1. ΑΝΑΛΥΣΗ
1. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ : ΕΘΝΟΣ, ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ.
Ο Hobsbawm ασπάζεται τη ρήση του Gellner ότι το πραγματικό έθνος μπορεί
να αναγνωρισθεί μόνο a posteriori. Ο εθνικισμός έρχεται πριν από τα έθνη. Δεν είναι
τα έθνη που δημιουργούν κράτη και εθνικισμούς αλλά το αντίθετο. Διακρίνει τρεις
χρονικές φάσεις στην ιστορία των εθνικών κινημάτων, την Α η οποία είναι καθαρά
πολιτιστική, την Β στην οποία διακρίνεται ένα σώμα υπέρμαχων της εθνικής ιδέας
και τη φάση Γ κατά την οποία το κίνημα του εθνικισμού λαμβάνει μαζική διάσταση.
Αναλυτικότερα, ο Hobsbawm θεωρεί ότι η έννοια του έθνους επινοήθηκε –
εφευρέθηκε σε μια πρόσφατη ιστορική περίοδο κατά την οποία συσχετίσθηκε ως
κοινωνική οντότητα με ένα ορισμένο είδος εδαφικού κράτους, το εθνικό κράτος. Το
έθνος κατασκευάζεται. Είναι λέει ο Hobsbawm εξαιρετικά δύσκολο να θεωρηθεί το
έθνος δημιούργημα των απλών ανθρώπων. Οι λαϊκές μάζες είναι οι τελευταίες που
επηρεάζονται από πλαίσια αυτοαναφοράς όπως η εθνική συνείδηση.
Ο όρος έθνος εμφανίζεται πρώτη φορά στην Αμερικανική και στη
Γαλλική Επανάσταση στα τέλη του 18ου αιώνα. Αυτό που χαρακτήριζε την έννοια του
έθνους και της εθνικότητας δεν είναι η καταγωγή, η γλώσσα, η θρησκεία αλλά
πολιτικά κριτήρια ένταξης του ατόμου – πολίτη στις πολιτικές οντότητες που
διαμορφώνονταν τότε. Η έννοια του έθνους ξεκίνησε από τις επαναστατημένες ελίτ
της Ευρώπης και όχι από τις αμόρφωτες μάζες. Ως κριτήριο για την ένταξη των
ανθρώπων σε ένα έθνος κατέδειξε -μετά την επανάσταση του 1830- ο Ιταλός Ματζίνι
το 1857 την αρχή του κατώτατου ορίου, του γεωγραφικού μεγέθους δηλαδή ενός
κράτους. Βάσει της αρχής αυτής 12 μόνο κράτη γίνονταν αποδεκτά στον Ευρωπαϊκό
χάρτη. Το απλούστερο επιχείρημα λέει ο Hobsbawm όσων ταύτιζαν τα εθνικά κράτη
με τη πρόοδο ήταν ότι οι μικροί και καθυστερημένοι λαοί δεν ήταν πραγματικά έθνη.

2. . Ο όρος εθνικισμός στις αρχές του 19ου αιώνα περιέγραψε τις φιλελεύθερες
ιδεολογίες οι οποίες γεννήθηκαν στη μήτρα του εκδημοκρατισμού της πολιτικής που
έδωσε το δικαίωμα στη πλατιά μάζα να αναγνωρίσει και να ταυτοποιηθεί
συναισθηματικά τουλάχιστον με το έθνος της. Υπήρχε όμως μια διαφορά ανάμεσα
στο κίνημα για το σχηματισμό εθνικών κρατών και τον εθνικισμό. Παράδειγμα η
Ιταλία όπου το 1860, όταν ενοποιήθηκε δηλαδή μόνο το 2,5% μιλούσαν την ιταλική
γλώσσα. Τα κινήματα αυτά λέει ο Hobsbawm στο έργο του «Η εποχή των
επαναστάσεων» σημαδεύουν τη διάσπαση του ευρωπαϊκού επαναστατικού κινήματος
σε εθνικά τμήματα. Όπου η αυτοαναφορά στο έθνος κατέστη πολιτική δύναμη
παρατηρούνται τα εξής χαρακτηριστικά: α) η ανάδυση του εθνικισμού και του
πατριωτισμού ως ιδεολογία που υιοθετείται από τις δεξιές όσο και τις αριστερές
ιδεολογίες β) η πεποίθηση ότι η απόλυτη ανεξαρτησία και ο αυτοπροσδιορισμός
αποτελούν αντικειμενικούς στόχους επιτεύξιμους και γ) ο προσδιορισμός ενός έθνους
βάσει χαρακτηριστικών όπως η γλώσσα, η εκπαίδευση, η κοινωνική τάξη και η
δημόσια γραφειοκρατία. Εκτός από τις εκκρεμότητες που δημιουργούσαν η
Οθωμανική αυτοκρατορία και η αυτοκρατορία των Αψβούργων, λόγω της
συνύπαρξης σε αυτές διαφόρων εθνοτήτων, κατά την περίοδο μεταξύ 1830 και 1871
τα εθνικά κράτη ήταν η Γερμανία, η Ιταλία, το Βέλγιο, η Σερβία, η Ελλάδα, η
Ρουμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ιρλανδία. Στην κλασική αυτή εποχή του
φιλελευθερισμού ένας λαός έπρεπε να διεκδικήσει στη διεθνή κονίστρα την
διαφορετικότητά του ως έθνος βάσει των κάτωθι χαρακτηριστικών: ιστορικό
υπόβαθρο – παρελθόν, πολιτιστική ελίτ η οποία μιλάει τη διοικητική – κρατική
γλώσσα και μια συλλογική συνείδηση για το κοινό πεπρωμένο του πληθυσμού. Από
το 1830 μέχρι το 1880 η αρχή του κατώτατου ορίου διαμόρφωσε τον χάρτη των
εθνών – κρατών στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Από το 1880 και μετά η λεγόμενη

3. δημοκρατικοποίηση της πολιτικής ανέδειξε τη σημασία που έδινε ο απλός πολίτης
στο θέμα της εθνικότητας. Το κράτος ταυτιζόταν με το έθνος και το έθνος ταυτιζόταν
με τον λαό με την ειδοποιό διαφορά ότι οι δεξιές ιδεολογίες, όπως ισχυρίζεται ο
Hobsbawm, ετεροπροσδιορίζονταν μέσω του διαχωρισμού τους έναντι του ξένου,
ενώ οι αριστερές ιδεολογίες ετεροπροσδιορίζονταν από την αντίθεσή τους στην
παράδοση της μοναρχίας.
Η κυβέρνηση δεν συνδέεται με την ιδέα του έθνους μέχρι το 1884. Η
πρωταρχική σημασία του έθνους ήταν η πολιτική. Αυτή εξομοίωνε το λαό με το
κράτος σύμφωνα με το πνεύμα της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης,
εξομοίωση που υποστασιοποιείται στον όρο εθνικό κράτος, Στην εποχή των
Επαναστάσεων, μεταξύ 1789 και 1848, το έθνος έπρεπε σύμφωνα με την κυρίαρχη
ιδεολογία να είναι ένα και αδιαίρετο. Το έθνος ήταν το σώμα των πολιτών, η
συλλογική κυριαρχία των οποίων τους συγκροτούσε σε ένα κράτος, που ήταν η
πολιτική τους έκφραση. Ποια είναι η σημασία, για τον Hobsbawm, της εξίσωσης
αυτής; Οι φιλελεύθεροι και οι διανοούμενοι αντιμετώπισαν τη δημιουργία του έθνους
ως αποτέλεσμα διαδικασιών που αναδύθηκαν μετά την κατάρρευση της ευρωπαϊκής
ισορροπίας λόγω της εμφάνισης της Γερμανίας και της Ιταλίας και του διαμελισμού
της Αυστροουγγαρίας μετά το 1867.
Διερωτάται ο Hobsbawm εάν ήταν ιστορική συγκυρία το γεγονός ότι η
κλασική εποχή του φιλελευθερισμού και του ελεύθερου εμπορίου συνέπεσε με τη
δημιουργία του έθνους. Είχε το έθνος συγκεκριμένη λειτουργία να επιτελέσει στην
πορεία της καπιταλιστικής ανάπτυξης; Η αιτιοκρατική ερμηνεία εδώ πέρα
προβληματίζει τους ιστορικούς οι οποίου βλέπουν δύο διεθνικές χρονικές περιόδους
πριν και μετά την ανάπτυξη του έθνους. Το ελεύθερο εμπόριο κατευθυνόταν εναντίον
μιας εθνικώς προσδιοριζομένης οικονομικής ανάπτυξης. Ο καπιταλισμός

