Шөп түрлерін егу және жинау, шөп ұнын дайындау технологиясы

1. Оқушы: Жұмабек Диас Абайұлы
Жетекші оқытушысы: Жумадуллаев Бакытжан Ергешбаевич
Шымкент аграрлық колледжі, Шымкент қаласы
Шығармашылық жұмыстың тақырыбы: Шөп түрлерін егу және жинау, шөп ұнын
дайындау технологиясы
Жоспары:
1. Шөптерді егуге қойылатын агротехникалық талаптар
2. Шөп түрлерін егу және оларды күту
3. Шөптерді жинау
4. Шөпті витаминді ұн дайындауға жинау
1. Шөптерді егуге қойылатын агротехникалық талаптар
Ерте пісетін дақылдарды себу топырақтың 10 – 12 см тереңдігіндегі температурасы 5
-60С болғанда басталады. Топырақтың ылғалын пайдаланып қалу үшін, тұқым себуден
кешігіп қалмау керек. Тұқымды отырғызу тереңдігі дақылға және топырақтың жағдайына
байланысты болады. Бір жылдық сераделла, итқонақ, үйбидайықтарды 2-3 см тереңдікке,
қонақтарыны, судан шөбін, пелюшканы 3-5 см, бедені 2-3 см, жоңышқаны 3-4 см
тереңдікке егеді.
Ауыр топырақтарда тұқымды отырғызу тереңдігін аздап азайтады. Себу нормасы
егуге, оның тәсіліне және егіннің қай мақсатқа егілетініне, тұқымның көктеуіне, сондай-ақ
тұқымның таза немесе қоспаланып егілуіне байланысты белгіленеді. Егу сапасы сонымен
бірге, дәнді-масақты дақылдарды еккенде бағаланады.
2. Шөп түрлерін егу және оларды күту
Тұқымды дайындау. Тұқымды себуге дайындау оларды сұрыптауды, арамшөп
қоспаларынан тазалауды, ауру туғызатындардан қорғауды, қажетіне қарай тез көктеп-өсуі
үшін жылы ауамен қыздыру жұмыстарын біріктіреді.
Тұқымды жылы ауамен қыздыру пассивті және активті тәсілмен жүргізіледі.
Пассивтік тәсілде тұқымды қозғамайды, ал құрғақ ашық күндері тұқым
қоймасының есігі мен терезесін ашып желдетеді, кейде тұқым үймесінің биіктігін
төмендетеді. Егерде шаруашылықта көктемде көпжылдық шөп тұқымының қажеттілігі
шамалы болса, онда ашық және жылы күндері таза асфальтты алаңдарға қалыңдығы 20-30
см етіп тұқымды төгіп, бірқалыпты қызып кебуі үшін күні бойы араластырып тұрады.
Активті тәсілде тұқымды тікелей желдеткіш қондырғымен кептіріп қыздырады.
Тұқымды себу технологиясы. Тұқымды себу үшін дән – тукті тіркемелі СЗТ-3,6
шөп сеялкасын пайдаланады. Оның мүмкін болатын жылдамдығы 12 км/сағ. Сеялкаға қуа
шүмекті (дән қуалай түсетін) орнатады. Шөп тұқымы жәшіктеріне өздігінен түспейтін
тұқымдар үшін аударыстырғыш және айдауыш қондырылады.
Тұқымды себу нормасы , агрегаттарды құрастыру, егістік жерді дайындау мен
загондегі жұмысты ұйымдастыру, астық дақылдарын себудегімен бірдей болып келеді.

2. 17-сурет. СЗТ-3,6 сеялкасының технологиялық сұлбасы
СЗТ-3,6 сеялкасының техникалық сипаттамасы
Алым ені, м........................................................3,6
Қатар саны, дана 24 (48)
Қатараралық қашықтық, см .......................15 (7,5)
Себу нормасы, кг/га
- ұрық үшін .............................................5 – 400
- тыңайтқыш үшін .................................25 – 200
- шөп үшін ................................................5 – 90
Жұмыс жылдамдығы, км/сағ. .......................9 – 12
Өнімділігі, га/сағ. ...................................... 3,2 – 4,3
Шанақтың сыйымдылығы, дм3
- ұрық үшін ....................................................453
- тыңайтқыш үшін .........................................212
- шөп үшін ...................................................... 86
Массасы, кг ......................................................1690
Габариттік өлшемдері, мм
- ұзындығы .................................................4300
- ені ............................................................3700
- биіктігі ...................................................... 1650
Егістікті күту. Егер де топырақтың беткі қабатында ылғал жеткіліксіз болса, онда
тұқымның тез жаппай көктеп шығуы үшін егістікті таптаушпен таптайды. Ол сонымен
бірге танаптың бетін тегістеп, шөпті механикаландырылған жолмен орып алуды
жеңілдетеді.
Егер де арамшөптермен күресу қажет болған жағдайда гербицидтер мен улы
химикаттарды қолданады, ал тыңайтқышпен қоректендіру қажет болғанда машина-
тракторлы агрегатты пайдаланады.
Көпжылдық шөптерді өсіргенде бүркеуші дақылдардың және сабан мен топанды
уақытында тез тасып алудың үлкен маңызы бар. Сабан қалдықтарының қабаты астында
шөп сиреп құриды. Бүркеуіш дақылдарды 15-20 см биіктікте кесіп ору қажет. Бұның өзі
шөптің жақсы қыстап шығуына мүмкіндік береді.

