1. ШУТИС-КТМС
“Эрдмийн шувуу”
Оюутны эрдэм шинжилгээний бага хурал
Монгол улсын тээврийн салбарын
өнөөгийн байдал ба тулгамдсан
асуудлууд
Удирдсан багш: Доктор, дэд проф Л.Отгонцэцэг
Оюутны нэр:
Ж.Солонго, Б.Мөнхцолмон
Улаанбаатар хот
2008 он

2. Монгол улсын тээврийн салбарын өнөөгийн байдал ба
тулгамдсан асуудлууд
Б.Мөнхцолмон, Ж.Солонго
ШУТИС-КТМС-ийн оюутан
Оршил
Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдралд тээвэр онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэж
байна. Тээврийн салбар нь төмөр замын зам, авто тээвэр, иргэний нисэх, усан замын
тээврийн төрлүүдийг багтаадаг байна. 1990 оноос хойшхи зах зээлийн шилжилтийн
он жилүүдэд манай улсын эдийн засаг өөрийн орны бодит боломжийн хэрээр
ажиллах болсноор импортын үйлдвэрлэл, техникийн зориулалттай ачааны хэмжээ
багасч, эх орны үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн үйлдвэрлэл,
нийлүүлэлт буурснаас тээврийн салбарын ажил, үйлчилгээний хэмжэ буурч, ялангуяа
автозамын болон төмөр замын тээврийн ачаа тээвэрлэлт 2005 онд 1990 оныхоос 2,0
дахин, зорчигч тээвэрлэлт 1,2 дахин багассан юм. 1998 оноос өсөх хандлага гарсан
гэсэн судалгаа байдаг байна. Тиймээс тээврийн салбарыг хөгжүүлэхийн тулд илүү
анхаарлаа хандуулах нь улс орны хурдацтай хөгжилд ихээхэн нөлөө үзүүлнэ. Монгол
улс дэлхийн 2 том гүрний хооронд Ази, Европ тивийг холбон оршдог. Стратегийн
чухал ач холбогдол бүхий байршлаа эх орныхоо хөгжилд үр дүнтэй ашиглан транзит
хөгжлийн гарц болох,, улс орныхоо дотор болон дамжуулан зорчигч, ачаа

3. тээвэрлэлтийг тасралтгүйгээр нэгдмэл цогц байдлаа, үр ашигтай, аюулгүй, хөнгөн
шуурхай, саад бэрхшээлгүйгээр орчин үеийн түвшинд гүйцэтгэж чаддаг “Дамжуулан
тээвэрлэгч” улс болох нь ашигтай. Ингэхийн тулд Монгол улсын тээврийн өнөөгийн
нөхцөл байдалд дүн шинжилгээ хийж Монгол улсын тээврийн салбарын байдал
өнөөдөр ямар түвшинд байгаа болон гол тулгамдаж байгаа асуудлуудыг тодорхойлж,
сайжруулах арга замуудыг хайх зорилгоор энэхүү эрдэм шинжилгээний илтгэлийг
бичихээр зорьлоо.
1. Тээврийн логистикийн тухай үндсэн ойлголт
Логистик системийн нэгжүүдийн хооронд оновчтой материалын урсгалыг бий
болгоход тээврийн асуудлыг зөв зохистой зохион байгуулах явдал чухал үүрэгтэй.
Энд тээвэрлэх замыг оновчлохоос гадна ачаа тээврийн онцлог болон хүрээлэн
байгаа орчинд үзүүлэх хор хөнөөлийг нарийн тооцон тээврийн хэрэгслийн төрлийг
сонгоно. Байгаль орчин болон хүн амын хүрээлэн байгаа орчинд хамгийн их муу
нөлөө үзүүлдэг салбар бол тээвэр байдаг. Өндөр хөгжилтэй орнуудад тээврийн
салбар эрт дээр үеэс хөгжиж ирсэн тул тэдгээрийн дэд бүтцийн зохион байгуулалта
маш сайн байдаг. Хэрэв манай дэлхий дээр хэрэглэгдэж байгаа тээврийн
хэрэгслүүдийг байгаль орчин болон хүрээлэн буй орчинд үзүүлж байгаа хор нөлөө
гэсэн зөвхөн ганц энэ үзүүлэлтээс харвал ердийн хөсөг болох морин тэрэг, тэмээн
жин, хүн хөсөг хамгийн сайн байх байсан бизээ. Гэвч бид хорин нэгдүгээр зуунд
амьдарч байгаа бөгөөд хүн амын хэрэглээ өсч, түүний хэрэглээ улам тансаг болон
тэдгээрийн шаардлага нарийсч байна. Өнөөгийн хүн амын хэрэгцээ жигд, сэтгэлд
нийцэхүйцээр хангахад ердийн хөсөг дан ганцаар газар бүр бидэнд тус болохгүй нь
ойлгомжтой. Өнгөрсөн зууны 80-аад оны сүүлчээр АНУ-ын засгийн газар тээврийн
салбарын үнийг чөлөөлснөөр энэ салбарын хөгжилд түүхэн өөрчлөлт гарч, тээвэр
зуучлалын байгууллагууд олширсон. Тээвэр зуучлал бол тээврийн салбар дахь
логистик үйл ажиллагаа юм. Тээвэр өөрөө үйлдвэрлэл, эсвэл тухайн улсын эдийн
засгийн макро түвшин дэх логистик үйл ажиллагаа байдаг. Логистик үйлчилгээ гэдэг
бол аливаа үйл ажиллагааг шийдвэрлэх бус үүрэг гүйцэтгэх салбарыг өөр
мэргэжлийн байгууллагын тусламжаар гүйцэтгүүлэхийг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл
бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд тээвэрлэлт гол үйл ажиллагаа биш тул түүнийг ямар
тээврийн байгууллагад хариуцуулж болох бөгөөд тухайн тээврийн байгууллага
тухайн үйлдвэрлэлд логистик үйлчилгээ үзүүлж байна. Тэгвэл тээвэр зуучлалын

