Ногоон Алт төслийн хүрээнд сүүлийн 8 жилийн хугацаанд хийсэн бэлчээрийн экологийн чадавхийн судалгаа, ЦУБОСМХ, ГХГЗЗГ-ын мэргэжилтнүүд болон ШУА-ийн хүрээлэнгийн эрдэмтэд, зөвлөхүүдийн боловсруулан “МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАРУУД” хэмээх энэхүү хялбаршуулсан зурагт каталоги нь бэлчээрийн төлөв байдлын мониторинг үнэлгээний мэдээллийг боловсруулж, түүний үр дүнгээр хэрэглэгчдэд үйлчлэх, бэлчээрийн газрын ашиглалтыг тухайн орон нутгийн экологи, нийгэм эдийн засгийн онцлогт тохируулан төлөвлөх, түүнийг хэрэгжүүлэх, бэлчээр ашиглалтын нөлөөг хянаж үнэлэх суурь мэдээлэл болон ашиглагдах юм.

1. Áýë×ýýðèéí òªëªâ áàéäàë, ªªð×ëªëòèéí
çàãâàðûã àøèãëàõ çªâëªìæ
Óëààíáààòàð
2015
Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã “Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàã-Íîãîîí àëò òºñºë”-èéí ñàíàà÷ëàãà, äýìæëýãýýð õýâëýâ.
Ãàçðûí õàðèëöàà,
ãåîäåçè, çóðàã ç¯éí ãàçàð
Øâåéöàðèéí õªãæëèéí
àãåíòëàã, Íîãîîí àëò
Íîãî
î
í à ë ò ò
º
ñºë
ус цаг уур, орчны судалгаа
мэдээллийн хүрээлэн
УС
ЦА
Г
УУ Р, О Р Ч Н Ы
ХҮР
Э
ЭЛЭН
INSTITUTEOF
M
ETEOROLOGY, HYDROLOGY AND
ENVIRONMENT

3. Ãàçðûí õàðèëöàà,
ãåîäåçè, çóðàã ç¯éí ãàçàð
Øâåéöàðèéí õªãæëèéí
àãåíòëàã, Íîãîîí àëò
ус цаг уур, орчны судалгаа
мэдээллийн хүрээлэн
Íîãî
î
í à ë ò ò
º
ñºë
УС
ЦА
Г
УУ Р, О Р Ч Н Ы
ХҮР
Э
ЭЛЭН
INSTITUTEOF
M
ETEOROLOGY, HYDROLOGY AND
ENVIRONMENT
Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загварыг ашиглах зөвлөмж
Сумын бэлчээрийн мэргэжилтэнүүдэд зориулсан гарын авлага
Эмхэтгэсэн: ШХА, Ногоон-алт, Хэрэглээний судалгааны бүрэлдэхүүн хэсэг
Доктор, Дэнсамбуу Булгамаа
Магистр, Баттөр Анхцэцэг
Магистр, Сайннэмэх Сүмжидмаа
Редактор: ШХА, Ногоон-алт, Хэрэглээний судалгааны бүрэлдэхүүн хэсгийн ахлагч
Доктор, Дэнсамбуу Булгамаа
Хянан тохиолдуулсан: Доктор, Улагваны Бекет (Өндөр уулын бүслүүр)
Доктор, Чүлтэмжамц Оюунцэцэг (Ойт хээрийн бүслүүр)
Доктор, Намдаг Лхагважав (Ойт хээрийн бүслүүр)
Докторант, Лхагважав Отгонтуяа (Ойт хээрийн бүслүүр)
Доктор, Индрээ Түвшинтогтох (Хээрийн бүс, Цөлжүү хээрийн бүс, Цөлийн хээрийн бүс)
Доктор, Жадамба Санжид (Цөлийн бүс)
Эх бэлтгэсэн: ШХА, Ногоон-алт, Хэрэглээний судалгааны бүрэлдэхүүн хэсэг
Магистр, Б. Анхцэцэг
Магистр, С. Сүмжидмаа
Дизайнер: Б.Тамир
Хэвлэлийн хуудас: 9.25
Цаасны хэмжээ: А4
Хэвлэсэн тоо: 1000
“Тэпэ” ХХК-ийн хэвлэх үйлдвэрт хэвлэв.

