σημειώσεις, ενότητα 9η πηγή : study4exams.gr

1. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 9θ ενότθτα
ΜΕΣΑΦΡΑ΢Η
Για παράδειγμα, είναι δυνατόν (κανείσ) και να φοβθκεί και να δείξει κάρροσ και να επικυμιςει
και να οργιςτεί και να ευςπλαχνιςτεί και γενικά να ευχαριςτθκεί και να δυςαρεςτθκεί και ςε
μεγαλφτερο και ςε μικρότερο βακμό (από αυτόν που πρζπει), και τα δφο αυτά δεν είναι καλά·
όμωσ το να αιςκανκεί κανείσ αυτά τθ ςτιγμι που πρζπει και ςε ςχζςθ με τα πράγματα που
πρζπει και ςε ςχζςθ με τουσ ανκρϊπουσ που πρζπει και για τον λόγο που πρζπει και με τον
τρόπο που πρζπει, (αυτό είναι) το μζςον και το άριςτο, το οποίο ακριβϊσ ζχει ςχζςθ με τθν
αρετι. Πμοια και ςτισ πράξεισ υπάρχει υπερβολι και ζλλειψθ και το μζςον. Θ αρετι λοιπόν
αναφζρεται ςτα ςυναιςκιματα και ςτισ πράξεισ, ςτα οποία θ υπερβολι αποτελεί ςφάλμα και
κατακρίνεται, το ίδιο και θ ζλλειψθ, ενϊ το μζςον επαινείται και είναι το ςωςτό· και τα δφο
αυτά ζχουν ςχζςθ με τθν αρετι. Επομζνωσ, θ αρετι είναι ζνα είδοσ μεςότθτασ, αφοφ βζβαια
ζχει για ςτόχο τθσ το μζςον.
ΕΣΤΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΢ΣΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
Φοβθκῆναι < φοβζομαι –οῦμαι (< φόβοσ < φζβομαι = από φόβο τρζπομαι ςε φυγι):
αγοραφοβία, αγοραφοβικόσ, ανκρωποφοβία, άφοβοσ, εκφόβθςθ, εκφοβθτικόσ, εκφοβιςμόσ,
εκφοβιςτικόσ, ζμφοβοσ, επίφοβοσ, ευκυνόφοβοσ, κενοφοβία, κλειςτοφοβία, κλειςτοφοβικόσ,
μικροβιοφοβία, μυοφοβία, ξενοφοβία, ξενοφοβικόσ, περίφοβοσ, υδροφοβικόσ, υψοφοβία,
φοβζρα, φοβζριςμα, φοβερόσ, φόβθτρο, φοβθτςιάρθσ, φοβία, φοβικόσ, φοβιςτικόσ, φόβοσ.
καρρῆςαι < καρρζω -ῶ (< κάρςοσ ι κάρροσ με αφομοίωςθ του ς προσ το ρ): ανακάρρθςθ,
αποκάρρυνςθ, αποκαρρυντικόσ, ενκάρρυνςθ, ενκαρρυντικόσ, καρραλζοσ, κάρρεμα, καρρετά,
καρρετόσ, κάρρθτα, κάρροσ, κράςοσ, κραςφσ, κραςφτθτα.
ἐπικυμῆςαι < ἐπὶ + κυμῶ (< κυμόσ): ανεπικφμθτοσ, απροκυμία, απρόκυμοσ, επικυμθτικόσ,
επικυμθτόσ, επικυμία, εφκυμοσ, κυμθδία, κυμικόσ, κυμοειδισ, κυμόσ, κυμόςοφοσ, λιποκυμία,
οξφκυμοσ, προκυμία, πρόκυμοσ.
ὀργιςκῆναι < ὀργίηομαι < ὀργι (κ. ὀργίδ-j-ω > ὀργίηω): εξοργιςτικόσ, οργι, οργίλοσ.
ἐλεῆςαι < ἐλεζω -ῶ ἔλεοσ (κ. ἐλεζς-ω > ἐλεζω με αποβολι του ς > ἐλεῶ με ςυναίρεςθ):
<
ανελεθμόνωσ, ανελζθτοσ, ανθλεισ, ελεεινόσ, ελεθμοςφνθ, ελειμων, ελεθτικόσ, ζλεοσ.
