Хиймэл дагуулын мэдээ ашиглан Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамал бүрхэвчийг тодорхойлсон судалгаа /Оролмаа.Э/

1. 1
ХИЙМЭЛ ДАГУУЛЫН МЭДЭЭ АШИГЛАН ДАРХАН, СЭЛЭНГИЙН БҮС
НУТГИЙН УРГАМАЛ БҮРХЭВЧИЙГ ТОДОРХОЙЛСОН СУДАЛГАА
Оролмаа .Э, Гонгор.М
Докторантур, физикийн багш, ДаТС
Суурь шинжлэх ухааны тэнхимийн
эрхлэгч, ДаТС
E-mаil: Orolmaababu@yahoo.com
gongor2001@yahoo.com
Утас - 99097329, 99373607
Хураангуй:
Энэхүү ажилд Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамaл бүрхэвчийн индексийг
МОДИС хиймэл дагуулын мэдээг ашиглан 6 цэг дээр (Дархан, Сүхбаатар,
Шарын гол, Баруун хараа, Зүүн хараа ) 2000-2013 оны хооронд ургамал ургаж
боловсрох хугацаа (IV-X сар) -ны температур, хур тунадас, харьцангуй
чийгшил, ургамлын спектр утгуудыг харьцуулан дүн шинжилгээ хийв.
Түлхүүр үг: ургамлын индекс, ургамлын ангилал, хиймэл дагуул, координатын
цэгүүд
Оршил
Сэлэнгэ аймаг нь Монгол улсын хойд хэсэгт Орхон Сэлэнгийн савын дунд
зэргийн уулс бүхий хойд талаараа ОХУ-тай, баруун, зүүн талаараа Монгол
улсын Булган, Төв, Хэнтий аймгуудтай хиллэн 41152.63 км2
нутгийг эзлэн
оршино. Нийт нутгийн 42 хувийг ой мод, 47 хувийг бэлчээр, 7 хувийг хадлангийн
талбай эзэлдэг. 2013 оны дүнгээр Сэлэнгэ аймаг 105253 хүн амтайгаас аймгийн
төв Сүхбаатар суманд 22693 хүн, 5977 айл өрх оршин сууж байна. Аймгийн
нутаг ерөнхийдөө эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай агаарын жилийн дундаж
температур -0,4 градус, хөрсний гадаргын жилийн дундаж температур 2.20
С
буюу агаарын жилийн дундаж температураас 1.8 градусаар дулаан байна.
Сэлэнгэ аймаг нь манай орны газар тариалангийн бүсэд багтах бөгөөд
газарзүй-цаг уурын өвөрмөц нөхцөл бүхий Сэлэнгэ аймгийн нутаг дэвсгэрт
1960-аад оноос тариа ногоо тарих зорилгоор их хэмжээний газар хагалж
элдэншүүлсэн, үржил шим буурсан нэрээр зэрлэгшүүлж орхисон, хөрсний
элэгдэл эвдрэлд орсон зэрэг хүний үйл ажиллагааны сөрөг нөлөөлөл болон
дэлхийн дулаарлын улмаас сүүлийн 60 жилд агаарын температур 1.8 хэмээр
өсч агаарын хуурайшил нэмэгдэж улмаар агаарт дэгдэх шороо тоос
мэдэгдэхүйц өсөх хандлагатай болсон байна [2,4,5,6, ]. Түүнчлэн манай улс зах