4. ªÌÍªÕ ¯Ã
Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг даган бэлчээрийн
газрын ашиглалтын горим, ачаалал болон дэлхийн уур амьсгалын
дулаарлын хавсарсан нөлөө улам бүр эрчимжиж буй өнөө үед бэлчээр
зохион байгуулалтыг бэлчээрийн ургамлын сэргэх чадавхи, даацад
нь тохируулах замаар бэлчээрийн экосистемийг тогтвортой хадгалах,
хамгаалах хариуцлагатай үүрэг бэлчээр зохион байгуулагчид, ашиглагчдын
өмнө зүй ёсоор тавигдаж байна.
Ногоон Алт төслийн хүрээнд сүүлийн 8 жилийн хугацаанд хийсэн
бэлчээрийн экологийн чадавхийн судалгаа, УЦУБОСМХ, ГХГЗЗГ-ын
мэргэжилтнүүд болон ШУА-ийн хүрээлэнгийн эрдэмтэд, зөвлөхүүдийн
нөр их хөдөлмөрийн үр дүнд боловсруулан та бүхний гар дээр тавьж
буй “МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН
ЗАГВАРУУД” хэмээх энэхүү хялбаршуулсан зурагт каталоги нь бэлчээрийн
төлөв байдлын мониторинг үнэлгээний мэдээллийг боловсруулж, түүний
үр дүнгээр хэрэглэгчдэд үйлчлэх, бэлчээрийн газрын ашиглалтыг тухайн
орон нутгийн экологи, нийгэм эдийн засгийн онцлогт тохируулан төлөвлөх,
түүнийг хэрэгжүүлэх, бэлчээр ашиглалтын нөлөөг хянаж үнэлэх суурь
мэдээлэл болон ашиглагдах юм.
Энэхүү каталогит Монгол орны бэлчээрийн голлох төрлүүдээр
унаган соргог болон өөрчлөгдсөн төлөв байдлын хувилбарууд, тэдгээрийн
хоорондын шилжилт өөрчлөлтийг үе үеийн судлаачдын хээрийн судалгааны
тоон мэдээлэл, эрдэмтдийн мэдлэг туршлагад тулгуурлан тоон үзүүлэлтээр
боловсруулан загварчилж, ашиглалтын зохистой горим, хэлбэрийн
технологийн зөвлөмжүүдийг хавсаргасан болно.
“МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН
ЗАГВАР” зурагт каталогийн гол ач холбогдол нь аливаа бэлчээрийн газрын
өнөөгийн төлөв байдал, одоогийн ашиглалтын нөлөөг тодорхойлж үнэлэх,
ашиглалтын одоогийн горимыг өөрчлөхгүйгээс үүдэлтэй бэлчээр доройтох
эрсдэл, мөн ашиглалтын горимыг зохистой түвшинд хүргэснээр бэлчээрээ
сайжруулах, хамгаалж үлдэх боломжуудыг маш бодитойгоор, хэрэглэгчдэд
ойлгомжтой, энгийн хэлбэрээр гаргасанд оршино.
Ус,цагуурынулсынсүлжээндээрхбэлчээрийнмониторингийнмэдээлэл
боловсруулах, бэлчээрийн төлөв байдал, сэргэх чадавхийг үнэлэхэд, мөн
сумын бэлчээр зохион байгуулалтыг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, ашиглалтын
үр нөлөөг хянахад МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ,
ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР-ыг ашиглахыг холбогдох байгууллагуудын зүгээс
зөвшөөрч албажуулсан болно.
Газрын Харилцаа, Геодези, Зураг Зүйн Газар
Ус, Цаг уур, Байгаль Орчны Судалгаа Мэдээллийн Хүрээлэн
Швейцарийн Хөгжлийн Агентлагийн Ногоон Алт төсөл

5. Áýë×ýýðèéí òªëªâ áàéäàë, ªªð×ëªëòèéí çàãâàðûã àøèãëàõ çªâëªìæ
БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР нь бэлчээрийн төлөв байдлын урт, богино хугацааны мониторинг, үнэлгээний дүн мэдээг боловсруулах суурь болох нь:
№ Үе шат
Ус, цаг уурын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн үндэсний
мониторингийн хөтөлбөр
Сумын түвшинд бэлчээр зохион байгуулалтын үр нөлөөг хянах
богино хугацааны мониторингийн хөтөлбөр
1 Мэдээлэл цуглуулах
Цөлжилтийн үндэсний мониторингийн арга зүйн дагуу Шугам –цэгийн аргаар
тоон мэдээлэл
Фотомониторингийн аргаар зурган мэдээлэл
2
Мэдээлэлийн санд оруулах, сум,
аймаг, улсын хэмжээнд нэгтгэх
DIMA- бэлчээрийн мониторингийн мэдээллийн үндэсний санд мэдээллийг
шивж оруулах
Сум, аймгийн түвшинд хавтас үүсгэн архивлах
3 Мэдээлэл боловсруулах
DIMA- санг ашиглан шаардлагатай үзүүлэлт бүрийн ургамлын зүйлийн
түвшин дэх мэдээллийг зогсоол цэг нэг бүр дээр
Sample point программ ашиглан ургамлын аж ахуйн бүлгийн түвшин дэх
бүрхэцийн мэдээллийг мониторингийн цэг нэг бүр дээр
4 Үр дүн гарган авах Мэдээллийн сангаас автоматаар – excel файлаар гаргах Мэдээллийн сангаас автоматаар- excel файлаар гаргах
5
Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж
дүгнэлт гаргах
БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР-ыг ашиглан
төлөв байдлын тухайн үеийн түвшин төдийгүй бэлчээр цааш улам доройтох
эрсдэл, эсвэл зохистой ашиглалтыг нэвтрүүлж бэлчээрийг сайжруулах
боломжийг тодорхойлно.
БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР-ыг ашиглан
төлөв байдлын тухайн үеийн түвшин төдийгүй бэлчээр ашиглалтын
одоогийн горим, ачааллыг цааш хэвээр нь үргэлжлүүлэх, эсвэл даруй
өөрчлөх шаардлагатай эсэхийг тодорхойлно.
6 Эцсийн бүтээгдэхүүн
- Бэлчээрийн төлөв байдлын тайлан /2 жилд/
- Бэлчээрийн төлөв байдлын улс, аймаг, сумын түвшний зураглал
Сумын газар зохион байгуулалтын тухайн жилийн төлөвлөгөө /Жил бүр/
БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР-ын бүтэц, зохион байгуулалт:
Газрын гадаргын хэлбэр, хөрс, ургамалжилтыг зааж өгнө.
Эдгээр хайрцгууд бэлчээрийн төлөв байдлын хувилбаруудыг заах
бөгөөд зүүнээс баруун тийш бэлчээрийн соргог төлөвөөс үүсмэл
төлөв байдалд шилжих шилжилтийг харуулна.
Хайрцгуудын хоорондох улаан сумаар бэлчээр доройтох
өөрчлөлтийг, ногоон сумаар сайжруулах боломжийг илэрхийлнэ.
Баруун доор байрлах хайрцагт бэлчээрийн төлөв байдал
өөрчлөгдөх гол шалтгаан болон зохистой ашиглалтын зөвлөмжийг
багтаасан.
Тухайн төлөв байдлын ургацын дээд болон доод хэмжээ болон
боломжит даацыг зааж өгнө.
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5

6. БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР-ыг ашиглах зөвлөмж
Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загварыг ашиглахдаа:
1. Өөрийн аймаг, сум, цэг байгалийн ямар бүс бүслүүрийн аль загварт хамаарч буйг Бэлчээрийн төлөв байдал, өөрчлөлтийн загварыг
үндэслэн тодорхойлно. Үүний тулд: байгалийн бүс, бүслүүр – гадаргын хэлбэр – хөрсний шинж чанар – ургамлын зонхилох хэв шинж
гэсэн дарааллаар тохируулна уу.
2. Тохирох загвараа тодорхойлсны үндсэн дээр төлөв байдлын түвшнийг нь доорхи аргачлалын дагуу тодорхойлно. Үүнд:
- Үүний тулд мэдээллийн сангаас гарган авсан бүрхэцийн үр дүнд боловсруулалт хийж тухайн цэгт зонхилох /хамгийн өндөр хувьтай/
2-3 зүйл ургамлын бүрхцийн хувийг тодорхойлно.
- Ургамлын зонхилох зүйл, бүлгийн бүрхцийн хувийг ашиглан харгалзах төлөвт холбож ромбо тоогоор / I-V/ тэмдэглэсэн сэргэх
чадавхийн ангилалыг гаргана.
- Мэдээллийг боловсруулахдаа бүрхцийн мэдээллээс гадна фото зургийн баримтжуулалт, ургацын мэдээ, ургамлын өндөр, ургамлын
суурь хоорондын зай болон хөрсний өнгөн хөсгийн элэгдэл эвдрэлийн үнэлгээг заавал харгалзан үзнэ. Учир нь тухайн жилийн хур
тунадаснаас хамаарсан хэлбэлзэл өндөртэй бүрхцийн мэдээг дангаар нь ашигласнаас төлөв байдлыг буруу үнэлэх эрсдэлтэй.
Ус, цаг уурын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн мониторингийн үндэсний
тогтолцооны үндсэн үе шатууд:
Газрын харилцааны салбар дахь бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг хянах
мониторингийн тогтолцооны үндсэн үе шатууд:
Бэлчээрийн төлөв байдлын ажиглалтын мэдээг санд оруулах
• Фото баримтжуулалт
• Ургамлын
ƒƒ Тусгаг бүрхэц
ƒƒ Зүйлийн бүрэлдхүүн
ƒƒ Суурийн бүрхэц
ƒƒ Гадаргын бүрхэц
• Суурь хоорондын зай
• Өндөр
• Ургац
Бэлчээрийн фотомониторингийн зурган мэдээг Sample point
программаар боловсруулах
Мэдээлийн сангаас үр дүнг гаргаж авах
• анхдагч үр дүн
Sample point program -аас үр дүнг гаргаж авах /
автомат /
• Тусгаг бүрхэц, аж ахуйн бүлгээр
Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загвар
ашиглан мэдээнд боловсруулалт хийх
Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загвар
ашигла боловсруулалт хийх,
Ургацын мэдээ ашиглан боломжит даац тооцох
Бэлчээрийн төлөв байдлын тайлан, зураглал гаргах
Бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг хянах, түүнд үндэслэн сумын
газар зохион байгуулалтын тухайн жилийн төлөвлөгөө,
түүний хэрэгжилтийг сайжруулах







7. Бэлчээрийн мониторинг, үнэлгээний хөтөлбөрүүд хоорондын уялдаа холбоо

Ус, цаг уурын улсын сүлжээн дээр:
Бэлчээрийн газрын зохион байгуулалтанд:

Бэлчээрийн төлөв байдлын
мэдээлэл үйлчилгээ
Бэлчээрийн сэргэх чадавхид
суурилсан төлөвлөлт ашиглалт
  


8. Холбогдох тушаал шийдвэрүүд

9. бэлчээрийн төлөв байдал, өөрчлөлтийн загварууд (байгалийн бүс бүслүүрээр)

10. ªÍĪРÓÓËÛÍ Á¯Ñ˯¯Ð
Ìîíãîë-àëòàéí íóãûí õýýðèéí äýä á¿ñë¿¿ð. 2300-2600ì ºíäºð
Áàÿí-ªëãèéí Áóëãàí, Óëààí äàâààíû àì
25. Ѻºã á¿õèé õóóðàéñóó-÷èéãñýã àëàã ºâñ-òîì äýãí¿¿ëò ¿åòýíò áýë÷ýýð
Ìîíãîë-Àëòàéí ÷óëóóðõàã õºðñòýé ºíäºð óóëûí õýýð 1600-2800 ì ºíäºð
(äóíäàæààð 2200-2400)
24. Õ¿éòñýã, äýð õýëáýðèéí àëàã ºâñ-Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýíò áýë÷ýýð
Ìîíãîë-Àëòàéí ÷óëóóðõàã õºðñòýé ºíäºð
óóëûí 3000-3250 ì ºíäºð
23. Äýð õýëáýðèéí õ¿éòñýã àëàã ºâñò ºíäºð
óóëûí áýë÷ýýð

11. 23. Дэр хэлбэрийн хүйтсэг алаг өвст өндөр уулын бэлчээр 24. Хүйтсэг, дэр хэлбэрийн алаг өвс-Жижиг дэгнүүлт
үетэнт бэлчээр
25. Сөөг бүхий хуурайсуу-чийгсэг алаг өвс-том дэгнүүлт
үетэнт бэлчээр