4. αναπτύχθηκε σε συγκεκριμένα κράτη ως εθνική οικονομία και ταυτίσθηκε με την
προσπάθεια του έθνους να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις μιας παγκοσμιοποιημένης
οικονομίας.
Στο πλαίσιο αυτό διατηρούσε τη σημασία της η αρχή ορίου του Ματζίνι
έναντι της αρχής των εθνοτήτων, της αυτοδιάθεσης δηλαδή των λαών. Σημαντικό
είναι να παραθέσουμε ότι ο όρος εθνικισμός εμφανίσθηκε το 1880. Η ιδέα, λέει ο
Hobsbawm για την αυτοδιάθεση των λαών του Ματζίνι ήταν εντελώς διαφορετική
από εκείνη του προέδρου Wilson το 1919. Τα εθνικά κινήματα από το 1789 έως το
1919 ήταν ως επι το πλείστον κινήματα επέκτασης ή ένωσης διασκορπισμένων
ομάδων και η εθνική ανομοιογένεια ήταν αποδεκτή γιατί ένα εθνικό κράτος θα
κέρδιζε εάν μικρές ομάδες συγχωνεύονταν. Η αφομοίωση των μικρών κοινοτήτων
στηριζόταν από την θεωρητική αντιμετώπιση του έθνους ως πρόοδος.
Το έθνος ήταν κάτι το νέο και για αυτό αντιστρατεύονταν τον συντηρητισμό.
Η αρχή των εθνοτήτων της κλασικής εποχής του φιλελευθερισμού διέφερε τόσο από
την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών του Wilson στο ζήτημα του ορίου. Η αρχή του
έθνους ίσχυε μόνο για μερικά έθνη την εποχή αυτή.
Στο βιβλίο του για την εποχή των Αυτοκρατοριών ο Hobsbawm
ισχυρίζεται ότι από την περίοδο 1880 μέχρι το ξέσπασμα του Α ΠΠ το 1914 ο
εθνικισμός εξέλαβε νέα εννοιολόγηση και μεταβλήθηκε το ιδεολογικό και πολιτικό
του περιεχόμενο. Ειδικότερα από το 1880 και έπειτα η αρχή των εθνοτήτων περιείχε
διαφορετικό περιεχόμενο λόγω του μαζικού εκδημοκρατισμού και της πολιτικής των
μαζών. Δεξιές ιδεολογίες στη Γαλλία και την Ιταλία έλαβαν την υπόστασή τους αφού
εναντιώθηκαν στους «ξένους», στους φιλελεύθερους και στους σοσιαλιστές. Είχε
περισσότερη σημασία πια το πώς ένιωθαν οι απλοί και καθημερινοί άνθρωποι
απέναντι στο θέμα αυτό του έθνους, κάτι που εκμεταλλεύτηκαν οι κυβερνήσεις. Η

5. ψυχολογική ανάγκη του απλού αλλά ξεριζωμένου πολίτη από το γεωγραφικό του
φυσικό χώρο αλλά και από τις ιδέες του είχαν σαν αποτέλεσμα να επινοήσει το
κράτος τον πατριωτισμό για να κινητοποιήσει τις μάζες. Η φαντασιακή κοινότητα
που ενσάρκωνε το έθνος ανέλαβε να πληρώσει το κενό του ξεριζωμένου πολίτη.
2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΤΡΩΜΑΤΑ – ΓΛΩΣΣΑ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
ΓΛΩΣΣΑ
Είμαστε λέει ο Hobsbawm τόσο συνηθισμένοι σε έναν ορισμό του έθνους
βασισμένο σε γλωσσικά κριτήρια ώστε να ξεχνούμε ότι αποτέλεσε επινόηση του 19ου
αιώνα. Ως παραδείγματα φέρνει το κίνημα των Ιρλανδών, των Βάσκων, των Εβραίων.
Κατέστη αντιληπτό, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στην «εποχή των
αυτοκρατοριών» ο Hobsbawm, ότι θα βοηθούσε η γλωσσική αυτοαναφορά σε μια
συνοχή της ομάδας και αυτό έγινε από αυτούς οι οποίοι γράφανε και διαβάζανε και
όχι από αυτούς που απλά μιλάγανε τη γλώσσα. Καταφαίνεται άμεσα η ανάδειξη της
ελίτ η οποία είναι εκπαιδευμένη και έχει εξουσία. Ας σκεφθούμε τα παραδείγματα
της Ελλάδας τον 18ο αιώνα, της Γερμανίας και της Ρωσίας τον 18ο αιώνα, της
Αγγλίας και της Γαλλίας ήδη από τον 17ο αιώνα. Η ιδεολογία του εθνικισμού
βασίσθηκε σε γραπτή γλώσσα. Στην Ισπανική γλώσσα η λέξη patria δεν γινόταν
αντιληπτή μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Το κράτος έπρεπε, είχε ανάγκη να
δημιουργήσει το έθνος έλεγε ο Pilsudski.(Πολωνός συνταγματάρχης και ελευθερωτής
της χώρας του). Η ανάγκη ομοιογενοποίησης σε γλωσσικό και διοικητικό επίπεδο
ώθησε τις κυβερνήσεις να χρησιμοποιήσουν μια επίσημη γλώσσα στην εκπαίδευση
και τη διοίκηση. Για τα νεότευκτα εθνικά κράτη η κατάκτηση μιας πολιτισμικής
αυτονομίας προϋπέθετε μια εθνική γλώσσα.