4. байгууллага төмөр зам, усан зам, авто замын байгууллагууд логистик үйлчилгээ
үзүүлж, тэдгээр захиалагч олж өгч байгаа явдал юм. Энэ тохиолдолд тээвэрлэгч
байгууллага тээвэр зуучлагч байгууллагуудтай гэрээ хэлэлцээ хийн тээвэрлэлтийнхээ
ажилд зөвхөн анхааралаа төвлөрүүлдэг ашигтай талтай. Тээвэр нь бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэгдсэн газраас түүнийг хэрэглэх газар хүртэл шилжүүлэн байрлуулахад
чухал үүрэг гүйцэтгэх ба цаг хугацаа, орон зайн шилжүүлэлт нь бүтээгдэхүүнд нэмүү
өртөг бий болгоно. Тээвэр нь газарзүйн өөр өөр хэсэг байрлах зах зээлийн хэрэгцээг
цаг тухайд нь хэрэгцээтэй хэмжээгээр, эвдрэл хэмхрэлгүйгээр тээвэрлэн хүргэснээр
нэмүү өртөг бий болгож, хэрэглэгчийн үйлчилгээний түвшинг дээшлүүлснээр
маркетингийн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлнэ. Сүүлийн үед монгол улсын
тээврийн салбарт гарч буй өөрчлөлтүүд юунаас болж үүсэж байна, үүнийг хэрхэн
сайжруулах нь тээврийн салбарын тулгамдсан асуудлын нэг болоод байна.
2. Монгол улсын тээврийн салбарын өнөөгийн байдал
Монгол улсын тээврийн салбаруудын үндсэн үзүүлэлтүүдийг сүүлийн 15 жилээр
харьцуулбал дараах байдалтай байна.
а) ачаа тээвэрлэлтээр
Тээврийн төрлүүд
Хүснэгт-1
1990
1995
2000
2005
Ачаа тээвэрлэлт мян.тн
1 Авто замын тээвэр
35651,1
1648,5
1480,4
9617.4
2
Төмөр замын тээвэр
14523,6
7298,0
9158,5
15586.3
3
Иргэний
2,7
2,9
2,0
4
тээвэр
Усан замын тээвэр
Дүн
50185,1
1,6
8950,8
10643,4
0,5
25206.2
Ачаа эргэлт сая.км
1 Авто замын тээвэр
1745,2
152,9
126,1
311.0
2
Төмөр замын тээвэр
5085,9
2279,5
4282,4
9947.7
3
Иргэний
4,5
9,4
8,3
тээвэр
агаарын 10,8
агаарын 7,8