12. 23. Чулуурхаг хөрстэй Дэр хэлбэрийн хүйтсэг
алаг өвст өндөр уулын бэлчээр
23. Чулуурхаг хөрстэй Дэр хэлбэрийн хүйтсэг алаг өвст өндөр уулын бэлчээр
1. Хүйтсэг, дэр хэлбэрийн алаг өвст төлөв байдал
1.1. Дэр хэлбэрийн хүйтсэг элдэв өвс (ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ) -
жижиг дэгнүүлт үетэнт (ЛЕБО, СУБЕ, АДДС) бүлгэмдэл
1.2. Дэр хэлбэрийн хүйтсэг элдэв өвст (ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ)
бүлгэмдэл
1.2а1.1а
Дэр хэлбэрийн /подушковидный/ хүйтсэг-элдэвөвст бэлчээр манай орны хэмжээнд зөвхөн Монгол Алтайн нуруунд тархадаг онцлог зүй тогтолтой. Ихэвчлэн хүйтсэг-чийгсэг-хуурайсагэкологийн бүлэгт багтдаг дэр хэлбэрийн заримдаг сөөгөнцөр, олон наст ургамлаас
бүрдэнэ. Энэхүү өвөрмөц ургамалжилт нь уулсын хавтгай орой, өндөрлөг тавцан газруудын ургамлан нөмрөгт давамгайлах байр суурь эзлэнэ. Нэн ялангуяа Мөнх-Хайрхан, Улаагчны уул, Их, бага Улаан даваа, Хөх Сэрх, Цаст уул /Цамбагарав/, Баян-Энгэр, Бураатын
даваа, Тал нуурын эргэн тойрны уулс, Тувшин нуурын эргэн тойронд байгаа уулс, тэгш өндөрлөг газруудаар мөн урагшлаад Мөнх Хайрхан, Сутайн уулс хүртэл үргэлжилнэ. Өөрөөр хэлбэл Төв Монгол Алтайн тойргийн бусад тойргуудаас ялгарах гол онцлогийг энэхүү
ургамалжилтын тархацын хил зааг илэрхийлэнэ.
Монгол Алтайн умард хэсэгт дэр хэлбэрийн хүйтсэг элдэв өвст иймэрхүү ургамалжилт Цэнгэл Хайрхан, Сийлхэмийн нурууны тэгш өргөгдсөн өндөрлөг газруудаар д.т.д 3000-3250 м өндөрт давамгайлана. Дашрамд тэмдэглэхэд боржин чулуулаг /гранит/ уулст бүр
сайн хөгжсөн байдаг. Тухайлбал Улаагчны Улаан даваагаар давж Ховд аймгийн Дуут сум орох машин зам дагуу д.т.д 3000 м-ийн өндөрт хийсэн бичиглэлийг үүний жишээ болгон авч үзье.
Тэнд Stellaria pulvinata, Minuartia verna, Oxytropis oliganta, Chamaerodos altaica, Potentilla sericea, Artemisia frigida, Eritrichum rupestris, Arenaria formosa, Draba pygmaea, Saussurea schanginiana мэтийн дэр хэлбэрийн элдэв өвс, мөн Festuca lenensis, Poa attenuata,
Koeleria altaica арвитай ургаж дэр хэлбэрийн элдэв өвс-үетэнт бүлгэмдлийг үүсгэнэ. Гэвч ихэнхи тохиолдолд Монгол Алтайн нурууны унаган ургамал болох /Грубовынхоор”говийн”/ Stellaria pulvinata энд зонхилогчийн байр суурь эзлэнэ. Мөн агь /Artemisia/, элдэв
өвснөөс Oxytropis oligantha, O.chionophylla, Arenaria formosa, A.capillaris, Minuartia verna, Androsaceae chamaejasme г.м дэр хэлбэрийн ургамлууд бүлгэмдэлд тогтмол оролцоно.
Энд ургамлан нөмрөгийн тусгагийн бүрхэц нь олонхи тохиолдолд 40-50% байх ба үүний 35%-ийг дэр хэлбэрийн элдэв өвс, 15%-ийг үетэн бүрдүүлнэ (Бекет, 2009).

13. Алтайн түмэн тана Бөөн цэцэгт ортууз Дэрэн ажигана Бөөн цэцэгт батга

14. 24. Чулуурхаг хөрстэй Хүйтсэг дэр хэлбэрийн алаг өвс-
дэгнүүлт үетэнт өндөр уулын хээрийн бэлчээр
24. Чулуурхаг хөрстэй Хүйтсэг дэр хэлбэрийн алаг өвс-дэгнүүлт үетэнт өндөр
уулын хээрийн бэлчээр
1. Дэр хэлбэрийн алаг өвст төлөв байдал
1.1. Дэр хэлбэрийн алаг өвс (ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ) - дэгнүүлт
үетэн (ЛЕБО, СУБЕ, АДДС)-шарилжит бүлгэмдэл
1.2. Дэр хэлбэрийн алаг өвст ((ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ)-шарилж-
дэгнүүлт үетэнт бүлгэмдэл
1.2а1.1а
1.3. Дэр хэлбэрийн алаг өвст (ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ)-
бүлгэмдэл
1.3а1.2б
Хүйтсэг-хуурайсаг ба хуурайсаг-дэгнүүлт үетэнт, дэр хэлбэрийн элдэв өвст өндөр уулын хээр нь Монгол Алтайн нурууны хээрийн экосистемийн нэгэн онцлог болой.
Далайн түвшнээс дээш өндөрсөх дутам Өмнөт Хангайд уулын хээрийн ургамалжилт нь өндөр уулын шинж төрхийг олж, тэнд эдгээр бүслүүрийн элементүүд түгээмэл тархахаас гадна, зөвхөн өндөр уулын хээрт тогтмол тааралдах ургамалтай болохыг Д.Банзрагч нар
/1978/-ын онцлон тэмдэглэснийг үндэслэн үзвээс Монгол Алтайн нуруунд мөн иймэрхүү хээр нилээд тархалттай болох нь судлагааны явцад илрэв. Нэн ялангуяа тагийн ”нугын” бүслүүртэй хил залгаа газруудаар иймэрхүү хээр тод илэрсэн байдаг. Монгол Алтайн
нуруунд хүйтсэг элдэв өвс-дэгнүүлт үетэнт өндөр уулын хээр д.т.д. 2650-3200 м хүртэлх өргөн зурвасаар тааралдах ба нэн ялангуяа Жаргалант Хайрхан, Мөнх-Хайрхан зэрэг уулсын өвөр талд бүр сайн илэрнэ. Тус районы умард хэсэгт өндөр уулын хээрийн ургамалжил
Сийлхэмийн нурууны өвөр хажуу /Шар нохойт/, Тал нуур, Улаагчны даваа, Улаан даваа, Шивэртийн даваа, Хөх сэрхийн уулын өвөрт өргөн тархана.
Монгол Алтайн нуруунд ялангуяа түүний төв хэсэгт түгээмэл тархана. Ургах орчны хувьд дэр хэлбэрийн элдэв өвст /Stellaria pulvinata, Arenaria formosa, Minuartsia verna г.м/ бүлгэмдлүүдтэй төстэй. Бүлгэмдлийн бүтэц бүрэлдхүүний хувьд ч иймэрхүү байдал ажиглагдах
ба зөвхөн олон зонхилогчтой дэгнүүлт үет ургамал энд давамгайлдагаараа түүнээс ялгарна. Ялангуяа Festuca brachyphylla, Poa attenuata, P.alpina, Koeleria altaica зэрэг үет ургамлууд бүлгэмдэлд аль нэг нь давамгайлж , дэр хэлбэрийн элдэв өвснүүд дэд зонхилогчийн
байр суурь эзлэх нь түгээмэл зүй тогтол юм.