6. Στο βιβλίο του « Η εποχή του κεφαλαίου» ο Hobsbawm αναφέρει και τη
λαϊκή κληρονομιά των λαών , τη προφορική παράδοση η διάσωση της οποίας ήταν το
πρώτο στάδιο της εθνικής αφύπνισης. Αυτό το κίνημα όμως δεν είχε καθαρά πολιτικό
χαρακτήρα. Οι Ιρλανδοί όπως εύγλωττα λέει ο Hobsbawm δεν ήταν εθνικιστές επειδή
πίστευαν στα ξωτικά της λαϊκής τους παράδοσης.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Οι κυβερνήσεις τώρα φθάνουν κατευθείαν στον κάθε πολίτη σε οποιαδήποτε
απομακρυσμένη από το κέντρο περιοχή μέσω του ταχυδρόμου, του αστυνόμου και
του δασκάλου. Το έθνος ήταν τώρα η νέα πολιτική θρησκεία της χώρας, της
πολιτείας. Η νέα πολιτική θεολογία που νομιμοποιούσε και αυτό το κράτος. Στην
«εποχή των αυτοκρατοριών» ο Hobsbawm αναφέρει ότι παρείχε τον συνεκτικό
δεσμό που ένωνε όλους τους πολίτες κριτήριο συνοχής που συγκεκριμένα κοινωνικά
στρώματα είχαν τη θρησκεία, την εθνικότητα, την ευγενική καταγωγή, κριτήρια τα
οποία δεν ταυτίζονταν άμεσα με το έθνος. Αυτό που ανάγκασε τα κράτη να
υποστηρίξουν τον εθνικισμό ήταν το ότι η έλευση μιας εποχής τεχνολογικά
απαιτητικής και ή φύση της δημόσιας και ιδιωτικής γραφειοκρατίας απαιτούσε μια
λαϊκή μάζα κατάλληλα εκπαιδευμένη.
Οι μεταναστεύσεις του 19ου αιώνα και η ανάπτυξη της επικοινωνίας ώθησε τα
κράτη να αναπτύξουν τις δομές εκπαίδευσης, ιδιαίτερα της πρωτοβάθμιας. Μέχρι την
έλευση της τηλεόρασης η εκπαίδευση ήταν ένα αποτελεσματικό μέσο για την
προπαγάνδιση ιδεών όπως του εθνικισμού. Η περίοδος από το 1870 έως το 1914 ήταν
η εποχή του Δημοτικού σχολείου. Στη Βρετανία καθιερώθηκε το 1870 η κρατική
πρωτοβάθμια εκπαίδευση και στη Γαλλία εξαπλώθηκε την πρώτη δεκαετία της
Τρίτης Δημοκρατίας. Βέβαια η εκπαίδευση ήταν δίκοπο μαχαίρι για τις
κυβερνήσεις. Συνείχε τους πληθυσμούς και αποξένωνε επίσης άλλους πληθυσμούς. Η

7. συμμετοχή στις δομές της εκπαίδευσης κοινωνικών στρωμάτων ήταν μέσο
κοινωνικής ανέλιξης και καταξίωσης. Τα σχολεία, επιβάλλοντας μια ορισμένη
γλώσσα στην εκπαίδευση επέβαλλαν και μια ορισμένη κουλτούρα, μια εθνικότητα.
Η χρονική περίοδος από το 1870 έως το 1914 ήταν επίσης κατά τον
Hobsbawm εποχή της ξενοφοβίας, του σοσιαλισμού των ηλιθίων όπως
χαρακτηριστικά αναφέρει. Δεν αφορούσε τις πλατιές μάζες αλλά τα μεσαία
στρώματα τα οποία φοβούνταν τις εξελίξεις της μετανάστευσης και της
κινητικότητας. Θυμόμαστε την ξενοφοβία των Γερμανών στα τέλη του 19 ου αιώνα
απέναντι στους Πολωνούς.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΤΡΩΜΑΤΑ
Ο νέος εθνικισμός μετά το 1830 αντανακλούσε ισχυρές δυνάμεις που
απέκτησαν πολιτική συνείδηση στη δεκαετία αυτή (του 1830). Οι πιο έντονες
δυνάμεις ήταν η δυσαρέσκεια – λέει ο Hobsbawm των μελών της κατώτερης
αριστοκρατίας και η εμφάνιση μιας εθνικής μεσαίας τάξης. Αυτές τις δύο τάξεις τις
εκπροσωπούσαν επαγγελματίες διανοούμενοι. Η πρωτοπορία του αστικού εθνικισμού
έδινε τη μάχη της και στο επίπεδο της μόρφωσης. Οι μικρές αυτές ελίτ μπορούσαν να
λειτουργήσουν χρησιμοποιώντας την γλωσσομάθειά τους. Μετά το 1830 η ανάγνωση
εφημερίδων συντέλεσε στη διαδικασία αυτή. Οι αγρότες, η πιο παραδοσιακή
κοινωνική τάξη, δεν έδειξαν ζωηρό ενδιαφέρον απέναντι στον εθνικισμό. Για τις
μάζες (στη Ρωσία για παράδειγμα) εν γένει κριτήριο του εθνικισμού ήταν η θρησκεία.
Απεναντίας, τα μεσαία κοινωνικά στρώματα ασπάσθηκαν την ιδεολογία του
εθνικισμού. Η φάση του μαζικού εθνικισμού λέει ο Hobsbawm στην «εποχή του
κεφαλαίου» επηρεαζόταν από τις οργανώσεις των εθνικιστικών, φιλελεύθερων και
δημοκρατικών μεσαίων τάξεων. Η συσχέτιση των μεσαίων στρωμάτων με τον
εθνικισμό, εξηγεί, σύμφωνα με τον Hobsbawm τρία χαρακτηριστικά της περιόδου

8. αυτής: Τον γλωσσικό εθνικισμό, την επιθυμία για απόλυτη ανεξαρτησία και την
σύνδεση του εθνικισμού με την πολιτική δεξιά. Ο αντισημιτισμός για παράδειγμα ο
οποίος εξαπλώθηκε σε όλο το δυτικό κόσμο από το 1880 και έπειτα ήταν επινόηση
των στρωμάτων που θίγονταν από τις επιπτώσεις του διεθνούς καταμερισμού
εργασίας όσο και της εσωτερικής πολιτικής των αριστερών πολιτικών ομάδων. Η
ιδεολογία του πατριωτισμού λέει ο Hobsbawm συνδέθηκε με την δεξιά αφενός μεν
επειδή ο αστικός φιλελευθερισμός παράκμασε, αφετέρου επειδή η διεθνής κατάσταση
δεν επέτρεπε στη σύνδεση φιλελευθερισμού και εθνικισμού να φέρουν αποτελέσματα
για τα εθνικά κράτη.
Από το 1878 (Συνέδριο του Βερολίνου) έως το 1919 παρατηρήθηκε το
φαινόμενο της ανάδυσης της πολιτικής δεξιάς λόγω της κρίσης του φιλελευθερισμού.
Η πολιτική αυτή δεξιά ωφελήθηκε πολύ και από την εξάπλωση του ιμπεριαλισμού
των δυτικοευρωπαϊκών χωρών ανά την υφήλιο. Αυτή η δεξιά δεν είναι όμως η ίδια η
οποία υποστήριξε τους αντιφιλελεύθερους και αντισοσιαλιστές φασίστες του
μεσοπολέμου. Αυτό που μπορούμε επίσης να πούμε είναι ότι τα κοινωνικά στρώματα
που σκοπό είχαν να αποτινάξουν το διεθνή ταξικό διαχωρισμό και να στηρίξουν τον
κοινωνικό φιλελευθερισμό τελικώς κατέστησαν οδηγοί της προσπάθειας για την
εθνική ανεξαρτησία της χώρας τους.
Η αυτοκρατορία των Αψβούργων η οποία έβαινε προς αποσύνθεση
αντικατοπτρίζει κατά τον Hobsbawm τα όρια του εθνικισμού όσον αφορά στη στάση
των εθνικών ομάδων όπως Ιταλών, Ρουμάνων και Σέρβων απέναντι στην υπερεθνική
αυτή οντότητα. Το παράδοξο του εθνικισμού ήταν ότι σχηματίζοντας το έθνος
δημιουργούσε αυτόματα τον αντίρροπο εθνικισμό εκείνων τους οποίους εξανάγκαζε
να διαλέξουν ανάμεσα στην αφομοίωση και την κατωτερότητα. Η ρήση του Palacky
εξ ονόματος των Τσέχων ότι αν η Αυστρία δεν υπήρχε θα έπρεπε να την εφεύρουμε

