSA
UKARA KANG DI WEDHARAKE KANG
KANG SATENEME KANG DIPILAH PILAH
SANDI ASMA
JENENGE PENGARANG
