1. «ΑΛΕΞΙΑΔA» [Μέρος 2ο]
Αυτοαναφορικά αποσπάσματα-Εκδόσεις-Κριτικές
Κ. Καβάφη «ΆνναΚομνηνή»
ΣτονπρόλογοτηςAλεξιάδοςτηςθρηνεί,
για την χηρεία τηςη Άννα Κομνηνή.
Εις ίλιγγονείν’η ψυχήτης. «Και
ρείθροις δακρύων», μαςλέγει,«περιτέγγω
τους οφθαλμούς1....Φευτων κυμάτων» της ζωής της,
«φευ τωνεπαναστάσεων2». Τηνκαίειη οδύνη
«μέχριςοστέωνκαι μυελών και μερισμού ψυχής3».
Όμως η αλήθεια μοιάζειπουμια λύπη μόνην
καιρίανεγνώρισεν ηφίλαρχηγυναίκα4·
έναν καϋμόβαθύμονάχα είχε
(κιας μην τ’ ομολογεί) ηαγέρωχηαυτήΓραικιά,
που δενκατάφερε,μ’όληντηνδεξιότητά της,
τηνΒασιλείανν’αποκτήσει· μα τηνπήρε
σχεδόνμέσ’ απ’τα χέρια της ο προπετήςΙωάννης5. (Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος1984)
Πρόλογος Αλεξιάδας (αποσπάσματα)
….ἐγὼ Ἄννα, θυγάτηρ μὲν τῶν βασιλέων Ἀλεξίου καὶ Εἰρήνης, πορφύρας τιθήνημά τε καὶ γέννημα,
οὐ γραμμάτων οὐκ ἄμοιρος, ἀλλὰ καὶ τὸ Ἑλληνίζειν ἐς ἄκρον ἐσπουδακυῖα καὶ ῥητορικῆς οὐκ
ἀμελετήτως ἔχουσα καὶ τὰς Ἀριστοτελικὰς τέχνας εὖ ἀναλεξαμένη καὶ τοὺς Πλάτωνος διαλόγους καὶ
τὸν νοῦν ἀπὸ τῆς τετρακτύος τῶν μαθημάτων πυκάσασα (δεῖ γὰρ ἐξορχεῖσθαι ταῦτα, καὶ οὐ
περιαυτολογία τὸ πρᾶγμα, ὅσα ἡ φύσις καὶ ἡ περὶ τὰς ἐπιστήμας σπουδὴ δέδωκε καὶ ὁ Θεὸς ἄνωθεν
ἐπεβράβευσε καὶ ὁ καιρὸς συνεισήνεγκε) βούλομαι διὰ τῆσδέ μου τῆς γραφῆς τὰς πράξεις
ἀφηγήσασθαι τοὐμοῦ πατρὸς οὐκ ἀξίας σιγῇ παραδοθῆναι οὐδὲ τῷ ῥεύματι τοῦ χρόνου
παρασυρῆναι καθάπερ εἰς πέλαγος ἀμνημοσύνης...
‘’...εγώ η Άννα, κόρη των βασιλέων Αλεξίου και Ειρήνης, πορφυρογέννητη και πορφυροθρεμμένη,
όχι άμοιρη γραμμάτων, αλλά με σοβαρότατη σπουδή των ελληνικών, χωρίς να έχω παραμελήσει ούτε
τη ρητορική και, αφού διάβασα προσεκτικά, τόσο τα έργα του Αριστοτέλη, όσο και τους διαλόγους του
Πλάτωνος και κόσμησα το πνεύμα μου με τα μαθηματικά, την αστρονομία και τη μουσική (πρέπει να
αναφέρονται αυτά και δεν είναι περιαυτολογία να απαριθμείς όσα η φύση και ο πόθος της γνώσης
έχουν δώσει και επιβράβευσε ο επουράνιος Θεός με τη συνεπικουρία των περιστάσεων), γι` αυτό και
θέλω με το σύγγραμμά μου αυτό, να εξιστορήσω τα έργα του πατέρα μου που δεν είναι άξια να
παραδοθούν στη σιωπή ούτε να παρασυρθούν στο πέλαγος της λήθης…..

2. … Έρχομαι να μιλήσω γι` αυτά, όχι για να κάνω επίδειξη της συγγραφικής μου δεινότητας, αλλά για να
μη μείνει αμνημόνευτο στους μεταγενέστερους ένα τέτοιο έργο..
...φοβάμαι μην τυχόν κάποιος σκεφτεί ότι, γράφοντας τα έργα του πατέρα μου, επαινώ τον εαυτό μου
και φανεί έτσι όλη η ιστορία μου ψέμα..