2. 2
зээлийн харилцаанд шилжиж эхэлсэн 1990-ээд оноос бусад аймаг сумаас төв
суурин газар руу чиглэсэн их нүүдлийн улмаас олон айл өрх, малын хамт
шилжин ирж аймгийн төв, ойр орчинд төвлөрөн суурьшсан нь хөрс билчээр
талхлагдах, агаар-орчны бохирдол огцом нэмэгдэх таагүй нөхцөл бүрджээ [1,
3].
Судалгааны хэсэг
Энэхүү судалгаанд Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамал бүрхэвчийн
индексийг МОДИС хиймэл дагуулын мэдээг ашиглан 2000-2013 оны IV-X
саруудаар 6 цэгийн координат сонгон авч ургамал бүрхэвчийн утга нь (-1)-ээс
(+1)-ийн хооронд хэлбэлздэгийг тооцон бүс нутгаа 5 ангилалд хувааж үзсэн.
Бэлчээрийн талбайг гаргахдаа ARCGIS 10.0 программаар shapefile үүсгэн хил
хязгаарыг тогтоогоод Calculation kомандаар, ургамал бүрхэвчийн индексийг
ENVI 4.7 программын сувгуудын хооронд математик үйлдэл хийж Band math
команд дээр b2-b1/b2+b1 томъѐог ашиглан тодорхойлсон. ( хүснэгт 1)
Хүснэгт 1. Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн координат, ургамал
бүрхэвчийн ангилал
№
Ургамал
бүрхэвчи
йн
ангилал
Ургамал
бүрхэвчи
йн утга
Цэгүүд
Гра
д
Ми
н
Се
к
Гра
д
Ми
н
Се
к
Өндө
р
1 Хөрс -0.1-0 Дархан 105 59 0 49 28 0 706.8
2 Сийрэг 0-0.2 Шарын гол 106 8 0 49 50 0 640
3
Дунд
зэрэг
0.2-0.4 Сүхбаатар 106 11 0 50 14 0 625.9
4 Сайн 0.4-0.6
Баруунхар
аа
106 5 0 48 54 0 807

3. 3
5 Маш сайн 0.6-1.0 Зүүнхараа 106 27 0 48 51 0 880
6 Хонгор 105 55 0 49 18 0 718
2. Судалгааны ажлын гол үр дүн
2.1 Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамал бүрхэвчийн тархацыг ангилан
тооцож үзэхэд VII сард ургамлын индексийн утга маш сайн (0.6-1.0) ангилалд
нийт нутаг дэвсгэрийн 71.7%, харин нүцгэн хөрсийг тодорхойлж буй ургамлын
индексийн (-0.1-0.0) ангилал нь X сард 0.62%-ийг тус тус эзэлж байна. (График
1.)
График 1. Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн 2000-2013 оны IV-X сарын
ургамал бүрхэвчийн талбайн хэмжээ
2.2 Ургамал бүрхэвчийн индекс (NDVI)-ийг хиймэл дагуулын мэдээгээр
тасралтгүй орон зайд тодорхойлох нь цаг хугацаа болон эдийн засаг цаашлаад
бэлчээрийн талхагдалыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой юм. Иймд хиймэл
дагуулын мэдээ ашиглан энэ бүх асуудлыг шийдэх боломжтой юм.
Хувь
Сар
Хөрс -0.10
Сийрэг ургамалтай 0-0.2
Дунд зэрэг 0.2-0.4
Сайн 0.4-0.6
Маш сайн 0.6-1

4. 4
Зураг 1.2000 оны Дархан-Сэлэнгийн
бүс нутгийн ургамал бүрхэвч
Зураг 2. 2004 оны Дархан-Сэлэнгийн
бүс нутгийн ургамал бүрхэвч
Ангила
лын
код
Урга
мал
инде
кс
Талб
ай
(%)
Ангила
лын
төрөл
Өн
гө
0
0.00
74
Ус,хад
чулуу
1
0.0-
0.15
0.01
61
Хөрс
2
0.15-
0.2
0.01
24
Сийрэг
3
0. 2 -
0.4
22.3
664
Дунд
зэрэг
4
0.4-
0.6
57.9
409
Сайн
5
0.6 -
1
19.6
569
Маш
сайн
Ангила
лын
код
Урга
мал
инде
кс
Талб
ай
(%)
Ангил
алын
төрөл
Өн
гө
0
0.00
49
Ус,хад
чулуу
1
0.0-
0.15
0.00
62
Хөрс
2
0.15-
0.2
0.02
97
Сийрэг
3
0. 2 -
0.4
20.8
003
Дунд
зэргийн
4
0.4-
0.6
54.6
243
Сайн
5
0.6 -
1
24.5
346
Маш
сайн