5. 4
Усан замын тээвэр
Дүн
6838,9
0,2
2437,1
4417,9
0,1
10267.1
2005 онд бүх төрлийн тээврээр тээсэн ачааны хэмжээ 25,2 сая.тн, эргэлтээр 10267,1
сая.кт болсон.
б) Зорчигч тээвэрлэлтээр
Тээврийн
Хүснэгт-2
Гүйцэтгэл орнуудаар
1990
1995
2000
2005
2,9
4,3
4,2
107.2
88.4
188.2
0,2
0,3
0,3
231.5
110.3
93.0
192.7
Зорчигч эргэлт сая,хүн
1 Төмөр
замын 524.1
679.7
1067.2
1234.3
914.6
424.3
364.2
639.8
агаарын 574.1
320.2
514.6
822.5
1424.2
1946.0
2696.6
төрлүүдээр
Зорчигч тээвэрлэлт сая.хүн
1 Төмөр
замын 2.4
2
тээвэр
Авто замын тээвэр
3
Иргэний
4
тээвэр
Усан замын тээвэр
Дүн
228.3
агаарын 0,8
2
тээвэр
Авто замын тээвэр
3
Иргэний
4
тээвэр
Усан замын тээвэр
Дүн
2010.1
2005 онд бүх төрлийн тээврээр үйлчилсэн зорчигчийн тоо давхардсан тоогоор 192,7
сая.хүн, зорчигч эргэлт нь 1696,6 сая хүн км болсон. Манай улсын зам харилцааны
нийт сүлжээнд автозамын сүлжэний урт зонхилох хувийг эзэлж байна.
Автозамын
нийт урт 2005 оны байдлаар 49,3 мян.км байагагийн 43,7 мян.к нь ердийн хөрсөн зам
юм. Төмөр замын сүлжээ нь Сүхбаатар-Улаанбаатар-Замын –Үүдийн үндсэн шугам
ба түүний салбар замууд, Баянтүмэн-Эрээнцавын замын хэсгээс бүрдэж байна.
Төмөр замын нийт урт 1815 кмт хүрсэн. Төмөр замын тээврийн үйлчлэх хүрээнд
манай улсын аж үйлдвэрийн томоохон төвүүд бүхэлдээ хамрагдаж улсын хэмжээний

6. нийт ачаа эргэлтийн 96,8 зорчигч эргэлтийн 47,7 хувийг гүйцэтгэж байна. Агаарын
замын нийт урт 46,5 мян.км бөгөөд үүнээс улсын чанартай агаарын замын урт буюу
нийслэл Улаанбаатар хотыг аймгийн төв, бусад хотуудтай холбосон агаарын зам 18,0
мян.км байна. Усан замын сүлжээ 0,5 мян.км орчим бөгөөд Хөвсгөлийн усан замын
газар улирлын чанартай ажиллаж, Сэлэнгийн усан замын газрын ажиллагаа
үндсэндээ зогссон болно. Монгол улсын зам тээврийн салбар, түүний сүлжээний гол
давуу тал нь манай улс газар зүйн байрлалын хувьд европ азийн орнуудыг хамгийн
дөт хуурай замаар холбох боломжтойд оршино. Мөн манай улс хойд талаараа ОХУтай 3543 км газраар, өмнөд талаараа БНХАУ-тай 4676 км газраар тус тус хиллэдэг,
далайд гарцгүй, эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай орон боловч зам тээврийн сүлжээ,
газар зүйн хувьд Зүүн хойд азийн бус нутагт хүн ам олон,өргөн уудам газар нутагтай,
хүчирхэг эдийн засаг, байгалийн асар их нөөц баялаг, багтаамж бүхий зах ээлтэй,
дэлхийн томоохон гүрнүүд болох ОХУ, БНХАУ-ын хооронд оршиж байгаа явдал юм.
1990-2005 онд төмөр замын тээвэр улсын хэмжээний нийт ачаа тээвэрлэлт, эргэлтэд
хамгийн өндөр өсөлттэй, хамгийн их хувийн жин эзлэж байна. Төмөр зам манай
улсын экспорт, импортын ачааны тээвэрлэлтийг үндсэнд нь хангаж байгаа болно.
Автотээвэр улс ардын аж ахуйн янз бүрийн салбарууд, аймаг, хотуудынхооронд
үйлдвэрлэл-эдийн засгийн холбоог хангах, хот, аймгуудындотоодын болон хот
хоорондын тээвэрлэлтийн үндсэн хэсгийг гүйцэтгэж байна. Усан замын тээврийн гол
сүлжээ Хөвсгөл нуур, Сэлэнгэ мөрнөөр өнгөрөх бөгөөд нийт ачаа тээвэрлэлтэд
өчүүхэн хувийн жин эзэлдэг. Хот хоорондын зорчигч, шуудан тээвэрлэлтийн ажлын
өсөлтөөр иргэний агаарын тээвэр тээврийн бусад төрлүүдээс илүү хурдацтай,
зонхилох үүрэг гүйцэтгэж байна. Өнөөдөр манай улсын Төв, Сэлэнгэ, Дархан Уул,
Говьсүмбэр, Дорноговь аймгаас бусад бүх аймаг нийслэл Улаанбаатар хоттой,
аймгуудын төв сумдтайгаа агаарын замаар холбогдсон. Мөн иргэний агаарын
тээврийн байгууллагууд 8 чиглэлд олон улсын байнгын нислэг үйлдэж байна.
3.Монгол улсын тээврийн салбарын тулгамдсан асуудлууд:
Зам тээврийн салбарын өнөөгийн тулгамдаж байгаа гол асуудал нь тээврийн
төрлүүдийн үр ашигтай үйлчлэх хүрээ, ажлын уялдаа, зохицуулалтын оновчтой
тогтолцоог хангах хууль эрх зүйн орчин бүрдээгүй, тээх нэвтрүүлэх хүч чадал дутмаг,
байгаа хүч чадлын ашиглалт хангалтгүй, үйлдвэрлэлийн бааз, хөдлөх бүрэлдэхүүний
парк хэт хуучирсан, хөдөлгөөний болон экологийн аюулгүйн шаардлагыг хангахгүй
байгаа явдал болно. Мөн бүх төрлийн тээврийн замын сүлжээний хөгжил, түүний