9. δεν γύρευε απλώς την υποστήριξη της μοναρχίας εναντίον των Γερμανών αλλά
εξέφραζε συγχρόνως την υγιή οικονομική λογική του πιο προηγμένου οικονομικά
τμήματος της αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Το συμπέρασμα του Hobsbawm είναι
ότι διαφορετικές κυρίαρχες ιδεολογίες ώθησαν τον εθνικισμό σε διαφορετικές χώρες.
Η Αγγλική και η Γαλλική κυβέρνηση πάλευαν για δημοκρατία και ελευθερία
απέναντι στο μιλιταρισμό και η Γερμανική κυβέρνηση υπεράσπιζε τις αξίες της τάξης
και του νόμου κα την κουλτούρα της απέναντι στην Ρωσική βαρβαρότητα.
Μόνο ένα εθνικό και δυτικό κίνημα, αυτό της Ιρλανδίας, βασιζόταν
αποκλειστικά στις μάζες λόγω της ταύτισής τους με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
3. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΠΡΩΤΟΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ
Στον 19ο αιώνα άρχιζε σταδιακά η ταύτιση συγκεκριμένων ομάδων του
πληθυσμού με στοιχεία συλλογικής ταυτότητας όπως η γλώσσα και η θρησκεία. Τι
έκανε αναρωτιέται ο Hobsbawm να αναδυθεί μια συλλογική συνείδηση εθνικότητας
και το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα; Οι Γερμανόφωνοι πληθυσμοί καθώς και
αυτοί που μιλούσαν τα Γίντις, ζούσαν αναμεμειγμένοι με άλλες εθνότητες στην
Κεντρική Ευρώπη δεν είχαν διεκδικήσει για τον εαυτό τους ένα ξεχωριστό κράτος
παρ’ όλες τις προστριβές που μπορεί να είχαν με άλλες κατηγορίες πληθυσμού. Στη
Ρωσία , η πολιτική θεολογία της Τρίτης Ρώμης περιέβαλε το πρόσωπο του Τσάρου με
ιερότητα στην ενσάρκωση της οποίας υποστασιοποιούνταν οι συνεκτικές για την
κοινωνία ιδεολογίες του Ρωσικού κράτους. Εδώ δεν έχουμε το στοιχείο της γλώσσας
το στοιχείο της θρησκείας και το στοιχείο του κράτους ως ενοποιούντα στοιχεία.
ΓΛΩΣΣΑ
Είδαμε και προηγουμένως ότι η εξάπλωση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης
στήριξε μια επίσημη – εθνική και κρατική γλώσσα. Οι εθνικές γλώσσες αποτελούν
σχεδόν πάντοτε τεχνητές κατασκευές κάτι που η μυθολογική κατάσταση της

10. εθνικιστικής ιδεολογίας βλέπει ως θεμέλιο της εθνικής συνοχής. Η γλώσσα δεν
μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας τελικά. Η πραγματική γλώσσα λέει ο
Hobsbawm η μητρική δηλαδή γλώσσα, είναι το ιδίωμα που έμαθαν τα παιδιά από τις
αγράμματες μητέρες, και δεν ήταν μια εθνική γλώσσα. Η γλώσσα δεν αποτελούσε
κεντρικό στοιχείο στο σχηματισμό του πρωτοεθνικισμού. Κατέστη όμως κεντρικό
στοιχείο στο σύγχρονο ορισμό της εθνότητας. Η γλώσσα δημιουργεί μια κοινότητα,
φαίνεται αιώνια και σταθερή (σε αυτό συνέβαλε η τυπογραφία) και τελικά αποτελεί
εργαλείο εξουσίας στα χέρια της ελίτ όπως αυτή την χειρίζεται στη δημόσια
εκπαίδευση και τους διοικητικούς μηχανισμούς. Πάντως όπως ισχυρίζεται ο
Hobsbawm δεν μπορεί να υπάρχει ιστορική συνέχεια μεταξύ του πρωτοεθνικισμού
και του εθνικισμού τα εν λόγω παραδείγματα είναι ασύμμετρα. Ο πρωτοεθνικισμός
μόνος του δεν μπορεί να δημιουργήσει εθνότητες.
Η ελληνική επανάσταση του 1821 είχε ως πρωταγωνιστές όχι αποκλειστικά
ελληνόφωνους αλλά και αρβανίτες και τουρκόφωνους οπλαρχηγούς. Η γλώσσα δεν
ήταν το αποκλειστικό διαφοροποιητικό κριτήριο για τη δημιουργία μιας εθνότητας.
ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Ο πρωτοεθνικισμός αντιμετώπισε με καχυποψία τη θρησκεία. Στις περιοχές
που αναπτύχθηκε ο σύγχρονος εθνικισμός επέβαλε όρια στη ταύτιση μεταξύ
θρησκείας και έθνους (βλέπε παραδείγματα της Ιρλανδίας με την Αγγλία αλλά και
της Σερβίας με την Κροατία) Η θρησκεία πολλές φορές χρησιμοποιήθηκε για να
αυτοδιαχωρισθεί κάποια εθνότητα από κάποια άλλη. Ως παράδειγμα ξανά μπορεί να
αναφερθεί η Ελλάδα με τη Τουρκία και τη Σερβία ή η Λιθουανία με την Πολωνία Η
ορθοδοξία στη Σερβία και ο καθολικισμός στη Κροατία. Πάντως η σύνδεση ενός
λαού με συγκεκριμένες κουλτούρες θρησκευτικού χαρακτήρα παρατηρούνταν κυρίως

11. στα χαμηλά στρώματα του πληθυσμού. Ίσως η θρησκεία φρόντιζε να διατηρεί η μάζα
ηρεμία και όχι επαναστατική ορμή πράγμα που αντιλαμβάνονταν οι κυβερνήσεις.
ΚΡΑΤΟΣ
Άλλο είναι το πολιτικό έθνος και άλλο το ιστορικό έθνος. Η ιστορική
συνέχεια μιας οντότητας (παράδειγμα η Αγγλία) μπορούσε να δημιουργήσει μια
συνείδηση πρωτοεθνικισμού που αφορούσε μια κυβερνητική ελίτ. Ο
πρωτοεθνικισμός πάντως δε δημιουργεί κράτος, απτό παράδειγμα οι ΗΠΑ και η
Αυστραλία.
4. Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ
Την περίοδο αυτή ο εθνικισμός ξέφυγε από τα ελιτίστικα καταφύγιά του και
παραδόθηκε στις μάζες. Η μαζική εξάπλωση της εθνικιστικής ιδεολογίας προϋπέθετε
ένα κράτος το οποίο πήρε το οριστικό σχήμα του την εποχή της Γαλλικής
Επανάστασης. Το κράτος λέει ο Hobsbawm κυβερνούσε έναν εδαφικά καθοριζόμενο
λαό και οι αντιπρόσωποί του εμπλέκονταν στην ιδιωτική ζωή και των ταπεινότερων
κατοίκων του. Σημαντικός ήταν ο ρόλος του αλφαβητισμού ως προϋπόθεσης της
συμμετοχής των πολιτών στα κοινά. Οι κυρίαρχες ελίτ συναγωνίζονταν στην
εξασφάλιση της αφοσίωσης των κατωτέρων τάξεων. Η μαζική στρατολόγηση επίσης
συνέβαλε στην συλλογική ενσάρκωση της εθνικιστικής ιδεολογίας. Εγκαθιδρύθηκαν
μοναρχίες οι οποίες ταύτιζαν το λαό με το έθνος (παράδειγμα η Ελλάδα, η Ιταλία και
το Βέλγιο) Πολιτειακές κατηγορίες με μεσαιωνικό υπόβαθρο όπως η ιερή χειροτονία,
η νομιμότητα της δυναστείας και η θρησκευτική συνοχή είχαν εξασθενίσει και
περίμεναν τον εθνικισμό να αναζωογονήσει τη μοναρχία. Θεσμό που είχε
αποδυναμώσει το 1789. Μια νέα πολιτική θρησκεία κατά την έκφραση του Ρουσσώ