5. 5
Зураг 3. 2009 оны Дархан-
Сэлэнгийн
бүсийн ургамлын бүрхэвч
Зураг 4. 2013 оны Дархан-Сэлэнгийн
бүсийн ургамлын бүрхэвч
Ангилал
Ургамлын
индекс
Талбай
(%)
Ангилалын
төрөл
Өнгө
0
Ус,хад
чулуу
1 0.0-0.15 0.021 Хөрс
2 0.15- 0.2 0.0606 Сийрэг
3 0. 2 - 0.4 41.3756 Дунд зэрэг
4 0.4- 0.6 46.8788 Сайн
5 0.6 - 1 11.6641 Маш сайн
Ангилал
Ургамлын
индекс
Талбай
(%)
Ангилалын
төрөл
Өнгө
0
Ус,хад
чулуу
1 0.0-0.15 0.044 Хөрс
2 0.15- 0.2 0.0157 Сийрэг
3 0. 2 - 0.4 6.8426 Дунд зэрэг
4 0.4- 0.6 46.4024 Сайн
5 0.6 - 1 46.7349 Маш сайн
0.1-0 0-0.2 0.2-0.4 0.4-0.6 0.6-1
Талбай (%) 0.010416071 0.051839881 30.8314131 48.14095417 18.13595476
Талбай(%)

6. 6
График 2. Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамал бүрхэвчийн
олон жил (2000-2013)-ийн явц
Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамал бүрхэвчийн олон жилийн дундаж
утгыг нь авч үзвэл 49% нь ургамал бүрхэвч сайн, 32% нь дунд зэрэг, 19%
нь маш сайн ургамалтай гэсэн ангилалд хамаарагдаж байгаа нь бүс
нутгийн ихэнх хувийг ургамал сайтай гэж үзэж болно.
Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн NDVI-ийг тодорхойлсон үр дүн
Монгол орны ойн нөөц маш бага боловч Сэлэнгийн сав газарт
харьцангуй их бий. Дархан, Сэлэнгийн бүс нутаг нь Монгол орны хувьд
газар тариалан, ойт хээрийн бүс нутагт хамаардаг.
График 3. Дархан-Сэлэнгийн ургамалжилтын сарын дундаж үзүүлэлт
График 3-аас харахад бүс нутгийн сонгосон цэгүүд дээрхи ургамал бүрхэвчийн
тархалтыг ургамал ургах үеийн саруудаар (IV-X сар) харьцуулахад Шарын гол,
Сүхбаатар сум хамгийн их (0.2-0.6), Дархан сум хамгийн бага (0.18-0.38)
үзүүлэлттэй байгаа нь хүн амын нягтрал, хот суурин газрын төвлөрөл, хүний
үйл ажиллагаатай холбоотой. Шарын гол, Сүхбаатар сумуудын ургамал
индексийн утга хамгийн их байгаа нь хөрсний чийг, хур тунадасны хэмжээ нь их
болно.
График 4. Дархан-Сэлэнгийн ургамалжилтын олон жилийн дундаж үзүүлэлт
Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн сонгосон цэгүүдийн ургамал бүрхэвчийн
индексийг олон жилийн (2000-2013) хувьслаар харьцуулахад мөн Дархан сум
хамгийн бага (0.19-0.31), Шарын гол, Сүхбаатар хамгийн их (0.38-0.53) утгыг
үзүүлж байна. Ургамал бүрхэвчийн индексийн олон жилийн дундаж үзүүлэлтээс
харахад Дархан сумын хувьд 2002, 2009 онд муу, 2001,2012 онд бусад онтой
Ургамал
бүрхэвчийн
индекс
Сар
Дархан
Сүхбаатар
Шарын гол
Баруун хараа
Зүүн хараа
Ургамалжилт
ыниндекс
Жил
Дархан
Шарын гол
Сүхбаатар
Баруунхараа