ἡςκῆναι < ἥδομαι (= ευχαριςτιζμαι): ἡςκῆναι < ἥδομαι (= ευχαριςτιζμαι, κ. ἡδ-, ἡς- με τροπι
του χαρακτιρα δςε ς μπροςτά από το οδοντικό κ > ἡςκιςομαι, ἥςκθν): αθδία, θδονι, θδονικόσ,
θδονιςμόσ, θδονιςτισ, θδονιςτικόσ, θδονοβλεψίασ, θδονοκιρασ, θδονολάτρθσ, θδονόπλθκτοσ,
θδονόχαροσ, θδφγλωςςοσ, θδυλογία, θδυντικόσ, θδφοςμα, θδφοςμοσ (= δυόςμοσ), θδυπάκεια,
θδυπακισ, θδφποτο (= λικζρ), θδφσ, ιδυςμα, θδφφωνοσ, θδφφωτοσ.
λυπθκῆναι < λυπζομαι –οῦμαι < λφπθ (κ. λυπε-j ω> λυπζ-ω > λυπῶ αλφπθτα, άλυποσ,
):
αξιολφπθτοσ, λφπθ, λυπθρόσ, λφπθςθ, λυπθτερόσ, λυπομανισ, λυπομανία, περίλυποσ,
ςυλλυπθτιριοσ.
ἔςτι < εἰ μὶ (ρ. ἐς-, -μι- κατάλθξθ > ἐμ-μὶ με αφομοίωςθ > εἰ μὶ με απλοποίθςθ και αντζκταςθ):
ανοφςιοσ, απουςία, εξουςία, επουςιϊδθσ, εςκλόσ, ετυμολογία, ετυμολογικόσ, ζτυμον,
ομοοφςιοσ, ον, οντολογία, οντολογικόσ, όντωσ, ουςία, ουςιαςτικόσ, ουςιϊδθσ, παρετυμολογία,
παρετυμολογικόσ, παρόν, παροντικόσ, παρουςία, περιουςία, περιουςιακόσ, περιοφςιοσ.
δεῖ : αδζθτοσ, δζθςθ, ενδεισ, ζνδεια.
ὁμοίωσ: αφομοίωςθ, εξομοίωςθ, ομογζνεια, ομόκρθςκοσ, ομοϊδεάτθσ, ομοιογζνεια,
ομοιομορφία, όμοιοσ, ομοιόςταςθ, ομοιότθτα, ομοίωμα, ομοιωματικόσ, ομολογία, ομόνοια,
όμοροσ, παρόμοιοσ, παρομοίωςθ, προςομοίωςθ.
πάκθ < πάςχω: αδενοπάκεια, αντιπάκεια, αντιπακισ, αντιπακθτικόσ, απάκεια, απακισ,
εμπάκεια, εμπακισ, ευπάκεια, θδυπάκεια, καρδιοπάκεια, μετριοπάκεια, μετριοπακισ,
μυςτικοπάκεια, πάκθμα, πάκθςθ, πακθτικόσ, πακθτικότθτα, πακιάρθσ, πακογζνεια,
1

2. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 9θ ενότθτα
πακογόνοσ, πακολογία, πακολογικόσ, πάκοσ, πζνκιμοσ, πζνκοσ, πλθμμυροπακισ, προςπάκεια,
ςειςμοπακισ, ςυμπάκεια, ςυμπακισ, ςυμπακθτικόσ, ωραιοπακισ.
πράξεισ < πράττω: αδιαπραγμάτευτοσ, αντίπραξθ, άπρακτοσ, απραξία, διαπραγμάτευςθ,
διάπραξθ, ειςπράκτορασ, είςπραξθ, ζμπρακτοσ, εχκροπραξία, κοινοπραξία, πράγμα,
πραγματεία, πράγματι, πραγματικόσ, πραγματικότθτα, πραγματιςμόσ, πραγματογνϊμων,
πραγματοποίθςθ, πρακτικόσ, πράκτορασ, πρακτορείο, πραμάτεια, πράξθ, πραξικόπθμα,
πραξικοπθματίασ, ςφμπραξθ.
ἁμαρτάνεται < ἁμαρτάνομαι (ρ. ςμαρ- ι μερ- + ςτερθτικό α + πρόςφυμα τ > α-ςμαρ-τ > ἁμάρτμε τροπι του ς ςε δαςεία > ἁμαρτ-+ πρόςφυμα αν > ἁμαρτάνω): αμάρτθμα, αμαρτία,
αμαρτωλόσ, αναμάρτθτοσ.
ψζγεται < ψζγομαι < ψόγοσ (με ετεροίωςθ): αψεγάδιαςτοσ, άψογοσ, φιλόψογοσ, ψεγάδι,
ψεγάδιαςμα, ψζκτθσ, ψεκτικόσ, ψεκτόσ, ψόγοσ.