...σύζυγός μου ήταν ο Καίσαρ Νικηφόρος6 από τη γενιά των Βρυεννίων, άνδρας πολύ ανώτερος απ`
όλους τους συγχρόνους του και για την εξαιρετική ομορφιά του και για την άκρα σωφροσύνη του και
για την ακρίβεια του λόγου του …αποφάσισε, με την παρακίνηση της βασίλισσας7, να γράψει για τα
έργα του Αλεξίου, του αυτοκράτορα των Ρωμαίων και πατέρα μου…άρχισε λοιπόν να γράφει από την
εποχή του αυτοκράτορα των Ρωμαίων Διογένη8 ...η ιστορία όμως δεν ολοκληρώθηκε9 …Γι` αυτό κι
εγώ αποφάσισα να εξιστορήσω η ίδια όσα έπραξε10 ο πατέρας μου11· δεν ήθελα να μείνει άγνωστο στις
μέλλουσες γενεές ένα τέτοιο έργο…
…Εγώ, σ` αυτό το σημείο της αφήγησης, αισθάνομαι την ψυχή μου να καταλαμβάνεται και να
πλημμυρίζει από ένα πυκνό σκοτάδι και με ρυάκια δακρύων υγραίνω τα μάτια μου (καὶ ῥείθροις
δακρύων περιτέγγω τοὺς ὀφθαλμούς)1· ω τι μυαλό έχασε η βασιλεία των Ρωμαίων· ω η ακριβεστάτη
πείρα του που είχε αποκομίσει για τα πάντα)·
…Εγώ λοιπόν πέρασα και άλλα πολλά βάσανα απ` τον καιρό που ήμουν ακόμα μέσα στα πορφυρά
μου σπάργανα· η τύχη μού φέρθηκε πολύ σκληρά και δε μου χαμογέλασε παρά μόνο χαρίζοντάς μου
έναν αυτοκράτορα για πατέρα και μια αυτοκράτειρα για μητέρα και την πορφύρα για να γεννηθώ. Όλα
τα υπόλοιπα αλοίμονοǃ Τρικυμίες και επαναστάσειςǃ (Φεῦ τῶν κυμάτων, φεῦ τῶν ἐπαναστάσεων)2
…Ο καημός μου λοιπόν για τον Καίσαρα και ο απροσδόκητος θάνατός του , άγγιξαν την ίδια την ψυχή
μου και χάραξαν βαθιά το τραύμα …Αχ φωτιά που χωρίς ξύλα αποτεφρώνεις, φωτιά που τρέφεσαι
μυστικά και καις χωρίς ν` αφανίζεις μες στις φλόγες και καψαλίζεις γύρω γύρω την καρδιά και
φαίνεται πως τάχα δεν καήκαμε κι εμείς μαζί της κι ας νιώσαμε την πύρα ως τα κόκκαλα κι ως το
μεδούλι τους κι ως το τελευταίο μόριο της ψυχής τους (μέχρις ὀστέων καὶ μυελῶν καὶ μερισμοῦ
ψυχῆς)3 …
…Το να προβάλλω τα έργα ενός βασιλιά (του Αλέξιου) τόσο μεγάλου και τόσο ενάρετου, είναι και
ανάμνηση της θαυμαστής του φύσης κι αυτό μου φέρνει δάκρυα πικρά και τον θρηνώ κι εγώ μαζί μ`
όλη την οικουμένη. Το να τον αναπολώ, το να παρουσιάζω τη βασιλεία του, είναι για μένα αφορμή
θρήνου και για τους άλλους λόγος για να θυμηθούν τι έχασαν12..
Σημειώσεις
4 ΑΝΝΑ ΚΟΜΝΗΝΗ (1083 – πιθανόν1153): Πρωτότοκη κόρη του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού. Σε ηλικία οκτώ χρόνων μνηστεύθηκε
τον (δεκάχρονο) Κων/νο Δούκα, συναυτοκράτορα (μέχρι το 1087 που ο Αλέξιος απέκτησε γιο, τον Ιωάννη Β΄). Ο Κων/νος,
όμως, πέθανε πρόωρα(1095) και έτσι, η Άννα παντρεύτηκε το Νικηφόρο Βρυέννιο(το νεότερο). Μετά το θάνατο του πατέρα
της (1118), απέτυχε με τη μητέρα της Ειρήνη Δούκα να εκτοπίσει το νόμιμο διάδοχο και αδελφό της Ιωάννη Β΄ Κομνηνό και
να καταλάβει το θρόνο, προωθώντας στη βασιλεία το σύζυγό της, Νικηφόρο Βρυέννιο, λόγω του ότι ο ίδιος, μένοντας
πιστός στον Ιωάννη, δε συναίνεσε σε κάτι τέτοιο. Μετά την αποτυχία της συνωμοσίας, η Άννα με τη μητέρα της,
απομονώθηκε στη Μονή Κεχαριτωμένης στην Κων/πολη (1137), όπου συνέγραψε σε αττικίζουσα γλώσσα, με ζωντάνια,
αφηγηματική δύναμη και πάθος, την «Αλεξιάδα», γεγονός που την ανέδειξε ως την πρώτη γυναίκα ιστοριογράφο, με
πολλές, παράλληλα, λογοτεχνικές αρετές. Ετάφη δίπλα στον πατέρα της, στη Μονή Παμμακάριστου(κοντά στο Φανάρι).