15. Алтайн дааган сүүл Бөөн цэцэгт ортууз Агь Дэрэн ажигана
Мейерийн дэвхэргийн цагаан

16. 24. Чулуурхаг хөрстэй Хүйтсэг дэр хэлбэрийн алаг өвс-
дэгнүүлт үетэнт өндөр уулын хээрийн бэлчээр
25.Сөөг бүхий хуурайсуу-чийгсэг алаг өвс-том дэгнүүлт үетэнт нугын
хээрийн бэлчээр
Шеллийн
бутнуур
1. Сөөг бүхий алаг өвс-том дэгнүүлт үетэнт төлөв
байдал
1.1. Сөөг (СБТО, ХҮЧА, БНДХ, АЛДХ, БУХР, АЛХР, ТАХР)
бүхий хуурайсуу-чийгсэг алаг өвс (ЖИӨР, ЦАДЭ, АЗТӨ) -том дэгнүүлт
үетэнт (ШЕБН, АЛБН) бүлгэмдэл
Монгол Алтайн нуруунд хязгаарлагдмал бага талбай эзлэнэ. Хотон, Хурган нуур, Ямаат, Сонгинт, Ёлт зэрэг газруудаар баялаг элдэв өвс-том дэгнүүлт үетэнт, элдэв өвст бүлгэмдлүүд бүхий хэвшилүүд зонхилсон байхад Зүүн хойт, Төв хэсгээр ихэвчлэн зогдор улалжит
хэвшил илүү тархалттай байна.
Алтайн бутнуурт /Helictotrichon altaicum/ хэвшил. Нугажуу хээрийн энэхүү хэвшил нь Монгол Алтайн нурууны баруун хойт зүүн хойт хэсэгт оршдог уулсаар д.т.д 2100-2250 м өндөрт тааралдана. Ялангуяа Ёлт, Сонгинт уулын район, Цагаан Шувуут ууланд сайн хөгжиж
ургасан байна. Бутнуурт хэвшил нь БНХАУ-тай хил залгаа газруудаар /Хотон, Хурган, Даян нуур орчим/ Stipa rubens, S.kirgizorum бүхий сөөгөн синузтэй өвөрмөц хуурайсуу-чийгсэг элдэв өвс-бутнуурт, чийгсэг-элдэв өвс-бутнуурт гэсэн 2 бүлэг эвшилээс бүрдэнэ.
Сөөгөн синузийн бүрэлдхүүнд Rosa pimpellinifolia, Juniperus pseudosabina, Lonicera microphylla, Cotoneaster melanocarpa гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Иймэрхүү бутнуурт хээр зөвхөн Ёлт, Сонгинот уулын районд төдийгүй тус нурууны баруун урьд хэсгийн Их Жаргалант,
Билүүт /Булган голын баруун эрэг/ уулын энгэр хажуугаар тохиолддог болох нь сүүлийн үеийн судлагаагаар тодорхой болов. алаг өвснөөс Geranium pseudosibiricum, Bistorta alpinum, Valeriana dubia, Trifolium lupinaster, Galium verum, Ligularia altaica, Achillea asiatica,
Dendrantema sinuatum, Leontopodium ochroleucum үетэнээс Festuca altaica, Helictotrichon pubescens, H.schellianum, Phleum phleoides зэрэг ургамлууд тогтмол оролцон ургана. Ерөнхий бүрхэц нь 70-90% байх ба бутнуур 25-40% -ийг эзлэнэ.

17. Хар үрт чаргай Шеллийн бутнуурБеллардын бушилз Сибирь тошлог

18. 2. Æèæèã äýãí¿¿ëò
¿åòýí-àëàã ºâñò
áýë÷ýýð
1à. Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-÷óëóóñàã
àëàã ºâñ-àãüò áýë÷ýýð
1á. Áîòóóëü-àëàã ºâñò áýë÷ýýð
ÎÉÒ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯Ñ˯¯Ð
×èéãëýã íóãà
×èéãëýã íóãà
4. Óëàëæ-¿åòýí-àëàã ºâñò
ãîëûí íóãûí áýë÷ýýð
5. ¯åòýí-àëàã ºâñò
óóëûí íóãûí áýë÷ýýð
3. Áàéãàëü õÿëãàíà-àëàã
ºâñò áýë÷ýýð
Øàâðàíöàð õºðñòýé
óóëûí áýë õºíäèé
Øàâðàíöàð õºðñòýé
óóëûí áýë õºíäèé
×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí ýíãýð
áîëîí öàâ òîëãîäûí îðîé, õàæóó
2. Æèæèã äýãí¿¿ëò
¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