ἐπαινεῖ ται < ἐπαινῶ αινετόσ, επαινζτθσ, επαινετικόσ, επαινετόσ, ζπαινοσ, παίνεμα, παραίνεςθ,
:
παραινετικόσ, ςυναίνεςθ, ςυναινετικόσ.
κατορκοῦται < κατὰ + ὀρκόω -ῶ αδιόρκωτοσ, ακατόρκωτοσ, διόρκωμα, διορκϊνω, διόρκωςθ,
:
διορκωτισ, διορκωτικό, επανορκϊνω, επανόρκωςθ, επανορκωτικόσ, επιδιόρκωςθ, κατόρκωμα,
κατορκϊνω, όρκιοσ, ορκολογιςμόσ, ορκολογιςτισ, ορκοπτικόσ, ορκόσ, ορκοςκόπθςθ,
ορκοςκόπιο, ορκοςταςία, ορκοςτάτθσ, ορκοςτατικόσ, ορκότθτα, ορκοτομία, ορκοτροπιςμόσ,
ορκόφρων, ορκοφωνία, ορκϊνω, παλινόρκωςθ.
΢ΤΝΣΟΜΗ ΑΠΟΔΟ΢Η ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤ
Στθν προθγοφμενθ ενότθτα ο Αριςτοτζλθσ είχε καταλιξει ςτο ςυμπζραςμα ότι θ αρετι
ςχετίηεται με τα ςυναιςκιματα και τισ πράξεισ, ςτα οποία υπάρχει και υπερβολι και ζλλειψθ
και το μζςον. Για να αποδείξει τα παραπάνω, φζρνει ς’ αυτι τθν ενότθτα παραδείγματα
ςυναιςκθμάτων, που προκαλοφν χαρά ι λφπθ, για τα οποία τονίηει ότι θ υπερβολι και θ
ζλλειψθ δεν είναι καλό, ενϊ το μζςον είναι. Για να τθρθκεί, όμωσ, το μζςον ςτα ςυναιςκιματα,
πρζπει να ιςχφουν κάποιεσ προχποκζςεισ: να τα αιςκανόμαςτε τθ ςτιγμι που πρζπει και ςε
ςχζςθ με τα πράγματα που πρζπει και ςε ςχζςθ με τα πρόςωπα που πρζπει και για τον λόγο
που πρζπει και να τα εκδθλϊνουμε με τον τρόπο που πρζπει. Κάτι ανάλογο ςυμβαίνει και με τισ
πράξεισ. Στθ ςυνζχεια ο φιλόςοφοσ υπενκυμίηει ότι θ αρετι ςχετίηεται με τα ςυναιςκιματα και
τισ πράξεισ, ςτα οποία θ υπερβολι και θ ζλλειψθ κεωροφνται ςφάλμα και κατακρίνονται, ενϊ
το μζςον είναι το ςωςτό και επαινείται. Ζτςι καταλιγει και πάλι – με βεβαιότθτα αυτι τθ φορά
– ότι θ αρετι είναι ζνα είδοσ μεςότθτασ.
Θεματική οργάνωση της ενότητας
Α) «Οἷ ον καὶ φοβθκῆναι… τὸ μζςον.» Το πρζπον/δζον ορίηει το μζςον των ςυναιςκθμάτων και
των πράξεων και μζςον είναι το γνϊριςμα τθσ αρετισ.
Β) «Ἡδ’ ἀρετὴ περὶ πάκθ… οὖςα τοῦ μζςου.» Θ αρετι είναι ζνα είδοσ μεςότθτασ.
Ερμθνευτικά ςχόλια
Α) «Οἷ ον καὶ φοβθκῆναι… τὸ μζςον.» ΤΟ Ρ΢ΕΡΟΝ / ΔΕΟΝ Ο΢ΙΗΕΙ ΤΟ ΜΕΣΟΝ ΤΩΝ
ΣΥΝΑΙΣΘΘΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ Ρ΢ΑΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΣΟΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΓΝΩ΢ΙΣΜΑ ΤΘΣ Α΢ΕΤΘΣ
1. «Οἷ ον καὶ φοβθκῆναι…οὐκ εὖ» Ραραδείγματα ςυναιςκθμάτων (πακϊν) που αποδεικνφουν
ότι ς' αυτά υπάρχει και υπερβολι και ζλλειψθ και το μζςον. Στθν 8θ ενότθτα ο Αριςτοτζλθσ είχε
καταλιξει ςτθ κζςθ ότι οι θκικζσ αρετζσ ςχετίηονται με τα ςυναιςκιματα και τισ πράξεισ, γιατί ς’
αυτά υπάρχει υπερβολι και ζλλειψθ και το μζςον. Ζρχεται, λοιπόν, ςτθν ενότθτα αυτι να
αποδείξει τθν παραπάνω κζςθ με επαγωγικό τρόπο δίνοντασ ενδεικτικά κάποια παραδείγματα
ςυναιςκθμάτων, τα οποία διακρίνονται ςε ευχάριςτα και δυςάρεςτα. Τονίηει ότι ς’ αυτά
υπάρχει υπερβολι και ζλλειψθ, κακϊσ μποροφμε να τα βιϊςουμε είτε ςε μεγαλφτερο είτε ςε
μικρότερο βακμό. Αν τα αιςκανόμαςτε ςε μεγαλφτερο βακμό («μᾶλλον»), τότε φτάνουμε ςτθν
2

3. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 9θ ενότθτα
υπερβολι, ενϊ, αν τα αιςκανόμαςτε ςε μικρότερο βακμό («ἧττον»), φτάνουμε ςτθν ζλλειψθ.