5 Ο ΙΩΑΝΝΗΣ Β΄KOMNHNOΣ πήγε μυστικά στη μονή Μαγγάνων, μετά από συμβουλή του πατέρα του, που βρισκόταν εκεί
ετοιμοθάνατος, πήρε το αυτοκρατορικό δαχτυλίδι από το χέρι του, λίγο πριν πεθάνει και κατέλαβε με τους οπαδούς του το
Ιερό Παλάτι). Τον αποκάλεσαν Καλοϊωάννη για τη σύνεση, τη γενναιότητα και την καλοσύνη του- που επέδειξε και προς τη
μητέρα και την αδελφή του.

3. 6 ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΥΕΝΝΙΟΣ (ο νεότερος): Στρατηγός και ιστορικός. Γεννήθηκε στην Ορεστιάδα της Αδριανούπολης και
ήταν γιος του στρατηγού Νικηφόρου Βρυέννιου του πρεσβύτερου. Ως ιστορικός κατέγραψε τα γεγονότα της περιόδου
1070-1079 («Ύλη Ιστορίας»). Ο Αλέξιος του απένειμε τον τίτλο του Καίσαρα (τρίτος τη τάξει μετά τον αυτοκράτορα και το
σεβαστοκράτορα), ενώ στην Άννα, της Καισάρισσας. Ο Νικηφόρος αρρώστησε και πέθανε το 1137 στη διάρκεια μιας
εκστρατείας του Ιωάννη Β’ Κομνηνού.
7 ΕΙΡΗΝΗ ΔΟΥΚΑ, μητέρα της Άννας Κομνηνής.
Ειρήνη Δούκα
8 ΡΩΜΑΝΟΣ Δ΄ ΔΙΟΓΕΝΗΣ. Αυτοκράτορας (1068-1071) που αιχμαλωτίστηκε από τους Σελτζούκους Τούρκους στην κατά-
στροφική για το Βυζάντιο μάχη του Μάντζικερτ (1071), που οδήγησε στη οριστικοποίηση της παρουσίας τους στη Μ. Ασία.
9 "ΥΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ" Μετάφραση: Δέσποινα Τσουκλίδου, Εκδόσεις Κανάκη, 1996 [Αποτελείται από τέσσερα βιβλία και
περιλαμβάνει τα γεγονότα από το 1070 μέχρι το 1079. Προβάλλεται ως ιστορική αναγκαιότητα η άνοδος στο θρόνο του
Αλεξίου, ο οποίος θεωρείται πρότυπο αρετής].
Νικηφόρου Βρυέννιου: "Ύλη ιστορίας" ΒΕΝΕΤΙΑ 1729 [Πρώτη έντυπη έκδοση 1661]
10 Στην "ΑΛΕΞΙΑΔΑ", εξιστορούνται (σε 15 βιβλία) τα γεγονότα από το 1069 μέχρι τον θάνατο του Αλεξίου το 1118.
Αποτελεί σημαντική πηγή για τα γεγονότα της Α΄ Σταυροφορίας. [Τη Βυζαντινή ιστορία μέχρι το 1176, συνεχίζει ο Ιωάννης
Κίνναμος].