7. инженерийн хангамж дутагдалтай байгаа юм. Монголын зам тээвэрт тулгамдсан
асуудал нь аливаа хөдлөх бүрэлдэхүүний парк нь хуучирсан, хоорондын уялдаа
холбоо муу, аюулгүй байдал болон экологийн орчны чанарын шаардлага хангаагүй,
дээд хүчин чадлыг ашиглаж чадахгүй, хууль эрх зүйн орчин дутмаг зэрэг маш олон
тулгамдсан асуудлууд байна. Үүнийг салбар салбараар нь авч үзвэл:
3.1 Төмөр замын тулгамдсан асуудлууд:
 Зүтгүүрийн парк хуучирсан, эд анги, зарим вагон, илчит тэргэнд иж бүрэн
шинэчлэл хийх болсон
 Зарим газрын дэр мод муу
 Логистик сүлжээ болон хоорондын харилцан уялдаа муу
 Вагон нь байх ёстой эрүүл мэндийн шаардлага хангаагүй, агааржуулалт гэх
мэт тоног төхөөрөмжөөр хангагдаагүй
 Төмөр замын ачих буулгах, тээвэрлэх үйл ажиллагаа зэрэг нь хүндрэлтэй
3.2 Авто тээвэрт тулгамдсан асуудлууд:
 Зам, гүүрийн засвар, шинэчлэлт
 Зам барихад хөрөнгө оруулалт ихээхэн хийдэг боловч түүнд тавих хяналт
муугаас тэр болгон тухайн төлөвлөсөн зам нь баригддаггүй. Эдийн засгийн
зохицуулалт муу
 Хот болон хөдөө орон нутгийн зам, хээрийн замын чанар муу, ихэнх нь ховил,
догол зэрэг зорчиход хүндрэл ихтэй
 Ажил, үйлчилгээний гологдол их, үйлчилгээний чанар, соёл, баталгаа муу.
 Нийтийн тээврийн хувийн хэвшлийн жижиг аж ахуйн нэгжүүд хууль тогтоомжийг
биелүүлэх, тээвэрлэлтийн технологи, дүрэмч ажиллагааг хангаж ажиллах
хариуцлага, сахилга сул, үйлчилгээний чанар, соёл доголдолтой
3.3 Агаарын тээвэрт тулгамдсан асуудлууд:
 Нисэхийн
аюулгүй
шаардлагатай.
ажиллагааны
Үүний
зэрэгцээ
хангалт,
иргэний
төвшинг
нисэхийн
эрс
дээшлүүлэх
техник-технологийн
шинэчлэлийг үргэлжлүүлэн хийж бүтэц зохион байгуулалтыг боловсронгуй
болгох, хүний нөөцийг хөгжүүлэх явдал нэн чухал зорилт болж байгаа.