12. εμφανίζεται στο ιστορικό προσκήνιο, η θρησκεία αυτή περιέβαλε με στοργή και
ασφάλεια τα κρατικά μορφώματα την περίοδο κατά την οποία οι επαναστάσεις, τα
κινήματα του φιλελευθερισμού, της μαζικοποίησης της δημοκρατίας και των
κινημάτων υπεράσπισης της εργατικής τάξης το απειλούσαν .
Η ιδέα του πατριωτισμού ισχυρίζεται ο Hobsbawm εδραζόταν περισσότερο
στο κράτος παρά στο έθνος. Εδραζόταν στον κυρίαρχο λαό, που ασκείται στο όνομα
του εξουσία. Η εθνικότητα, η γλώσσα και η θρησκεία προστέθηκαν κατόπιν. Ακόμη
θα τολμούσαμε να πούμε λέει ο Hobsbawm ότι ο εκδημοκρατισμός της πολιτικής
υποστήριξε έναν σωβινιστικό πατριωτισμό. Η ιδεολογική κατηγορία του
πατριωτισμού δημιουργήθηκε από τα πάνω, από τις κυβερνήσεις και τις άρχουσες
τάξεις. Τα κράτη είχαν κάθε λόγο να ενισχύσουν τον κρατικό πατριωτισμό με τα
σύμβολα μιας φαντασιακής κοινωνίας Οι διαφορές ανάμεσα σε «εμάς» και
«αυτούς» γίνονταν βίωμα των πολιτών. Η πατρίδα ήταν ένα σύνολο ατόμων που
συμμετείχαν στο κράτος. Η δημοκρατικοποίηση έκανε τους υπηκόους πολίτες και
προσέδωσε πολιτική νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις.
Ισχυρίζεται ο Hobsbawm ότι αυτή η διαδικασία δεν είναι αποκλειστικά έργο
που πηγάζει από τα πάνω. Από τη στιγμή που τα πάντα μαζικοποιούνται και γίνονται
αντικείμενο επικοινωνίας και πληροφόρησης οι κυβερνήσεις δεν μπορούσαν να
ελέγξουν εύκολα τις τάσεις αυτονόμησης από το κέντρο της εξουσίας. Αυτό είναι ένα
σημείο το οποίο κατά τη γνώμη μου δείχνει ότι ο Hobsbawm δεν είναι
αποκλειστικά ντετερμινιστής.

13. 5. Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 1870 -1918
Ο εθνικισμός του 1880 – 1914 διέφερε σε τρία σημεία από τον εθνικισμό του
Ματζίνι: α) Εγκατέλειψε την αρχή του ορίου, άρα οποιαδήποτε οντότητα
διεκδικούσε το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, β) η εθνικότητα και η γλώσσα ήταν
καθοριστικά κριτήρια αναγνώρισης μιας εθνότητας και γ) μια απότομη μεταστροφή
προς το πολιτικό δικαίωμα για έθνος και σημαία. Η επινόηση φαντασιακών
κοινοτήτων ως εθνότητες ενισχύθηκε σημαντικά από τις μετακινήσεις των
πληθυσμών και τις νεοεμφανιζόμενες τάξεις και κοινωνικά στρώματα. Η γλώσσα
ενός λαού λέει ο Hobsbawm δεν είναι η βάση της εθνικής συνείδησης αλλά απλή
επινόηση. Η συμβολική σπουδαιότητα των γλωσσών υπερβαίνει την χρήση τους. Η
αστική τάξη δεν ενθουσιαζόταν από τον εθνικισμό. Οι κοινωνικές τάξεις που
χρησιμοποίησαν τον εθνικισμό ήταν οι μεσαίες μορφωμένες τάξεις που είχαν ανοδική
κοινωνική κινητικότητα λόγω των σπουδών τους. Τρεις ήταν οι ομάδες πληθυσμού
που διακρίνουμε στην περίοδο αυτή: Οι συντηρητικοί, οι νέες τάξεις στα αστικά
κέντρα και οι μετανάστες. Ο εθνικισμός αποτελούσε μια διέξοδο στα στρώματα της
κοινωνίας που ένιωθαν ότι απειλούνταν από ξένα κράτη, από μετανάστες και από
καπιταλιστές κεφαλαιούχους οι οποίοι πολλές φορές ταυτίζονταν με τους Εβραίους.
Έτσι λέει ο Hobsbawm ο εθνικισμός εξελίχθηκε από μια ιδέα αριστερών και
φιλελευθέρων σε μια ιδέα ιμπεριαλιστών και σωβινιστών. Πάντως η ταύτιση με το
κράτος ούτως η άλλως υπήρχε, τουλάχιστον στο φαντασιακό των μικροαστικών και
κατωτέρων τάξεων. Όλες οι παραλλαγές του εθνικισμού στα 50 έτη πριν τον Α ΠΠ
απορρίπτανε τα σοσιαλιστικά κινήματα επειδή ήταν διεθνιστικά. Εθνικισμός και
Σοσιαλισμός τώρα πια καθίστανται ασύμβατες έννοιες. Βέβαια αυτό συνέβαινε με
μεγάλη ποικιλία από χώρα σε χώρα. Υπήρχαν όπως είδαμε και πιο πριν εθνικιστικά -
σοσιαλιστικά κόμματα που έγιναν όργανα των εθνικιστικών κινημάτων των λαών

14. τους. Είναι ενδεικτικό ότι η σοσιαλιστική ιδεολογία κυριάρχησε τόσο στη μη
σιωνιστική παραλλαγή όσο και στη σιωνιστική.
Τελικά τα μαζικά κινήματα μπορούσαν να εκφράζουν φιλοδοξίες
αλληλοαναιρούμενες. Φτάνοντας στα 1918 για τις περισσότερες φτωχές τάξεις το
εθνικό ζήτημα δεν είχε διαχωριστεί από το κοινωνικό ζήτημα. Για ποιο λόγο
συνέβαινε αυτό είναι ένα ερώτημα. Η εθνική συνείδηση με την αφύπνιση μιας
ταξικής συνείδησης κάποτε οδεύουν μαζί. Το θέμα είναι ότι η εθνική αφύπνιση δεν
συνοδεύτηκε στις νικήτριες χώρες του Α ΠΠ από μια ταξική αφύπνιση, πράγμα που
συνέβη στις 2 ηττημένες χώρες και γέννησε τον φασισμό.

15. ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ 1918 – 1950
Η αρχή των εθνοτήτων θριάμβευσε στο τέλος του Α ΠΠ διότι αφενός
κατέρρευσε η αυτοκρατορία των Αψβούργων και η Οθωμανική αυτοκρατορία
αφετέρου ξέσπασε η Ρωσική επανάσταση του 1917 η οποία φόβισε και εξανάγκασε
τους Δυτικοευρωπαίους να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της με την υιοθέτηση της
αρχής που πρέσβευε ο Wilson. Την περίοδο ιδιαίτερα του μεσοπολέμου η Ευρώπη
χαρακτηρίστηκε από την δημιουργία εθνικών κρατών και δη αστικών –
κοινοβουλευτικών δημοκρατιών (με κάθε κόστος ακόμη και αυτό της ανταλλαγής
πληθυσμών και της γενοκτονίας – βλέπε Ελληνοτουρκικό πόλεμο, εξόντωση των
Εβραίων, απομάκρυνση των Γερμανών από τη Πολωνία και τη Τσεχοσλοβακία) και
από τις κοινωνικές αναταραχές στις οποίες πρωταγωνίστησαν οι μάζες. Στο
μεσοπόλεμο, επικρατούσε μια κατάσταση η οποία μας θυμίζει κατά τη γνώμη μου τη
σημερινή, και μέσω αυτής μπορούμε να εκτιμήσουμε τα όρια του εθνικισμού. Ο
αλυτρωτικός χαρακτήρας των εθνικιστικών κινημάτων της περιόδου αυτής
ενισχύθηκε από τον Α ΠΠ αλλά και από το συσχετισμό των κοινωνικών τάξεων και
ιδιαίτερα της σχέσης μεταξύ της επαναστατημένης ελίτ της κάθε χώρας με την
κυρίαρχη ιδεολογία μέσα σε αυτήν.
Η προσπάθεια εγκαθίδρυσης ομοιογενών κρατών την χρονική αυτή περίοδο
δεν έγινε τελικώς κομψό τρόπο. Σε αυτό συντέλεσαν και οι ίδιοι οι λαοί οι οποίοι
όσο μικροί και αν ήταν δεν ανέχονταν εξίσου και αυτοί μειονότητες στη χώρα τους.
Οι λαοί δεν ταυτίστηκαν με το έθνος τους ( βλέπε Τσέχους και Σλοβάκους μετά τον
πόλεμο, βλέπε Ινδία και Πακιστάν) όπως οριζόταν από τα πάνω. Σε αυτό ο
Hobsbawm ξεφεύγει από έναν ντετερμινισμό πάλι. Διακρίνουμε επίσης την περίοδο
αυτή κατά τον Hobsbawm την συστηματική και ιδεολογική αυτονόμηση των