11 ΑΛΕΞΙΟΣ Α΄ΚΟΜΝΗΝΟΣ(1057-1118): Αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 1081, γιος του Ιωάννη Κομνηνού και της Άννας
Δαλασσηνής. Διατέλεσε «μέγας δομέστικος» [στρατηγός] της Δύσης, στα χρόνια του προκατόχου του Νικηφόρου Γ΄
Βοτανειάτη, τον οποίο διαδέχθηκε εξαναγκάζοντάς τον σε παραίτηση και εγκλεισμό στη μονή Περιβλέπτου. Αναχαίτισε
επιτυχώς τους Νορμανδούς, τους Σελτζούκους Τούρκους και τους Πετσενέγους, αντιμετωπίζοντας τους αντιπάλους του
με διπλωματικά και στρατιωτικά μέσα. Η Α΄ Σταυροφορία (1096-1099), πιθανόν αποσκοπούσε να τον συνδράμει σ` αυτή
του την προσπάθειά την οποία, όμως, ήδη είχε φέρει σε πέρας, γι` αυτό και κατηύθυνε τους Σταυροφόρους στην
απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Η διατήρηση όμως της Αντιόχειας και της Ιερουσαλήμ υπό τον έλεγχό τους, παρά τη
συμφωνία για απόδοση των εδαφών που θα κατακτούσαν στο Βυζάντιο, δημιούργησε ένα νέο κίνδυνο τον οποίο ο Αλέξιος,
εκμεταλλευόμενος τις αδυναμίες των Σταυροφόρων, εξουδετέρωσε, παραδίδοντας μια αυτοκρατορία ισχυρή και ακμαία
στο εσωτερικό και εξωτερικό. Διέθετε τα χαρακτηριστικά του πραγματικού ηγέτη. Πέθανε(από ποδάγρα που υποτροπίασε),
στις 15 Αυγούστου του 1118 στην Κων/πολη.
12«Ο νόμιμος κληρονόμος του αυτοκράτορα, ο Ιωάννης, έμεινε κλειδαραμπαρωμένος στο Ιερόν Παλάτιον με
την σφραγίδα της εξουσίας και η πρωτότοκη Άννα, η καισάρισσα, ωρυόταν, και η θεοσεβούμενη Ειρήνη
Δούκαινα η Αυγούστα, καταριόταν και άπλυτος ο Αλέξιος ο Πρώτος ο Κομνηνός, παρατημένος
Δεκαπενταύγουστο στο ανάκτορο του Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων, σ΄ένα δωμάτιο στον πέμπτο όροφο, ούτε
τον νεκροστόλισαν ούτε τον έψαλαν, όπως του άξιζε, μ΄ένα σκουφάκι μόνον κόκκινο στην κεφαλή έξελθε,
βασιλεύ, ο Βασιλεύς των βασιλέων, ο Άρχων του κόσμου σε καλεί, ο Άρχων των αρχόντων, μάταιε, σε
αναμένει…» Ιωάννης Ζωναράς Μετάφρ. Μάρω Δούκα, "Ένας Σκούφος από Πορφύρα".

4. Περιεχόμενα της «Αλεξιάδας»
-Νεανικά χρόνια και επιτεύγματα του Αλεξίου ως στρατηγού, εμφάνιση των Νορμανδών.
- Το κίνημα των Κομνηνών και η ανάρρηση του Αλεξίου στο θρόνο-αναχαίτιση των Νορμανδών (βιβλία
4ο -6ο).
- Πόλεμος με τους Σκύθες και τους Σελτζούκους-Πρώτη σταυροφορία: Επαφές με τους ηγέτες της και
άφιξη των Σταυροφόρων στην Κων/πολη.
-Αντιπαράθεση με τον Βοημούνδο (γιό του Ροβέρτου Γυισκάρδου), που κατέλαβε την Αντιόχεια.
Η κατάληψη της Αντιόχειας από το Βοημούνδο
-Επιτυχίες κατά των Τούρκων.
- Τελευταία χρόνια της βασιλείας του Αλεξίου.
Πηγές της «Αλεξιάδας»
Πέραν των προσωπικών βιωμάτων, αντλεί στοιχεία από τους Μ. Ψελλό, Μ. Ατταλειάτη, Ι. Σκυλίτζη, Ν.
Βρυέννιο, καθώς και από διπλωματικά και άλλα κρατικά και αυτοκρατορικά έγγραφα και αρχεία,
αξιωματούχους, στρατιωτικούς και από το συγγενικό της περιβάλλον.
Εκδόσεις
1η έκδοση από τον P. POSSINUS, Παρίσι 1651 (μετάφραση στα Λατινικά)
1η έκδοση στα Ν. Ελληνικά Ν. ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ , 1938
Βιβλίον Α,Β, Γ Μετάφραση: Ν. Κωνσταντόπουλος, Εκδόσεις : Πάπυρος,1975

5. Αλεξιάδα Εκδόσεις ΑΓΡΑ 2005, ΜετάφρασηΑΛΟΗ ΣΙΔΕΡΗ
(1η έκδοση 1990)
1990 2005
2010 έκδ : Δημοσ. Οργ. Λαμπράκη,2010 (τόμοια, β΄).