7. 7
харьцуулахад зуншлага сайн, Шарын гол сумын хувьд 2007 онд сайн , 2011-
2013 онд зуншлага муу байсан болно. Баруунхараа, Зүүнхараа, Хонгор сумдын
хувьд ургамал бүрхэвчийн индексийн утга нь дундаж үзүүлэлттэй байгаа
боловч 2002,2009 онд тааруу, 2001, 2012, 2013 онд зуншлага сайн байсан
болох нь харагдаж байна. (Хүснэгт 2, График 4 )
Хүснэгт 2. Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамалжилтыг харьцуулсан судалгаа
Дархан
Шарын
гол
Сүхбаатар
Баруун
хараа
Зүүн хараа Хонгор
0.28262244
9
0.477949
0.43165306
1
0.35188775
5
0.32576530
6
0.3472244
9
График 5. Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамалжилтын явц (%)
График 6. Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн олон жилийн дундаж ургамал бүрхэвч
Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамал бүрхэвчийн индексийг тодорхойлоход
хамгийн их нь Шарын гол 21%, хамгийн бага нь Дархан 13% бусад сумдын
ургамал бүрхэвчийн ургац нь 15%-19%-ийн хооронд хэлбэлзэж байна. Дархан,
Сэлэнгэ бүс нутгийн ургамал=бүрхэвчийн индексийн тархац нь нийт газар
Series1, Хөрс,
0.130383816,
0%
Series1,
Сийрэг
ургамалтай,
4.735465751,
5%
Series1, Дунд
зэрэг,
32.5425174,
33%
Series1, Сайн
,
28.83678718,
29%
Series1, Маш
сайн,
32.58504505,
33%
Хөрс
Сийрэг ургамалтай
Дунд зэрэг
Сайн
Маш сайн

8. 8
нутгийн 33% нь маш сайн, 29% нь сайн, 33% нь дунд зэрэг, 5% нь сийрэг
ургамалтай гэсэн ангилалд тус тус багтаж байна.
3. Хур тунадас, чийг, температур, салхины хувьслын явц
График 7. Хур тунадасны дундаж үзүүлэлт (мм)
Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн хур тунадасны хэмжээ (60-80мм) нь VII, VIII
сардаа бусад саруудаасаа их байна. Тухайн сонгосон цэгүүд дээрхи хур
тунадасны хэмжээгээр Дархан сум нь хамгийн их байгаа боловч ургамал
бүрхэвчийн утгаар хамгийн багадаа орж байгаа нь чийгийг хуримтлуулах, ой
багатай, ууршилт харьцангуй их явагддагтай холбоотой юм.
График 8. Харьцангуй чийгшилийн дундаж үзүүлэлт (%)
Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн чийгийн дундаж үзүүлэлт нь VII, VIII сард 50-
70%-тай байгаа нь хур тунадасны хэмжээнээс шууд хамааралтай байгаа нь
График 8-аас харагдаж байна.
График 9. Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн температурын дундаж үзүүлэлт
(ºС)
Хуртунадас
(мм)
Сар
Дархан
Шарын гол
Сүхбаатар
Баруун хараа
Чийг(%)
Сар
Дархан
Шарын гол
Сүхбаатар
Баруун хараа
Зүүн хараа
Температур̊t
Сар
Дархан
Баруун хараа
Шарын гол
Сүхбаатар
Зүүн хараа