Πμωσ, οφτε το «μᾶλλον» οφτε το «ἧττον» είναι καλά («οὐκ εὖ»), όπωσ υπογραμμίηει ο
φιλόςοφοσ, γιατί ζτςι απομακρυνόμαςτε από τθ μεςότθτα. Ρρζπει, μάλιςτα, να ςθμειϊςουμε
ότι μετά τα επιρριματα «μᾶλλον» και «ἧττον» εννοείται θ γενικι ςυγκριτικι «τοῦ δζοντοσ», θ
οποία προςδίδει δεοντολογικό χαρακτιρα ςτο κείμενο και κακορίηει τα όρια του μζτρου, τθσ
θκικά ορκισ πράξθσ.
2. «τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷ σ καὶ πρὸσ οὓσ καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡ δεῖ , μζςον τε καὶ ἄριςτον, ὅπερ
σ
ἐςτὶ τῆσ ἀρετῆσ.» Τα κριτιρια / προχποκζςεισ τθσ μεςότθτασ. Για να μπορζςει να διατθρθκεί θ
μεςότθτα ςτα ςυναιςκιματα, που είναι και το «ἄριςτον», πρζπει να τθροφνται οριςμζνεσ
προχποκζςεισ, οι οποίεσ παρουςιάηονται από τον φιλόςοφο με πολυςφνδετο ςχιμα που
προςδίδει ζμφαςθ. Συγκεκριμζνα, πρόκειται για δεοντολογικοφσ κανόνεσ – γι’ αυτό και
επαναλαμβάνεται ςυνεχϊσ ι εννοείται το «δεῖ » – που μασ κατευκφνουν προσ τθν θκικά ορκι
πράξθ. Θ εφαρμογι τουσ απαιτεί μόχκο και επίπονθ προςπάκεια. Αυτοί οι κανόνεσ είναι: α.
«ὅτε δεῖ »: θ χρονικι ςτιγμι κατά τθν οποία πρζπει να νιϊκουμε ζνα ςυναίςκθμα, β. «ἐφ’ οἷ σ
(δεῖ )»: τα πράγματα, οι ςυνκικεσ ςε ςχζςθ με τισ οποίεσ πρζπει να νιϊκουμε ζνα ςυναίςκθμα,
γ. «πρὸσ οὓσ (δεῖ )»: οι άνκρωποι ςε ςχζςθ με τουσ οποίουσ πρζπει να νιϊκουμε ζνα
ςυναίςκθμα, δ. «οὗ ἕνεκα (δεῖ )»: ο λόγοσ για τον οποίο πρζπει να νιϊκουμε ζνα ςυναίςκθμα,
ε. «ὡ δεῖ »: ο τρόποσ με τον οποίο πρζπει να εκδθλϊνουμε ζνα ςυναίςκθμα. Ππωσ αναφζραμε
σ
και προθγουμζνωσ, ο Αριςτοτζλθσ ςκόπιμα επαναλαμβάνει ι εννοεί τφπουσ του ριματοσ «δεῖ »
(«καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δζοντοσ)», «ὅτε δεῖ », ἐφ’ οἷ σ (δεῖ )», «πρὸσ οὓσ (δεῖ )», «οὗ ἕνεκα
(δεῖ )», «ὡ δεῖ »), για να δϊςει δεοντολογικό περιεχόμενο ςτο κείμενο και να κατευκφνει τουσ
σ
ανκρϊπουσ προσ τθν θκικά ορκι ςυμπεριφορά. Ρϊσ όμωσ κακορίηεται θ θκικά ορκι
ςυμπεριφορά; Κάκε κοινωνία ζχει κάποια κριτιρια ορκισ ςυμπεριφοράσ. Στθν περίπτωςθ των
αρχαίων Ελλινων τα κριτιρια αυτά εντάςςονται μζςα ςτο πλαίςιο τθσ πόλθσ-κράτουσ, γιατί ασ