3. 1. Шөптерді жинау
Агротехникалық талаптар. Механикаландырылған құралдармен пішенге деген
шөпті жинау жұмыстарына мынадай агротехникалық талаптар қойылады:
-шөп қолайлы мерзімде және ысырапсыз жиналып алынуға тиіс; дәнді дақылдар
басым келетін шабындықтарды шабу, шөп жаппай бас тартақан кезде басталады да, әбден
гүлденіп пісе бастаған кезде аяқталады; бұршақ тұқымдас және аралас өскен шөпті
шабуды ол гүлдеп, бүрленген кезінде бастап, пісе бастағанда аяқтайды.
-жиналған пішеннің ылғалдылығы 15 – 17 %, түсі жап-жасыл болады;
-пішенді көп жинау және сонымен бірге келесі шабыстың түсімділігін төмендетпеу
үшін биіктігі 5 – 6 см-ге жеткенде шабады;
-шабылған шөпті онша тығыз емес дестелерге тырмалап салып, астыңғы қабаттарын
жақсы кептіру үшін аударып тастайды;
-ылғалдылығы 20 – 30 % құрғатылған пішеннен астыңғы ені немесе диаметрі 2,5 м
аспайтын шөмеле салады; шөмелелерді шабындыққа түп-түзу етіп, қатар-қатар салады,
пішен кеуіп, ылғалдылығы 15 – 17 % - ға түскенше сол жерде жатады да, содан кейін
маяланады;
-ылғалдылығы 30 %-дан аспайтын пішенді престейді;
-пішенді орынсыз бір жерден екінші жерге көшіріп, тасымалдай беру оның бағалы
заттарын – жапырақтары мен гүлдерін түсіріп, ысырапқа ұшыратады; сондықтан оны
сүйретіп тастауға болмайды.
Учаскелерді оруға дайындау. Пішендік жерді агрегаттардың жұмыс істеуіне әзірлеу
кедергілерді жою, айдам жерлерге бөлу және шөп арасынан шауып жол салу жұмыстарын
қамтиды.
Машиналардың қалыпты жұмыс істеуіне оралғы болатын кедергілерді жою дегеніміз
– тастарды жинау, мая қалдықтарын тасып шығару, шұңқырлар мен арықтарды бітеу,
терең бороздаларды тегістеу; жоюға болмайтын кедергілерді кермелермен белгілейді
немесе қоршап тастайды.
Ору алдында агрегаттардың жүру тәсіліне және қабылданған бағытын ескере
отырып, егістік пен шабындықты загондерге бөледі. Шабындықтарда техникалардың
қозғалыс бағытына бағыттас, ал баурайларда оған көлденең жүргізіледі.
Пішенді шауап-жинау. Жоғары сапалы пішен алу үшін бұршақ дақылдарын
бүршіктену кезеңінде – гүлдене бастағанда, ал дәнді дақылдарды масақтану кезеңінде
орып жинау керек. Егерде бүршіктену кезеңінде жиналған 100 кг беде пішенінде 59 кг
азық өлшемі және 13,5 кг қорытылатын протеин болса, ол дәндене бастаған кезінде
шабылған бедеде сәйкесті 36 және 5 кг болады.
Аймақтық ерекшеліктер мен шаруашылықтардың талабына сәйкесті шөпті пішенге
шауып-жинаудың төмендегідей негізгі тәсілдері қолданылады: желдеткішті көбірек
қолдану, шөмелеге салу, маялау, престеу, тюктеу, шапшаңдатылған әдсіпен шауып-
жинау.
Егер пішенді дайындайтын орын, оны жұмсайтын қорадан қашық болғанда, пішенді
дестеден жинап-престеуішпен жинап, тюктер жасауды барлық аймақтарға да ұсынылады.
Бұл технологияның кемшілігі сол, ол пішенді алдын-ала 22-24 пайызға дейін кептіруді
қажет етеді.
Тюктегі пішеннің ылғалдылығы 18 пайыздан аспауға тиісті. Бірақ престелген
пішеннің бос жатқандарға қарағанда бірқатар артықшылығы бар. Оларды жабық
орындарда сақтауды ұйымдастырғанда 2-2,5 есе орынды аз алады, сонымен бірге тюктерді
тасымалдағанда транспорт құралдарының жүк көтергіштігін толық пайдалануға, тиеп-
түсіру жұмысы шығынын азайтуға мүмкіндік береді, престелген пішен малға белгіленген
норма бойынша беруге ыңғайлы болады.
Шөпті шапшаңдатылған технологиямен пішенге жинау, қарапайым технологиядан
өзгеше, мұнда шөпті шабу мен оны жинау бір мезгілде жүргізіледі. Кептіру мерзімі екі есе