9. 9
Дархан,Сэлэнгийн бүс нутгаар сарын дундаж температурын утгыг авч үзэхэд 4
сараас аажмаар өсч, VI-VIII сард агаарын температурын их ( 170
С - 210
С) утгыг
үзүүлж аажмаар буурч байгаа нь ургамал ургах таатай нөхцөл нь VI-VIII сар
болохыг харуулж байна. (График 9)
График 10. Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн салхины дундаж үзүүлэлт (м/с)
Дархан, Сэлэнгийн бүс нутагт салхины дундаж хурд IV-V сард бусад сараас
харьцангуй их (2.5 м/с - 4 м/с), мөн ургамал бүрхэвчийн индексийн утга бүх
сонгосон цэгүүдэд хамгийн бага утгатай (График 10) байгаа нь тоосжилт үүсэх
нөхцлийг бүрдүүлж байна.
График 11. Дархан,Сэлэнгийн бүс нутгийн чийг,температур, NDVI-ийн
хувьслын явц Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгийн чийг, ургамал бүрхэвчийн индекс,
агаарын температурын нэгтгэсэн хамаарлын графикаас харахад чийг, ургамал
бүрхэвчийн индекс нь шууд хамааралтай байгаа боловч Дархан, Хонгор сумын
хувьд чийг нь ургамал бүрхэвчийн индекстэйгээ урвуу хамааралтай байгаа нь
хэдийгээр хур тунадасын хэмжээ их ч ууршилт болон ойн бүрхэвч бага байгаа нь
ууршилт явагдах нөхцлийг бүрдүүлж , нөгөө талаас 1м2
талбайд оногдох, хүн ам,
малын тоо толгой их байгаатай холбоотой гэж үзэж байна.
ДҮГНЭЛТ
Салхиныхурд(
м/с)
Сар
Дархан
Шарын гол
Сүхбаатар
Баруунхараа
Зүүнхараа
Ургамал
бүрхэвчийн
индекс
Чийг
Температур
NDVI

10. 10
1. Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн ургамал бүрхэвчийн индексийн маш сайн
ангилалын утга нь VII сард хамгийн их 71.7%, X сард хамгийн бага 0.62%-ийг тус
тус эзэлж байна.
2. Нийт газар нутгийн ургамлан бүрхэвчийг тархацаар нь ангилахад 33% нь маш
сайн, 29% нь сайн, 33% нь дунд зэрэг, 5% нь сийрэг ургамалтай гэсэн ангилалд
багтаж байна.
3. Дархан-Сэлэнгийн бүс нутгийн агаар мандлын дэгдмэлийн бохирдолд
(аэрозолын) хөрсний доройтол 38% -аас хэтрэхгүй байгаа нь сүүлийн 14 жилийн
хэмжилт судалгаанаас харагдаж байна.
НОМ ЗҮЙ
[1]. Emission estimation technique manual combution engines. Version 2.3. October
2003, Australian Government.
[2] Оролмаа. Э, Түгжсүрэн.Н. Дархан хотын хур тунадасыг судалсан зарим дүнгээс.
ШУТИС-ийн эрдэм шинжилгээний бүтээлийн эмхэтгэл, №2(114), 2010, х 317-321
[3]. Монгол Улсын Агаарын хууль. Байгаль орчин, хуулийн эмхэтгэл, Улаанбаатар,
2012
[4]. Technology needs assessment. Volume 1. Climate Change Adaptation in Mongolia.
Ulaanbaatar, 2013, 272 pp
[5] . Technology needs assessment. Volume 1. Climate Change Mitigation in Mongolia.
Ulaanbaatar, 2013, 217 pp
[ 6]. Ц. Содов нар. Экологи, байгаль хамгаалал. Улаанбаатар. 2012. 97-98х
Зохиогчийн тухай: Э. Оролмаа нь2007 онд ШУТИС- ийн МТС дээр “Дархан-Уул
аймгийн агаарын бохирдол “сэдвээр магистрын зэрэг хамгаалсан болно. 2008 онд
ШУТИС-ийн МТС дээр докторантурт элсэн “ Дархан Сэлэнгийн агаарын бохирдол
цаашдын чиг хандлага“ сэдвээр судалгааны ажлаа хийж байна.