19. 2. Øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèéí Æèæèã äýãí¿¿ëò
¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð
3. Øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë, óóëûí õîîðîíäûí òýãøèâòýð
õºíäèéí Áàéãàëü õÿëãàíà-àëàã ºâñò áýë÷ýýð
1а. ×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí öàâ
òîëãîäûí îðîé, õàæóóãèéí Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-
÷óëóóñàã àëàã ºâñ-àãüò áýë÷ýýð
4. ×èéãëýã ãîëûí íóãûí Óëàëæ-¿åòýí àëàã ºâñò áýë÷ýýð
5. ×èéãëýã óóëûí íóãûí ¯åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð
1б. Чулуурхаг хөрстэй уулын энгэр болон цав
толгодын орой, хажуугийн Ботууль-алаг өвст бэлчээр

20. 1à. ×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí öàâ òîëãîäûí îðîé, õàæóóãèéí
Æèæèã äýãíҮҮëò Үåòýí-Чóëóóñàã àëàã Өâñ-àãüò áýë÷ýýð1а. Чулуурхаг хөрстэй уулын энгэр болон цав толгодын орой, хажуугийн Жижиг дэгнүүлт
үетэн-чулуусаг алаг өвс-агьт бэлчээр
1.1 Жижиг дэгнүүлт үетэн (>20%)-чулуусаг алаг өвс-агьт бүлгэмдэл
1.2 Үетэн (>20%)-Жижиг дэгнүүлт үетэн (<20%)-Агьт (<30%) бүлгэмдэл
2.2 Агь (>20%)-ширэг улалжит (>20%) бүлгэмдэл
2.1 Үетэн (<20%)-Агь(<30%)-улалжит бүлгэмдэл
3.1 Агь бүхий халцарсан бүлгэмдэл
1. Үетэн зонхилсон төлөв байдал
2. Агь зонхилсон төлөв байдал
3. Халцарсан төлөв байдал
I
II
III
V
1.1a 1.2a
2.1a 2.2a
Ш.1a С.2a
Ш.2a С.3a
Агь, улалжийн бүрхэц үетэнтэй
харьцуулахад илүү өндөр
хувьтай гардаг боловч үетэн
нь 20% хүртэл байвал 2.1 үе
шатаар авна. Үетнээс: КРХЯ,
САЕР, НАЦС
Монгол Алтай, Хөвсгөл, Хангай, Хэнтийн уулархаг нутгаар өргөн тархана. Уул нуруудад голдуу уулын эгц болон налуувтар өвөр ба ар хажууд тааралдана. Жижиг дэгнүүлт уулын хээр нь сайн чанартай, өргөн ашиглагддаг бэлчээрийн нэг юм.
1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэ төрлийн бэлчээрийн үндсэн төлөв байдалд (1.1) Сунагар биелэг, дааган сүүл, ботууль зэрэг Жижиг дэгнүүлт үетэн 20-иос дээш хувьтайгаар зонхилох ба алаг өвсөөр баялаг үүнд: Aster alpinus, Bupleurum scorznerifolium, Cymbaria
dahurica Ptilotrichum canescens, Pulsatilla Turczninovii, Veronica incana, Artemisia dracunculus, Artemisia changaica байнга тохиолдоно. Сунагар биелэг, дааган сүүл, ботууль бэлчээрлэлтэнд тэсвэр муутай учир бэлчээр ашиглалтын нөлөөгөөр бүрхэц нь буурч харин
Крыловын хялгана, Саман ерхөг үетнүүд зонхилсон Үетэн – жижиг дэгнүүлт үетэн – агьт (1.2) хувилбар нилээд их тааралддаг. Энэ төлөвт өнгөн хөрсний өөрчлөлт бараг байхгүй боловч налуужилтаас хамааран усны урсацын нөлөө ихтэй.
2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Агь зохилсон төлөв байдалд (2.1, 2.2) шилждэг бөгөөд үетэний бүрхэц буурч 20 хүртэл хувьтай болох ба агь улалжийн хувьд хүрэхгүй. Мөн ширэг улалжийн оролцоо ихсэж ирдэг ба 2.2 дээр бараг үетэн үгүй дан
агь, улалж зонхилон ургана.
3. Бэлчээрийн нэлээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Харин их доройтсон төлөвтөө (3.1) том дэгнүүл бүхий дан агьт бүлгэмдэлээр солигддог ба өнгөн хөрс хийсч алга болсноор хур бороог шингээх чадвар муутай, бүтээмж багатай бэлчээр болдог.

21. Ш1, Ш2 Áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, õóóðàéøèëò
С2
Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí
ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. 2. Áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ
¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ çîðèëãîîð 2 òàëáàéò ñýëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. 3. Áýë÷ýýðèéí ãàçàð õ¿ðýëöýýòýé íºõöºëä 1 çóíû òóðø àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ íü ¿ð ä¿íòýé.
С3
Þóíû ºìíº îëîí íàñò óðãàìëûí á¿ðõöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ºíãºí õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ íü ÷óõàë. Èäýìæ ñàéòàé ¿íäñýí ç¿éë óðãàìëóóä íü áàðàã óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí òóë ýðãýí ñýðãýõäýý
óäààí, 10 ãàðóé æèë øààðäàãäàíà. Àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä:
À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºí ñýðãýýæ áàãà à÷ààëëààð àøèãëàõ õóâèëáàð: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð
òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. 3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15
õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ
Á. ¯íäñýí ñàéæðóóëàëò õèéõ, ººðººð õýëáýë àëàã öîîã õàëöãàé ãàçðûí õºðñèéã ñèéð¿¿ëýõ, ¿ð öàöñàíû äàðàà 1-2 æèëèéí õóãàöààãààð àøèãëàëòààñ á¿ðýí ÷ºëººëºõ øààðäëàãàòàé.
Ш1
С2
Ш2
С3
¯åòýí(>20%) Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí (<20%) - Àãüт (<20%) бүлгэмдэл
Òîì öýöýãò äààãàí ñ¿¿ë
Агь Агь
Òàãèéí ãîë ãýñýð Õàòãóóðò ¿ëä ºâñ
Ñóíàãàð áèåëýã
Ширэг улалж Хөрсний халцралт
Àãü(>20%)- ¿åòýíт (<20%) бүлгэмдэл Õàëöãàé. Ýíä òýíä õàëöãàé ãàçàð ¿¿ññýí
1. ¯åòýí çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
2. Àãü çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë 3. Õàëöàðñàí òºëºâ áàéäàë
Óðãàö: 650-743 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö:38-44 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 428-489 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 23-27 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 330-377 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 16-19 õîíèí òîëãîé/100 ãà