8.  Орон нутгийн ихэнхи нисэх буудлуудад шатахуун, тослох материал хадгалах
сав, агуулахын техникийн бааз муу, шатахуун хүлээн авах, хадгалах, олгох
технологи ажиллагаа бүрэн хангагдаагүй, үйлчилгээний хангамжийн төвшин
доогуур, ихэнхи нь хуучирч муудсан байшин барилгад байрласан, цөөнгүй нь
байр талбай хүрэлцээгүй юмуу огт байхгүй болно.
 Олон улсын нислэгийг өргөжүүлэх, олон улсын нислэг-үйлчилгээний зах зээлд
Монголын агаарын тээврийн байгууллагын эзлэх байр суурийг бэхжүүлэх цаг
болсон. “МИАТ” ХК компанийн олон улсын нислэгийн паркийг шинэчлэх,
нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Мөн “МИАТ” ХК-ийн хувьчлалын асуудал үр
ашигтай, оновчтой зөв шийдвэрээ хүлээж байна.
 Нисэх буудлуудыг хөгжүүлэх асуудал хоцорч байгаа болно. Энэ асуудлыг
шийдвэрлэснээр иргэний нисэхийн байгууллагуудын аюулгүй ажиллагааны
хангалтыг дээшлүүлэхээс гадна далайд шууд гарцгүй манай орны хувьд
агаарын
тээвэрлэлтийг
нэмэгдүүлэх,
гадаад
худалдааг
дэмжих,
аялал
жуулчлал, бизнесийг хөгжүүлэхэд чухал дэм үзүүлэх болно.
 Орон нутгийн нисэх буудлуудыг агаарын хөлгийн хатуу хучилттай зурвасаар
хангаснаар орчин үеийн агаарын хөлгийг ашиглах боломжийг бүрдүүлэх, орон
нутгийн нислэгийг өргөжүүлэх, нийгмийн үйлчилгээг орон нутагт үргэлжлүүлэн
хүргэх,бүс нутгийн эдийн засгийг хөгжүүлэх, үндэсний эв нэгдлийг бэхжүүлэх
зэрэгт чухал ач холбогдолтой. Эдгээр ажлуудыг гадаадын хөрөнгө оруулалтаар
хэрэгжүүлэх чиглэлээр идэвхтэй ажиллах шаардлагатай. Нислэг хөдөлгөөний
удирдлага, үйлчилгээний тоног төхөөрөмжийн хангалт ихээхэн хоцрогдож
байгаа.
ДҮГНЭЛТ
Монгол зам тээврийн өнөөгийн байдал болон түүнд тулгамдаж байгаа асуудлуудыг
тодорхойлохын тулд тээврийн салбарын үйл ажиллагааг он оныхтой харьцуулж
үүнээс тухайн салбар өсөлттэй байна уу үгүй юу гэдгийг тодорхойлсон. Мөн тухайн
салбар нь үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлснээс хойш хир зэрэг хугацаа өнгөрсөн,
түүнээс хойш өөр өөрсдийн паркуудтай шинэчлэн сайжруулалт хийсэн эсэх, тухайн
салбарт үйлчлүүлэгчийн зүгээс болон тээвэрлэгчийн зүгээс ямар ямар хүндрэлүүд

9. гарч байгааг тодорхойлсноор авто зам, төмөр зам гэх мэт салбаруудад тулгамдаж
буй асуудлуудыг гаргаж ирэхийг зорьсон билээ. Эдгээр судалгаанаас харахад
Монголын өнөөгийн тээврийн салбарын үйл ажиллагаа тасралтгүй жигд, харьцангуй
өндөр хурд, нэвтрүүлэн өнгөрүүлэх хүчин чадал, тээвэрлэлтийн үнэ хямд зэргээрээ
тээврийн бусад төрлөөс давуутай нь төмөр зам байна. Авто зам тээврийг
хөгжүүлэхийн тулд хамгийн түрүүнд хийх шаардлагатай нэн чухал асуудал бол
тэдгээрийн парк шинэчлэлийг сайжруулах нь чухал асуудал болж байна. Мөн
тээврийн бүх салбарт хийвэл зохих ажил нь хүмүүсийн эрүүл мэнд болон ая тухтай
зорчих байдалд хяналт тавьж сайжруулах, ачаа тээврийн зөөвөрлөлтийн үйл
ажиллагаанд логистикийн менежментийг зохистой хэрэгжүүлэх, замын сайжруулалт,
хучилт, зам тавилтанд хяналт тавьж төсөвлөсөн хөрөнгийг үр дүнтэй зарцуулах зэрэг
ажлуудыг хийж гүйцэтгэвэл зохино. Үүний үр дүнд Монголын зам тээвэр хөгжих
хамгийн эхний алхмууд болж өгөх бөгөөд ингэснээр бидний гадаад ертөнцтэй илүү
хялбар холбогдох зам маань илүү гэрэл гэгээтэй болно гэдэгт итгэж байна.

10. Ашигласан ном, хэвлэл, сайт
1. "Ëîãèñòèê ìåíåæìåíò" Бадарч, Мөнхболд
2. "Òðàíçèò Ìîíãîë" хөгжлийн цогц бодлого
3. www.google.mn
4. Эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэгтгэл 2006 он