μθν ξεχνάμε ότι ο αρχαίοσ Ζλλθνασ λειτουργοφςε πάντα ωσ μζλοσ του ςυνόλου και όχι ωσ
άτομο. Τα κριτιρια λοιπόν αυτά είναι τα εξισ: α. οι γραπτοί νόμοι τθσ πόλθσ-κράτουσ: αυτοί
ιταν άλλωςτε που κακόριςαν τθ ςτάςθ του Σωκράτθ, όπωσ αυτι παρουςιάηεται ςτον
πλατωνικό διάλογο Κρίτων, όταν του προτάκθκε να δραπετεφςει, β. θ παράδοςθ: οι άγραφοι
νόμοι, τα πρότυπα και τα παραδείγματα προσ μίμθςθ ι προσ αποφυγι, που προβάλλονταν,
υποδείκνυαν τον ορκό τρόπο ςυμπεριφοράσ, γ. θ λογικι, δθλαδι ο ορκόσ λόγοσ: θ λογικι και
ιδιαίτερα θ λογικι του φρόνιμου ανκρϊπου υποδείκνυε τθν ενδεδειγμζνθ ςυμπεριφορά (θ
ζννοια τθσ λογικισ κα αναφερκεί ςτθ 10θ ενότθτα).
Ραρόμοια με αυτά των αρχαίων Ελλινων κριτιρια ρυκμίηουν τθ ςυμπεριφορά και των
ςφγχρονων Ελλινων. Ζτςι κι εμείσ ρυκμίηουμε τθ ςυμπεριφορά μασ ανάλογα με τουσ γραπτοφσ
νόμουσ του κράτουσ και τουσ άγραφουσ νόμουσ, που απορρζουν από τισ λαϊκζσ μασ
παραδόςεισ, τισ ιςτορικζσ μασ καταβολζσ και τθ κρθςκευτικι ςυνείδθςθ των ανκρϊπων.
Από τα παραπάνω γίνεται κατανοθτό ότι τα κριτιρια αυτά ςυμπεριφοράσ, που μασ φζρνουν πιο
κοντά ςτθ μεςότθτα, δεν μζνουν ςτακερά, αλλά μεταβάλλονται ςε περιεχόμενο, ανάλογα με
τθν κοινωνία, τθν εποχι, τον τόπο, τα πρότυπα και άλλουσ παράγοντεσ. Επομζνωσ, προκφπτει
ότι τθν ευκφνθ για τθν κατάκτθςθ των θκικϊν αρετϊν τθν ζχει ο ίδιοσ ο άνκρωποσ, ο οποίοσ
οφείλει να καταβάλλει επίπονθ προςπάκεια και αγϊνα.
3. «μζςον τε καὶ ἄριςτον» . Ο ςωςτόσ χρόνοσ, τα ςωςτά πράγματα, οι ςωςτοί άνκρωποι, ο
ςωςτόσ ςκοπόσ, ο ςωςτόσ τρόποσ ςυνιςτοφν τισ παραμζτρουσ εκείνθσ τθσ
ιςορροπίασ/ςυμμετρίασ που παράγουν το τζλειο αποτζλεςμα, δθλαδι το μζςον και άριςτον. Ο
Αριςτοτζλθσ κάνει ςαφζσ ότι θ αρετι δεν είναι ςυναίςκθμα (φόβοσ, οργι, κάρροσ), όμωσ
προκφπτει από μια ςυγκεκριμζνθ αντιμετϊπιςθ του ςυναιςκιματοσ. Ζτςι θ θκικι αρετι
προκφπτει από μια λογικι επζμβαςθ του ανκρϊπου ςτο ςυναίςκθμα που περιγράφεται με τισ
3

4. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 9θ ενότθτα
πζντε ςυνκικεσ του «δεῖ ». Για να κατακτιςει ο άνκρωποσ το «μζςον τε καὶ ἄριςτον» χρειάηεται
να διακζτει εκείνθ τθ φρόνθςθ ϊςτε να ανταποκρίνεται ςτισ πζντε απαιτιςεισ του δζοντοσ και