22. 1á. ×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí öàâ òîëãîäûí îðîé,
õàæóóãèéí Áîòóóëü-àëàã Өâñò áýë÷ýýð
1б. Шавранцар хөрстэй уулын энгэр, бэл хажуугийн Ботууль-алаг өвст бэлчээр
1.1 Ботууль (>25%)-жижиг дэгнүүлт үетэн (<15%) -тачир алаг өвст бүлгэмдэл I
1.2 Ботууль (<25%)-жижиг дэгнүүлт үетэн (>15%)-хялгана (<15%)-алаг өвст бүлгэмдэл
2.1 Жижиг дэгнүүлт үетэн (<15%)-агь (>13%)-хялганат (<15%) бүлгэмдэл
3.1 Шарилж (АГЬ, АДША)(<45%)-алаг өвс(>35%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл
4.1 Ширэг улалж (70-85%)-алаг өвст бүлгэмдэл
III
2. Үетэн зонхилсон
төлөв байдал
1. Ботуульт үндсэн төлөв байдал
С.2a
4. Үндэслэг ишт зонхилсон төлөв
байдал
IV
II
Ш.1a
Ш.3a С.4a
1.1a 1.2a
3.1a 3.2a
3.2 Навтуул (>50%)-Агь (<25%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл
3. Шарилж-алаг өвс зонхилсон
төлөв байдал
С.3aШ.2a
2.2 Үетэн (<45%)-алаг өвс(<35%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл
2.1a 2.2a
1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэхүү үндсэн хувилбарын ургамлан нөмрөгт түгээмэл тархацтай 30 орчим зүйл ургамал 60 хувийн бүрхэц үүсгэж байдаг. Нийт бүрхэцэд үет ургамлын эзлэх хувийн жин 50 хувь, үүнээс ленийн ботууль (Festuca lenensis) тэргүүн зонхилогч, навтуул (Potentilla acaulis), хялгасан дэвхэргэнэ (Arenaria capillaris), живүүрт
жав (Peucedanum hystrix), тагийн гол гэсэр (Aster alpinus), турчаниновын яргуй (Pulsatilla Turzcaninovii) зэрэг алаг өвс ихээхэн арвитай ургаж бүрхэцээр тал хувийг эзэлдэг. Үетнээс шеллийн бутнуур (Helictotrichon Schellianum), том цэцэгт дааган сүүл (Koeleria macrantha), саман ерхөг (Agropyron cristatum) зэрэг жижиг дэгнүүлт үетэн нийт бүрхэцийн 15
хувийг эзлэн арвиар 3-рт орохоос гадна дайралдмал хунчир (Astragalus inopinatus), хурган шарилж (Artemisia commutata), саарал шарилж (A.glauca), агь (Artemisia frigida) багагүй арвитай тохиолдоно. Эдгээрээс гадна ургамлан нөмрөгийн бүрэлдэхүүндширэг улалж (Carex duriuscula), утсан навчит ортууз (Oxytropis filiformis), дайралдмал хунчир (Astragalus
inopinatus), торгон гичгэнэ (Potentilla sericea), дэлбээрхүү буржгар (Thalictrum petaloidium), хадны бөгтөргөнө (Amblynatus rupestris), хоёр ишт бэриш (Bupleurum bicaule), тагийн гол гэсэр (Aster alpinus), алтайн согсоолж (Heteropappus altaicus), налчгар хэрээ хошуу (Sibbaldianthe adpressa) зэрэг зүйл дагалдаж ургадаг.
2. Бэлчээрийн бага зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Том цэцэгт дааган сүүл (Koeleria macrantha), саман ерхөг (Agropyron cristatum) нар тэргүүн зонхилогчоор оролцдог. Энд үет ургамлаас Крыловын хялгана (Stipa Krylovii) сунагар биелэг (Poa attenuatha), шеллийн бутнуур (Helictotrichon schellianum) ургах ба үетнүүд нийт бүрхэцийн 45-50 орчим хувийг
эзэлдэг. Тухайн бэлчээрийн үндсэн зонхилогч ленийн ботууль (Festuca lenensis)-ийн бүрхэц 1-2 хувьтай байгаа нь тухайн зүйлийн үүрэг оролцоо ихээхэн буурсныг харуулж байна. Буурцагтнаас утсан навчит ортууз (Oxytropis filiformis), хурц навчинцарт ортууз (O.oxyphylla), дайралдмал хунчир (Astragalus inopinatus), нарийн хунчир (A.tenius), ижил
хунчир (A.propinquus) ургах боловч арви төдийлөн их биш байдаг.
3. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Энэ хувилбарын тэргүүн зонхилогч нь агь (Artemisia frigida), хурган шарилж (A.commutata) бөгөөд нийт бүрхэцийн 20-30 хувийг бүрдүүлнэ. Хялгасан дэвхэргэнэ (Arenaria capillaris), ишгүй гичгэнэ (Potentilla acaulis), хөх яргуй (Pulsatilla ambigua), хависгана навчит бэриш (Bupleurum scorzonerifolium),
торгон гичгэнэ (Potentilla sericea), живүүрт жав (Peucedanum hystrix), дэлбээрхүү буржгар (Thalictrum petaloidum), жинхэнэ өрөмтүүл (Galium verum), алтайн согсоолж (Heteropappus altaicus) зэрэг алаг өвсний зүйлүүд ихээхэн арвитай оролцож алаг өвс-шарилжит хувилбарыг үүсгэнэ.
4. Бэлчээрийн нэлээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Ихэвчлэн төв суурингийнойролцоох 4 улирлын турш ашиглагддагбэлчээр, намаржаа-өвөлжөө-хаваржааныойр орчимд улалж-алаг өвст хүчтэй доройтсон төлөв байдал зонхилно. Энэ хувилбарын тэргүүнзонхилогч нь ширэг улалж(Carexduriuscula)ба нийт бүрхэцийн 70-85 хувийг эзэлдэг. Агь (Artemisia
frigida), хялгасан дэвхэргэнэ (Arenaria capillaris), имт гичгэнэ (Potentilla bifurca), хоёр ишт бэриш (Bupleurum bicaule), шүдлэг сонгино (Allium bidentatum) зэрэг зүйлүүд багагүй арвитай оролцоно.