16. εθνικιστικών κινημάτων της περιφέρειας όπως παράλληλα και την εμφάνιση ενός
ιδιόμορφου και ρομαντικού θα λέγαμε υπερεθνικισμού ( βλέπε παν αραβισμό και παν
αφρικανισμό) ο οποίος ήταν δημιούργημα μερίδας διανοουμένων παρά μαζών.
Ταυτόχρονα όμως τα εθνικιστικά κινήματα της περιφέρειας, ισχυρίζεται ο Hobsbawm
επηρεάσθηκαν από το συνεκτικό ιδεολογικό πρόγραμμα που είχε τεθεί σε εφαρμογή
στις περιοχές τους από τις αποικιακές δυνάμεις.
Ο εθνικισμός στον Μεσοπόλεμο γέμισε το κενό της αποτυχίας των άλλων
ιδεολογιών. Αποτέλεσε μια νέα ουτοπία αναπλήρωσης της ουτοπίας του
Διαφωτισμού. Το έθνος ταυτίστηκε μερικές φορές με τη κοινωνική τάξη όταν η
ταξική συνείδηση απέκτησε μια εθνικό- πολιτική διάσταση. Δεν ξεχνάμε τη στάση
των μαζών που πολέμησαν στον Α ΠΠ οι οποίες περιλάμβαναν στους κόλπους τους
εργάτες ως επί το πλείστον. Η εθνική συνείδηση ενδυναμώθηκε σε αυτές τις μάζες;
Αυτό αποτελεί ένα ερώτημα. Είναι δυνατόν να διαχωριστεί στις μάζες αυτές το έθνος
και η κοινωνική τάξη; Η ανάδυση των φασιστικών κινημάτων στο Μεσοπόλεμο
δείχνει ότι υπήρξε η ταύτιση αυτή. Στο τέλος του Μεσοπολέμου και λίγο μετά τον Β
ΠΠ, παρατηρεί ο Hobsbawm, εμφανίσθηκε μια μορφή αντιφασιστικού εθνικισμού
στο πλαίσιο ενός διεθνούς ιδεολογικού εμφυλίου πολέμου στον οποίο
πρωταγωνίστησαν οι άρχουσες τάξεις ανά τον κόσμο οι οποίες ταυτίστηκαν με τη
δεξιά όχι όμως την ξενοφοβική δεξιά. Στο πλαίσιο αυτό του αντιφασιστικού
εθνικισμού οι Εργατικοί της Βρετανίας κατατρόπωσαν στις μεταπολεμικές εκλογές
τον Τσόρτσιλ γιατί είχαν δεσμευθεί υπέρ μιας κοινωνικής αναμόρφωσης. Από την
άλλη μεριά οι εργάτες και οι διανοούμενοι ταυτιζόμενοι με διεθνιστικές επιλογές
κατέληξαν να ενισχύσουν τα εθνικά συναισθήματα.
Γενικά μιλώντας, τα μετά τον Β ΠΠ κινήματα για την εθνική ανεξαρτησία και
την αποαποικιοποίηση την περίοδο 1930 – 1970 ταυτιστήκαν με τον διεθνή

17. σοσιαλισμό. Έτσι παρατηρήθηκε το εξής παράδοξο: Η εθνική απελευθέρωση να
αποτελεί σύνθημα της αριστεράς. Τα νέα αυτά κινήματα χρησιμοποίησαν μια
μαρξιστική φρασεολογία η οποία ελάχιστα ταίριαζε με την ιδεολογική τους
προέλευση η οποία θυμόμαστε αναγόταν στην άκρα δεξιά πριν το 1914. Ο Χίτλερ
και η αποαποικιοποίηση απεκατέστησαν λέει ο Hobsbawm τη σχέση αριστεράς και
εθνικισμού η οποία είχε διαρραγεί μετά το 1848.
Την ίδια περίοδο παρατηρείται η άνοδος του θρησκευτικού
φονταμενταλισμού στον Τρίτο Κόσμο ο οποίος ταυτίστηκε με τον επαναστατικό
εθνικισμό. Βλέπουμε λοιπόν πως μεταλλάσσεται η φύση του εθνικισμού όταν αυτός
εξαπλώνεται πέρα από τις θεωρητικές πηγές της Ευρώπης. Αυτός ο εθνικισμός κατά
πόσον επηρεάσθηκε από την υπάρχουσα ταξική δομή της κάθε χώρας είναι ένα
ενδιαφέρον ερώτημα. Το σίγουρο είναι πάντως ότι εναντιώνονταν στην έξωθεν
επιβολή ιδεολογιών και εφαρμογής αυτών στη χώρα τους. Οι ελίτ των κρατών αυτών
ήταν επηρεασμένες από τις ιμπεριαλιστικές χώρες οι οποίες δημιούργησαν
αυτοκρατορίες βασισμένες στην αποικιοκρατία.
Ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας στις χώρες αυτές σταθεροποιήθηκε
και η ξενοφοβία τουλάχιστον στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια εξασθένισε. Ο
Hobsbawm όμως ισχυρίζεται ότι ο Μαρξισμός έχει αντίθετη άποψη για το λεγόμενο
εθνικό ζήτημα όπως αναλύθηκε στις προηγούμενες σελίδες. Από τη στιγμή που το
εθνικό ζήτημα ξέφυγε από την Ευρώπη μεταλλάχθηκε και δεν μπορεί να γίνει
αντικείμενο ερμηνείας με τα στερεότυπα του 19ου αιώνα.