ΜΑΝΟΣΚΑΙΣΠΥΡΟΣ ΒΕΝΙΕΡΗΣ (μυθιστορηματική ανάπλαση) ΕκδόσειςΑΘΩΣ

6. Μάρω Δούκα « Ένας σκούφος από πορφύρα»: Μυθιστόρημα - Εκδόσεις Πατάκη,2007.
Πριν από χρόνια θέλησα να μάθω ποιος ήταν ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός που πολέμησε σ' Ανατολή
και Δύση για να σώσει το Βυζάντιο από το χείλος του γκρεμού. Με τη σκέψη μου πάντα στην Άννα Κομνηνή, τη
φίλαρχη γυναίκα, όπως την αποτύπωσε ο Καβάφης. Έπειτα με συνεπήρε η ζωή του. Ποιες γυναίκες τον
αγάπησαν; Ποιος προσπαθούσε να τον δηλητηριάσει; Γιατί η θυγατέρα του, η Άννα, μισούσε έως θανάτου τον
αδελφό της, συναυτοκράτορα Ιωάννη; Γιατί η γυναίκα του, η Ειρήνη Δούκα, προωθούσε τον γαμπρό της,
Νικηφόρο Βρυέννιο, στον θρόνο; Ελπίδες, δάκρυα και καημοί, χαρές που εξανεμίστηκαν, οράματα που έσβησαν,
αποτυχίες, μικρότητες και πάθη ... Πρόθεσή μου ..., να αναδείξω το αίσθημα που με ώθησε σ’ αυτό το ταξίδι,
μέσα από την αφήγηση ενός άσημου παλατιανού, καθώς αποσυρμένος στη Σινώπη του Πόντου ξαναθυμάται,
έμπλεοςδέους,τα περασμένα... Παρουσίαση (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου).
"Κέδρος", 1995

7. "Εγώ,η Άννα Κομνηνή" Μουταφτσίεβα Βέρα Ιστορικό μυθιστόρημα ΕκδόσειςΛΙΒΑΝΗ 1996
«….Κάποιοικοντινοίκαιμακρινοίσύγχρονοίμουαλλά καικατοπινοίμουβιογράφοιέκφραζαν το
θαυμασμότουςπρος τα πολύπλευρα χαρίσματά μου,αλλά εγώδεσυμμερίζομαιαυτότουςτον ενθουσιασμό.
Όλα μου τα χαρίσματα έχουνκοινήρίζα - τη χαρά απότο γεγονόςτηςζωής. Με τον τρόποπου καιη ασχημότερη
ύπαρξηομορφαίνειγλυκομίλητηκαιθαρραλέαόταν την επισκέπτεταιομεγάλοςέρωτας,έτσικιεγώ
λαμποκοπούσα απόχαρίσματα, γιατίήμουνερωτευμένημετον κόσμο…».
Κριτική
"..Σπάνια η αγάπη για τα γράμματα, και κυρίως για τα έργα των Αρχαίων υπήρξε τόσο διαδεδομένη
όσο στο Βυζάντιο των Κομνηνών... Μπροστά σε μία τέτοια αναγέννηση της κλασικής κουλτούρας, μία
αυτοκρατορική πριγκίπισσα, ιδίως αν διέθετε την εξαιρετική ευφυία της 'Αννα Κομνηνής, δεν
μπορούσε να αρκεστεί στην κάπως στοιχειώδη μόρφωση που λάμβαναν οι γυναίκες του Βυζαντίου.
'Εμαθε όλα όσα μπορούσαν να μαθευτούν στην εποχή της, τη ρητορική και τη φιλοσοφία, την ιστορία
και τη λογοτεχνία, τη γεωγραφία και τη μυθολογία, την ιατρική και τις επιστήμες." Charles Diehl
--"..η πριγκίπισσα Άννα Κομνηνή υποστηρίζει κατ` επανάληψιν ότι.. η γυμνή απόλυτη αλήθεια ήταν
γι` αυτήν πολυτιμότερη και ιερότερη από τη μνήμη του πατέρα της…κι όμως: πέρα από το απλό ύφος
της αφήγησης που κερδίζει την εμπιστοσύνη μας, μια καλά αφομοιωμένη επιρροή του επιστημονικού
και ρητορικού λόγου, προδίδει κάποια ματαιοδοξία της συγγραφέως. Ο αυθεντικός χαρακτήρας του
Αλέξιου χάνεται μέσα στην αοριστία ενός αστερισμού αρετών.. " Εdward Gibbon
--"..ένα από τα πιο αξιόπιστα έργα της μεσαιωνικής ελληνικής ιστοριογραφίας" Κarl Κrumbacher
--"..ιστορική πηγή ύψιστης σημασίας" Georg Οstrogorsky
Μάνου Π.