να ρυκμίηει τθν ζνταςθ του ςυναιςκιματοσ. Ζτςι, όςον αφορά τθν ουςία τθσ, θ αρετι είναι μια
μεςότθτα, όςον αφορά όμωσ το «ἄριςτον», είναι μια ακρότθτα που ςυμπίπτει με το «υπζρτατο»
αγακό προσ το οποίο πρζπει να αποβλζπει ο άνκρωποσ. Το «ἄριςτον», αν και είναι ακρότθτα,
ςυμπίπτει με το μζςον, γιατί αποτελεί τον υπζρτατο βακμό τελειότθτασ. Θ αρετι είναι μεςότθσ
ανάμεςα ςτθν υπερβολι και τθν ζλλειψθ, αλλά κακαυτι είναι τζλεια, δθλαδι ζχει τον ανϊτατο
βακμό τελειότθτασ, κακϊσ οφτε να ξεπεραςτεί μπορεί από κάτι άλλο οφτε όμωσ υπολείπεται και
ςε ςχζςθ με κάποιο άλλο. Συμπεραςματικά, ςτο χωρίο αυτό φαινομενικά ζχουμε οξφμωρο
ςχιμα, κακϊσ ο Αριςτοτζλθσ ταυτίηει το μζςον με το άριςτο. Το μζςον, όπωσ ζχει ιδθ αναφζρει
ο φιλόςοφοσ, βρίςκεται ανάμεςα ςτθν υπερβολι και τθν ζλλειψθ. Το «ἄριςτον» όμωσ κανονικά
αποτελεί ακρότθτα και όχι μεςότθτα, κακϊσ βρίςκεται ςτθν υπερβολι. Για τον Αριςτοτζλθ
«ἄριςτον» είναι θ τελειότθτα, το «τζλοσ», θ ανϊτερθ αξία των όντων που προκφπτει από τθ
μεςότθτα. Εδϊ λοιπόν αποκτά τθ ςθμαςία του ιδανικοφ, του προτφπου, τθσ μετρθμζνθσ
ςυμπεριφοράσ που οφείλουμε να ακολουκιςουμε, αν κζλουμε να κατακτιςουμε τθν αρετι,
που είναι θ μεςότθτα. Ζτςι οι δφο ζννοιεσ τελικά ταυτίηονται και θ αντίφαςθ αίρεται.
Αξιοπρόςεκτθ είναι θ κζςθ και το γζνοσ τθσ αντωνυμίασ «ὅπερ», θ οποία αναφζρεται ςτθ λζξθ
«ἄριςτον», κι ζτςι, ςυςχετίηεται και ετυμολογικά θ λζξθ «ἄριςτον» με τθ λζξθ «ἀρετῆσ».
4. «Ὁ
μοίωσ δὲ καὶ περὶ τὰσ πράξεισ ἔςτιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψισ καὶ τὸ μζςον.» .Ο
Αριςτοτζλθσ είχε αναφζρει ςτο τζλοσ τθσ 8θσ ενότθτασ ότι θ θκικι αρετι ςχετίηεται με τα
ςυναιςκιματα και τισ πράξεισ. Σ’ αυτι τθν ενότθτα βζβαια ζφερε παραδείγματα που αφοροφν
μόνο τα ςυναιςκιματα και όχι τισ πράξεισ. Διευκρινίηει όμωσ ότι αυτό που ςυμβαίνει ςτα
ςυναιςκιματα ςυμβαίνει και με τισ πράξεισ· και ς’ αυτζσ, δθλαδι, υπάρχει και υπερβολι και
ζλλειψθ και το μζςον και πρζπει να πλθροφνται οι ίδιεσ προχποκζςεισ με εκείνεσ των
ςυναιςκθμάτων. Θ μεταξφ τουσ αναλογία δθλϊνεται με τθ χριςθ του επιρριματοσ «ὁμοίωσ».