18. Ο Hobsbawm υποστηρίζει στο έργο του «Η εποχή των άκρων» ότι τα εργατικά
σοσιαλιστικά κινήματα ήταν καταρχήν προσδεμένα στο άρμα των Διαφωτιστικών
ιδεών, της προόδου, της εκπαίδευσης και της προάσπισης των ατομικών ελευθεριών.
Η Δεξιά την περίοδο αυτή (1918 μέχρι τον Β ΠΠ) αντιπροσώπευε έναν ιδεολογικό
εχθρό απέναντι στις αστικές δημοκρατίες που ξεπήδησαν από τον Α ΠΠ Η ιδεολογία
του Volksgemeinschaft στη Γερμανία συνέθετε εθνικιστικά, αντικομουνιστικά και
αντιφιλελεύθερα στοιχεία. Θυμόμαστε ότι στα τέλη του 19ου αιώνα ακραία δεξιά
κινήματα των μεσαίων κυρίως στρωμάτων σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες αντιτέθηκαν
στον φιλελευθερισμό και τις οικονομικές αλλαγές που αυτός συμβόλιζε. Ο ίδιος ο
Weber είχε αναγκασθεί να υποστηρίξει την Παγγερμανική ένωση απέναντι στην
Πολωνία. Στα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη αντίστοιχα εμφανίσθηκε ο αντισημιτισμός
από τα κατώτερα κυρίως στρώματα των Σλάβων και των Ρουμάνων διότι και αυτοί
αντίστοιχα δεν άντεχαν τις προκλήσεις μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας.
Οι αντιδραστικές αυτές δυνάμεις μας θυμίζουν και τις σημερινές αντίστοιχες
που φύονται λόγω της παγκοσμιοποίησης στα τέλη του 20ου αιώνα. Οι κοινωνικές
δυνάμεις ασπάζονται ιδεολογίες αναλόγως των φόβων τους. Οι αριστεροί φοβούνται
την καταπάτηση των δικαιωμάτων του ατόμου σε μια φοβική κοινωνία και οι δεξιοί
φοβούνται την διάλυση της τάξης και της ασφάλειας από τους αριστερούς και τον
φιλελευθερισμό τους.
Ο Hobsbawm θέτει ένα ερώτημα: Γιατί οι δυνάμεις της δεξιάς πριν τον Α ΠΠ
είχαν μικρή δύναμη και επιρροή σχετικά με αυτή που απέκτησαν μετά τον Α ΠΠ; Η
απάντηση βρίσκεται ενδεχομένως στην κατάρρευση των παλαιών αρχουσών τάξεων
και στο κενό που αυτές κατέλειπαν.

19. Ο ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Η ανάπτυξη αυτονομιστικών και εθνικών αναταράξεων μετά τον Β ΠΠ είναι
τελείως διαφορετική με τα εθνικιστικά κινήματα της περιόδου μετά τον Β ΠΠ. Αυτό
λέει ο Hobsbawm οφείλεται στην λήξη της αποικιοκρατίας, στις τοπικές
επαναστάσεις και στην επέμβαση των ξένων δυνάμεων των δύο πόλων της διεθνούς
σκηνής. Το εθνικό κράτος όμως γενικά σήμερα στον δυτικό κόσμο βρίσκεται σε
παρακμή διότι έχει απωλέσει πολλές από τις λειτουργίες του. Η εποχή της
παγκοσμιοποιημένης οικονομίας των πολυεθνικών εταιρειών και των υπερεθνικών
ενώσεων έχει μεταβάλλει τη τάξη των πραγμάτων.
Βέβαια λέει ο Hobsbawm ότι τα προβλήματα της περιόδου 1989 – 1992
σχετίζονται με τα προβλήματα του 1918 – 1921 ιδιαίτερα όσον αφορά στην πρώην
Γιουγκοσλαβία. Είναι ημιτελείς υποθέσεις του 1918 – 1921. Δεν εντάσσει σε αυτά
όμως το λεγόμενο Μακεδονικό πρόβλημα το οποίο θεωρεί ήσσονος σημασίας. Οι
εθνικισμοί στην πρώην ΕΣΣΔ ξαναγεννήθηκαν μετά τη πτώση της Μόσχας και την
απόσυρσή της από τις δημοκρατίες της περιφερείας της.
Ο εθνικισμός καταλήγει ο Hobsbawm δεν είναι η δύναμη που ήταν από το
1789 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Δεν υφίσταται τέτοιο πρόγραμμα η
προοπτική ώστε να αναζητιέται ένα εθνικά και γλωσσικά ομοιογενές εδαφικό έθνος –
κράτος.
‘Όσο για την ξενοφοβία λέει ότι αν δεν υπήρχαν οι ξένοι θα έπρεπε αν τους
εφεύρουμε, αλλά στην αρχή της τρίτης χιλιετίας δεν χρειάζεται ούτε κι αυτό. Ο
θρησκευτικός φονταμενταλισμός που παρατηρείται στο Ισλάμ είναι αξιοπρόσεκτο
φαινόμενο και σχετίζεται – κατά τη γνώμη μου – με τη στάση του Δυτικού κόσμου
απέναντι του τα τελευταία 30 χρόνια.

20. Εν κατακλείδι , το σύνθημα της αυτοδιάθεσης όπως το είχε παρουσιάσει ο
Λένιν και ο Wilson (αυτοδιάθεση μέχρι αποσχίσεως) δεν μπορεί να προσφέρει
σήμερα βιώσιμη λύση. Η λύση βρίσκεται στην ερμηνεία των σχέσεων του κράτους με
τις υπερεθνικές οντότητες και την λειτουργικότητα αυτών.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο Eric Hobsbawm θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους Μαρξιστές
Ιστορικούς του 20ου αιώνα. Συγκρίνεται με τους Edward Thomson και Christopher
Hill. Ο Hobsbawm έχει σχολιάσει για πολλές δεκαετίες ιστορικά γεγονότα μέσω της
συγγραφής βιβλίων όπως : Η εποχή των επαναστάσεων, Η εποχή του κεφαλαίου, Η
εποχή των αυτοκρατοριών, Η εποχή των άκρων, Έθνη και εθνικισμός από το 1780
μέχρι σήμερα καθώς και άρθρων σε περιοδικές εκδόσεις όπως : New Statesman, New
Society, New Left Review κλπ. Ο Hobsbawm διετέλεσε μέλος του Κομμουνιστικού
κόμματος στη Μ. Βρετανία, ως ιστορικός δε χαρακτηρίσθηκε από την αφοσίωσή του
στο Μαρξισμό. Ενεργό μέλος του Λαϊκού Μετώπου αντιμετώπισε τα τεκταινόμενα
στην εργατική τάξη μέσα από το οπτικό πρίσμα του σοσιαλισμού. Θεώρησε
απαραίτητη την παρουσία της ΕΣΔΔ στο διεθνές προσκήνιο για να αποφύγει η
διεθνοποιημένη εργατική τάξη της δεκαετίας του 1940 τα λάθη του 18401 Τρία
στοιχεία, η εσωκομματική δημοκρατία του κομμουνιστικού κόμματος, η στρατηγική
των σχέσεων μεταξύ του κομμουνιστικού κόμματος και του εργατικού καθώς και η
κρίση με την κατάσταση στην Ουγγαρία σηματοδότησαν την στάση του Hobsbawm
απέναντι στην ΕΣΔΔ. Τα κοινωνικά κινήματα στα τέλη της δεκαετίας του 1960 που
αφορούσαν την παγκόσμια ειρήνη και τη θέση της φοιτητικής νεολαίας στο
καταμερισμό της εργασίας και του πολιτισμού επέδρασαν βαθιά στη σκέψη του
Hobsbawm. Παρουσιάζεται τώρα πια περισσότερο κριτικός απέναντι στο Μαρξισμό.
1
άρθρο στην επιθεώρηση «New Central European Observer», 18/03/1950