4. қысқарады. Шөп жапырақтарының сақталуы құрғақ затқа айналдырғанда престелген
пішенде 20 пайыз болса, бос пішенде 8,3 пайыз ғана болады. Мұндайда бір тонна пішенді
дайындауға кететін еңбек шығыны екі есе аз және жұмыс сапасы өте жоғары болады.
Қарапайым тәсілмен дайындалған пішенге қарағанда мұнда пайдалы каторин 1,8 – 7,2 есе
көп болады. Пішенді дайындаудың жаңа технологиясы басқа да аймақтарда қолданудың
кең жолын таппақ, бірақ тюкті престеудің тығыздығы әртүрлі болуы мүмкін.
Көк шөпті азыққа және сүрлемге жинау. Шөпті пішендемеге салуға қажетті
ылғалдылыққа дейін кептіруге болмайтын, ауа райы жауын-шашынды болатын қолайсыз
жағдайында , шөпті сүрлемге салады.
Егер сабанды дестеден жинайтын болса, онда КУФ-1,8 жинап-ұсақтауышты
пайдаланады.
Көк шөп азығын алу үшін шөпті шабу, ұсақтау, тасу және дайын массаны малға
беретін жерге жеткізу бір уақытта жүргізіледі. Бірінші операцияны КУФ-1,8 шапқыш-
ұсақтағыш-тиегіш немесе КСК-100 шөп-азық жинағыш комбайнмен, ұсақталған массаны
жанамада келе жатқан басқа транспортқа тиейді. Кейбір жағдайларда азықты тасуға және
малға таратуға тракторға тіркелетін универсалды КТУ-10 азық таратқышты Беларусь
тракорына тіркеп пайдаланады.
18-сурет. Аспалы роторлы КРН-2,1 шөп орғышы
КРН-2,1 аспалы роторлы шөп орғышының техникалық сипаттамасы
Алым ені, м................................................................ 2,1
Өнімділігі, га/сағ....................................................... 2,5
Жұмыс жылдамдығы, км/сағ.................................... 15
Роторлар саны, шт..................................................... 4
Кесу биіктігі, мм......................................................... 40
Массасы, кг................................................................. 535
Тасымал жағдайындағы габариттік өлшемдері, мм
ұзындығы....................................................................
ені................................................................................
биіктігі.........................................................................
1620
3480
1330
Шөп жинау сапасын бақылау және бағалау. Шөпті шауып-жинаудың қабылданған
технологиялық сұлбасына байланысты, жұмыстың сапасы, шөпті кесу биіктігіне, биік
кесуден болатын шығынның көптігіне және кесілмей қалған шөп сабағының санына,

5. дестедегі шөп массасына, сабақтың жаншылуына, дестенің аударыстырылуына,
жиналатын шөп массасының толықтығына, жапырақ-сабақ массасының ұсақталу
дәрежесіне, оның ылғалдылығына, престеу тығыздығына, температырасына және
консервіленген массаның бітелуіне қарай бағаланады.
Шөп массасы шығынының 1,5 пайызыы, ал оны көлікке тиеудегі шығын 2 пайыздан
аспауына ұлықсат етіледі. Дестедегі массаның орташа шамасынан ауытқуы
белгіленгеннен 0,5 кг-нан аспауға тиісті. Жаншылған сабақтар 90 пайыздан кем болмауға
тиіс. Шөпті аударыстырғанда дестенің кепкендігі көзбен тексеріледі. Жинағандағы
қалдық 1,5 пайыздан аспауға тиіс. Ұсақталған шөптің ұзындығын сызғышпен өлшеп, оны
ұлықсат етілген ұзындықпен салыстырады.
Аспалы екі жақты дискілі косилка КДД-860 Жартылай аспалы дискілі косилка КДС-300
KDTC 260 шөп орғышы KDT 180 шөп орғышы

6. КСФ-2,1 шөп орғышы ПТ-165М прес-жинауышы
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Мухин А.А. Машина-трактор паркін пайдалануды ұйымдастыру және жұмыс жүргізу.
- Алматы: Қайнар, 1988.
2. Ахмет А. Механикаландырылған жұмыстар технологиясы. Оқу құралы. – Шымкент
.Аграрлық колледж. 2016 жыл.
3. Әліпбеков Н. Ауыл шаруашылық машиналары парктикумы. –Астана: Фолиант, 2002
4. Баймаханов К. Ауыл шаруашылығында машина пайдалану.-Шымкент, 2008.
5. Фортуна В.И. Технология механизированныхсельскохозяйственных работ.
-М: Агропромиздат ,1986.
6. Воронов Ю.И. Ауыл шаруашылық машиналары.-Алматы: Мектеп, 1988.