Β) «Ἡδ’ ἀρετὴ περὶ πάκθ… οὖςα τοῦ μζςου» Θ Α΢ΕΤΘ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΕΙΔΟΣ ΜΕΣΟΤΘΤΑΣ
1. «Ἡ δ’ ἀρετὴ περὶ πάκθ … καὶ κατορκοῦται· ταῦτα δ’ ἄμφω τῆσ ἀρετῆσ» .Ανεπικφμθτεσ οι
ακρότθτεσ ςτα πάκθ και ςτισ πράξεισ, επικυμθτι θ μεςότθτα. Θ διπλι χριςθ των «δεῖ » («ὅτε
δεῖ », «ὡ δεῖ »), τα τρία «δεῖ » που εννοοφνται («ἐφ’ οἷ σ (δεῖ )», «πρὸσ οὓσ (δεῖ )», «οὗ ἕνεκα
σ
(δεῖ )»), θ εννοοφμενθ γενικι ςυγκριτικι («καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δζοντοσ)») και οι
ρθματικοί τφποι «ψζγεται» και «ἐπαινεῖ ται» υποδθλϊνουν τον κοινωνικό χαρακτιρα τθσ
αρετισ, θ οποία καλλιεργείται ωσ προοριςμόσ από τθν «πόλιν». Οι τφποι αυτοί φανερϊνουν ότι
ο Αριςτοτζλθσ ζδινε πολφ μεγάλθ ςθμαςία ςτθν άποψθ τθσ κοινισ γνϊμθσ ωσ ζκφραςθ των
πολιτϊν τθσ πόλθσ, του υψθλότερου τφπου κοινωνίασ που μπορεί να πετφχει τθν ευδαιμονία. Θ
κοινι γνϊμθ, δθλαδι θ κοινωνία, είναι αυτι που κακορίηει τι είναι ςωςτό και τι λάκοσ, ποια
ςυμπεριφορά πρζπει να ακολουκοφμε και ποια όχι και αυτι είναι που ψζγει ι επαινεί τα
ςυναιςκιματα και τισ πράξεισ μασ. Εξάλλου, ς’ αυτό ακριβϊσ ζγκειται και θ διαφορά του
Αριςτοτζλθ από τον Ρλάτωνα. Θ αρετι, για τον Αριςτοτζλθ, είναι μια ανκρϊπινθ ιδιότθτα, θ
οποία μπορεί να προςεγγιςτεί και να κατακτθκεί από τον κακζνα που λειτουργεί με βάςθ τθ
λογικι, τον ορκό λόγο, και καταβάλλει επίπονθ προςπάκεια. Αντίκετα, θ πλατωνικι αρετι
τοποκετείται ς’ ζναν κόςμο νοθτό και μεταφυςικό, ζξω από τον χϊρο τθσ πρακτικισ ηωισ του
ανκρϊπου. Στθν ενότθτα αυτι ο Αριςτοτζλθσ χρθςιμοποιεί κάποιεσ εκφράςεισ, για να
αξιολογιςει τθν υπερβολι, τθν ζλλειψθ και τθ μεςότθτα. Ζτςι απορρίπτει τθν υπερβολι
(«μᾶλλον») και τθν ζλλειψθ («ἧττον») αρχικά με μια ιπια φράςθ, «ἀμφότερα οὐκ εὖ», θ οποία
αποτελεί και ςχιμα λιτότθτασ. Στθ ςυνζχεια γίνεται πιο ςαφισ και κατθγορθματικόσ λζγοντασ
πωσ θ υπερβολι και θ ζλλειψθ αποτελοφν ςφάλμα και κατακρίνονται («ἡ μὲν ὑπερβολὴ
ἁμαρτάνεται καὶ ψζγεται καὶ ἡ ἔλλειψισ»). Αντίκετα, θ μεςότθτα ςχετίηεται με το «ἄριςτον» και
4

5. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 9θ ενότθτα
τθν αρετι, είναι το ςωςτό και επαινείται («τὸ δὲ μζςον ἐπαινεῖ ται καὶ κατορκοῦται»). Οι
ρθματικοί τφποι «ἁμαρτάνεται» και «κατορκοῦται» αναφζρονται ςτο ζργο του υποκειμζνου τθσ
θκικισ πράξθσ, ενϊ οι φράςεισ «ὅτε δεῖ … ὡ δεῖ » και οι ρθματικοί τφποι «ψζγεται» και
σ
«ἐπαινεῖ ται» υποδθλϊνουν τθν κοινωνικι διάςταςθ τθσ αρετισ.
2. «Ἡδ’ ἀρετὴ περὶ πάκθ… οὖςα τοῦ μζςου»
Ο ςυλλογιςμόσ
1θ προκείμενθ: το μζςον επαινείται και είναι το ςωςτό
(«τὸ μζςον ἐπαινεῖ ται καὶ κατορκοῦται»)
2θ προκείμενθ: ο ζπαινοσ και το ςωςτό ςχετίηονται με τθν αρετι
(«ταῦτα δ’ ἄμφω τῆσ ἀρετῆσ»)
Συμπζραςμα: επομζνωσ, θ αρετι είναι ζνα είδοσ μεςότθτασ
(«μεςότθσ τισ ἄρα ἐςτὶ ν ἡ ἀρετι»).