21. Τον ενοχλούσε αφάνταστα η εσωστρέφεια του κόμματος. Απέναντι στο γυναικείο
κίνημα περί της χειραφέτησης των γυναικών δεν διατύπωσε ξεκάθαρη θέση. Η
χούντα στη Χιλή το 1973 και η ανάπτυξη του κομμουνιστικού κόμματος της Ιταλίας
τον εξώθησε προς τα δεξιά του πολιτικού φάσματος. Ταύτισε μέσα του το Λαϊκό
μέτωπο με την ανάδυση του ευρωκομουνισμού. Το 1982 με ένα άρθρο του2 περί της
κατάστασης της Αριστεράς στην Δυτική Ευρώπη καταδεικνύει την αποτυχία των
αριστερών κομμάτων να αντιληφθούν την επερχόμενη κρίση και να προτείνουν μια
εναλλακτική λύση στη κοινωνία σε αντίθεση με την αντίστοιχη γενιά του 1930. Την
ίδια κατάσταση παρακμής διαπιστώνει και για την εργατική τάξη όσον αφορά την
αυτοσυνειδησία της συλλογικά. Με το πόλεμο στα Φώκλαντς θρηνεί και
απογοητεύεται για την αναζωπύρωση του εθνικισμού. Ο καπιταλισμός για τον
Hobsbawm κατανίκησε τον σοσιαλισμό λόγω της υπεροχής του στον οικονομικό
τομέα. Τι απέμεινε από τον Σταλινισμό του Hobsbawm ; Ένα κενό που αποδεικνύει
την απαισιοδοξία του. Από την αισιοδοξία που τον διακατείχε στη πρώτη μετά τον Β
ΠΠ μετήλθε στην απαισιοδοξία της δεκαετίας του 80. Τον ενδιέφερε επίσης και η
παράδοση της Βρετανικής εργατικής τάξης και η απάθειά της. Αντιδιέστειλε την
εργατική τάξη στην Αγγλία από την συνεχώς επαναστατούσα Ιακωβινική παράδοση
της Γαλλίας ιδιαίτερα στη μαζικότητα του εν λόγω κινήματος. Ο Hobsbawm
αντικαθιστά την Μαρξιστική οπτική μιας επαναστατημένης εργατικής τάξης από μια
παράδοση που διαποτίσθηκε από το Λαϊκό Μέτωπο. Ο Hobsbawm διατηρεί μια
ασάφεια στην ταύτιση του κόμματος με την εργατική τάξη επηρεασμένος καθώς
φαίνεται από το Σταλινισμό και την ταύτιση του κόμματος με το κράτος στα
ανατολικοευρωπαϊκά καθεστώτα καθώς και από την στάση του ευρωκομουνισμού να
ταυτίζει το κόμμα με την εργατική τάξη. Η αμφιθυμία του απέναντι στο θέμα της
εννοιολόγησης του εθνικισμού επηρεάζεται από το ότι ο εθνικισμός και ο διεθνισμός
2
«Marxism Today», October 1982

22. απετέλεσαν πεδίο διαμάχης θεωρητικής στο κομμουνιστικό κίνημα. Ενώ μας
κατέδειξε με τα έργα του τις απαρχές του εθνικισμού ο οποίος δεν ήταν κάτι το
αυθόρμητο αλλά επινόηση με αντικειμενικούς στόχους σε άρθρο του στην
επιθεώρηση New Left Review το 1977 προειδοποιεί τους Μαρξιστές για τους
κινδύνους που περιέχει η αντιμετώπιση του εθνικισμού ως ιδεολογίας και
προγράμματος. Ο Hobsbawm παραδέχεται τα όρια που τίθενται σε μια προσπάθεια
ιστορικής αντικειμενικότητας επηρεασμένος και από την συρρίκνωση του
κομμουνισμού. Αντιμετωπίζει τώρα πια την εργατική τάξη ως προϊόν μιας
μυθολογίας του μαρξισμού.
Ο Hobsbawm γράφει σε ένα βιβλίο του «On History, 1998) ότι η Ιστορία δεν
είναι ούτε αρχέγονη μνήμη ούτε συλλογικές παραδόσεις, είναι αυτό που μαθαίνουν οι
άνθρωποι από τους ιεροκήρυκες, τους δασκάλους, τους συγγραφείς των βιβλίων της
ιστορίας, τους αρθρογράφους και τους τηλεοπτικούς σχολιαστές. Ο Hobsbawm εδώ
αναφέρεται στις ιστορικές κατασκευές μιας κυρίαρχης ιδεολογίας, όπως αυτή του
εθνικισμού στη περίπτωσή μας. Το θέμα είναι ότι η παραγωγή ιδεολογίας δεν είναι
κάτι το μονοσήμαντο, όπως υπονοεί ο Hobsbawm. Είναι κάτι το αμφίδρομο.
Ο Hobsbawm συμφωνεί με τον Gellner για την γέννηση του εθνικισμού στη
μήτρα της νεωτερικότητας θεωρώντας ότι για λόγους πολιτικής νομιμοποίησης και
ομοιογένειας τα έθνη – κράτη επινόησαν «από τα πάνω» συγκεκριμένους άξονες
αναφοράς όπως γλώσσα – θρησκεία – πολιτισμική παράδοση, οι οποίοι
αναπτύχθηκαν σε πλαίσια εκπαίδευσης και δημόσιας γραφειοκρατίας ώστε να
θεωρηθούν εκ των υστέρων ως εξαιρετικής σημασίας για την επιβίωση του έθνους σε
ανταγωνιστικά για αυτό περιβάλλοντα. Πρακτικές, τελετουργικά, σημεία αναφοράς
επιβάλλονται από τα πάνω και διαμορφώνουν μια συγκεκριμένη πολιτιστική
παράδοση. Αυτή είναι μια φιλοσοφία της Ιστορίας που αποδέχεται ή ενστερνίζεται ο

23. Hobsbawm και έχει δεχτεί κριτικές για την αιτιοκρατική φύση της. Η ύπαρξη
πολυπολικών καταστάσεων που αναιρούν μια μονοσήμαντη ερμηνεία της ιστορίας
όπως υποκουλτούρες και παραδόσεις καταδεικνύουν ότι η εννοιολόγηση του έθνους
(ως εθνικής βάσης: ιστορική-γλωσσική-πολιτιστική), του έθνους – κράτους(ως
πολιτικής κοινότητας) και του εθνικισμού (ως ιδεολογίας) στη σημερινή
παγκοσμιοποιημένη κοινότητα αρχίζει να μεταβάλλεται. Ο Hobsbawm σε
συνέντευξή του3 με τίτλο «Word Distempers» διακρίνει πέντε βασικές αλλαγές: Τη
μετατόπιση του οικονομικού κέντρου του πλανήτη προς τη Νοτιοανατολική Ασία, τη
παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού, την έκπτωση των ΗΠΑ από την πρωτοκαθεδρία,
την ανάδυση στο προσκήνιο μιας ομάδας νέων χωρών (Βραζιλία, Κίνα, Ρωσία, Ινδία)
και την αποδυνάμωση της εξουσίας των εθνικών κρατών. Επίσης η ξενοφοβία ( ο
σοσιαλισμός των ηλιθίων) , η ελαστικοποίηση των όρων της εργασίας και η
διεύρυνση του κοινωνικού χάσματος από την εισαγωγή ενός νέου ταξικού κριτηρίου,
αυτού της εκπαίδευσης, αποτελούν το πλαίσιο στο οποίο διαφαίνεται το οριστικό της
παρακμής της εργατικής τάξης. Η πτώση της ΕΣΔΔ είχε τεράστιες ιδεολογικές
επιπτώσεις. Η επίκληση του λεγόμενου ανθρωπιστικισμού, του ιμπεριαλισμού των
ανθρώπινων δικαιωμάτων, δεν έχει για τον Hobsbawm καμία σχέση με τον διεθνισμό
απλά αποτελεί μια δικαιολογία για τη παραβίαση της κρατικής κυριαρχίας. Το έθνος
– κράτος παραμένει το πλαίσιο για τις πολιτικές αποφάσεις. Η επανάσταση των
επικοινωνιών έχει δημιουργήσει ένα παγκόσμιο χωριό αλλά η προσπάθεια
δημιουργίας υπερεθνικών κρατών, όπως η ΕΕ δεν ευδοκίμησε. Από τη μια μεριά
προκύπτουν υπερεθνικές οντότητες από την άλλη όμως το κράτος επιτελεί
συγκεκριμένες λειτουργίες. Αυτή η αντίφαση δείχνει την ύπαρξη μιας σύγκρουσης
και μιας συμβίωσης.
3
New Left Review, No 61, Φεβρουάριος 2010