Στο ςυμπζραςμα, το οποίο προκφπτει λογικά, θ αρετι ορίηεται ωσ «κάποια» (τισ) μεςότθτα,
διατθρεί δθλαδι τθν υποκειμενικότθτα ςτον προςδιοριςμό του περιεχομζνου τθσ. Θ αρετι είναι
απλϊσ μια μορφι μεςότθτασ, προςδιοριηόμενθ από τισ πζντε ςτακερζσ μεταβλθτζσ (δεῖ ), και
όχι ςυγκεκριμζνθ αντικειμενικά και απόλυτα κακοριςμζνθ για όλουσ μεςότθτα.
3. Μεκοδικι εκτφλιξθ τθσ αριςτοτελικισ ςκζψθσ. Στθν ενότθτα αυτι είναι φανερι θ
μεκοδικότθτα τθσ ςκζψθσ του Αριςτοτζλθ. Στθν 8θ ενότθτα διατφπωςε τθ κζςθ του υποκετικά
(με δφο υποκετικζσ προτάςεισ: «εἰ δὲ πᾶςα …», «(εἰ ) ἡ δ’ ἀρετὴ πάςθσ …») και δυνθτικά
(δυνθτικι ευκτικι: «ἂν εἴ θ») προςδίδοντασ ζτςι μετριοπάκεια και διαλλακτικότθτα ςτα
λεγόμενά του. Στθν 9θενότθτα υποβάλλει τισ υποκζςεισ και το δυνθτικό ςυμπζραςμα ςε λογικό
ζλεγχο με τθ χριςθ παραδειγμάτων και διατυπϊνει ζναν δεφτερο ςυλλογιςμό. Ο λογικόσ αυτόσ
ζλεγχοσ τον οδιγθςε ςτθν οριςτικοποίθςθ του ςυμπεράςματόσ του και γι’ αυτό χρθςιμοποιεί
πια οριςτικι ζγκλιςθ («Μεςότθσ τισ ἄρα ἐςτὶ ν ἡ ἀρετι…»), που εκφράηει το πραγματικό και τθ
βεβαιότθτα. Ο τρόποσ αυτόσ διερεφνθςθσ είναι απόλυτα επιςτθμονικόσ, κακϊσ υποδθλϊνει ότι
ο φιλόςοφοσ είναι ανοιχτόσ ςε περαιτζρω διερεφνθςθ, δεκτικόσ και ςε άλλεσ ςκζψεισ και ιδζεσ,
ενϊ απζχει από τον δογματιςμό. Ζτςι προάγεται θ επιςτθμονικι ζρευνα και οι επιςτιμεσ
εξελίςςονται.
ΑΙ΢ΘΗΣΙΚΑ ΢ΧΟΛΙΑ
Σχιμα λιτότθτασ .«οὐκ εὖ»: εκφράηει με ιπιο τρόπο τθν αποδοκιμαςία τθσ υπερβολισ και τθσ
ζλλειψθσ από τον Αριςτοτζλθ.
Ρολυςφνδετα ςχιματα. «οἷ ον καὶ φοβθκῆναι καὶ καρρῆςαι καὶ ἐπικυμῆςαι καὶ ὀργιςκῆναι
καὶ ἐλεῆςαι καὶ ὅλωσ ἡςκῆναι καὶ λυπθκῆναι ἔςτι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον»: τονίηει τθ διάκριςθ
των ςυναιςκθμάτων ςε ευχάριςτα και δυςάρεςτα, κακϊσ και τισ ζννοιεσ τθσ υπερβολισ και τθσ
ζλλειψθσ. «τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷ σ καὶ πρὸσ οὓσ καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡ δεῖ »: δίνει ζμφαςθ ςτισ
σ
προχποκζςεισ που πρζπει να ιςχφουν, για να τθρθκεί το μζςον ςτα ςυναιςκιματα. «ὑπερβολὴ
καὶ ἔλλειψισ καὶ τὸ μζςον»: τονίηει τα ςτοιχεία που ςυςχετίηουν τθν αρετι με τα ςυναιςκιματα
και τισ πράξεισ.
Αντικζςεισ «ἡ μὲν ὑπερβολὴ … ἡ δ’ ἔλλειψισ». Μζςα ςτθν ίδια περίοδο αντιτίκενται επίςθσ οι
ρθματικοί τφποι: «ἁμαρτάνεται ≠ κατορκοῦται», «ψζγεται ≠ ἐπαινεῖ ται»: τονίηεται θ
αποδοκιμαςία τθσ υπερβολισ και τθσ ζλλειψθσ και θ αποδοχι τθσ μεςότθτασ.
Ρρωκφςτερο ςχιμα. «ἐπαινεῖ ται καὶ κατορκοῦται»: δίνει ζμφαςθ ςτον ζπαινο και τθν
αποδοχι τθσ μεςότθτασ.
5