23. Ш1, Ш2, Ш3 Бэлчээрийн зохисгүй
ашиглалт, хуурайшилт
С2
Малд идэмж сайтай үет ургамлын эзлэх
хэмжээг 5-10 хувь, бэлчээрийн ургацыг
35 орчим хувиар нэмэгдүүлэхийн тулд 2-3
жил өнжөөх. Үндсэн соргог бэлчээрийн
зонхилогч ургамалд (ботууль) сэргэлт бараг
ажиглагдахгүй.
С3
Урт хугацаагаар өнжөөж 5-10 жилийн дотор
сэргэх
С4
10-аас дээш жил өнжөөх болон үндсэн
сайжруулалт хийх
Ш2
Ш3
Ш1
С3
С4
С2
Ботууль (<25%)-жижиг дэгнүүлт үетэн
(>15%)-хялгана (<15%)-алаг өвст бүлгэмдэл
Жижиг дэгнүүлт үетэн (<15%)-агь (>13%)-хялганат
(<15%) бүлгэмдэл
Шарилж (АГЬ, АДША)(<45%)-алаг өвс(>35%)-ширэг
улалжит бүлгэмдэл
Ширэг улалж (70-85%)-алаг өвст бүлгэмдэл
1. Ботуульт үндсэн төлөв байдал
4. Үндэслэг ишт зонхилсон төлөв байдал
2. Үетэн зонхилсон төлөв байдал
3. Шарилж-алаг өвс зонхилсон төлөв байдал
Ургац: 1100 кг/га
Бэлчээрийн даац: 64 хонин толгой/100 га
Ургац: 450 кг/га
Бэлчээрийн даац: 26 х.т/100 га
Ургац: 800 кг/га
Бэлчээрийн даац: 47 х.т/100га
Ургац: 300 кг/га
Бэлчээрийн даац: 18 х.т/100 га
Ленийн ботууль
Ширэг улалж
Саман ерхөг
Имт гичгэнэ
Тагийн гол гэсэр
Навтуул Агь
Том цэцэгт дааган сүүл Сунагар биелэг
Ширэг улалж Адамсын шарилж
Буурал далан товч

24. 2. Øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèéí
Æèæèã äýãíҮҮëò Үåòýí-àëàã Өâñò áýë÷ýýð
2. Шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Жижиг дэгнүүлт үетэн-алаг өвст бэлчээр
1.1 Жижиг дэгнүүлт үетэн-алаг өвст бүлгэмдэл
2.1 Ширэг улалж (20-40%)-агь (20-40%)-
үетэн(>10%)(КРХЯ, САЕР, НАЦС, ДЭХӨ)-
шарилж (<10%)/ гичгэнэт (ИШГИ, ИМГИ)
бүлгэмдэл
2.2 Ширэг улалж (>40%)-шарилж (10-30%)-алаг
өвс (ИМГИ, ИШГИ)(<10%)-үетэнт <10%
бүлгэмдэл
3.2 Адамсын шарилж (>30%)-
улалж-нэг наст бүлгэмдэл.
Халцгай газрын толбожилт
ихтэй. Үлийн цагаан оготны
үлий, ул мөр их
Улалж нь нийт бүрхэцэд
эзлэх хувиараа үетэнд
хүрэхгүй.
I
II
III
2. Ширэг улалж зонхилсон төлөв
байдал
3. Шарилж зонхилсон
доройтсон төлөв байдал
IV
1.2 Үетэн (КРХЯ, САЕР, НАЦС)(>30%)-жижиг дэгнүүлт
үетэн(<30%)-агь(<30%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл
Ш.1a
2.1a
1.1a 1.2a
3.1 Шарилж (>30%)-улалж-
доройтлын таниур алаг өвст
(10-20%) үүсмэл бүлгэмдэл
2.2a
3.1a 3.2a
С.2a
Ш.2a
С.3a
1. Жижиг дэгнүүлт үетэн
зонхилсон төлөв байдал
Энэхүү загварт Хур тунадасны нөлөө өндөр, агь болон улалжийн бүрхэц ихээр хэлбэлздэг учир
үндсэн үет ургамлынхаа хувийг суурь болгож үзнэ.
Монгол орны Монгол Алтай, Хөвсгөл, Хангай, Хэнтийн салбар уулсын энгэр бэл, хормой, хээр тал, уулс хоорондын хөндийгөөр ихээхэн тархсан байна.
1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэ бэлчээрийн үндсэн төлөвт (1.2) үетнээс Крыловын хялгана, Саман ерхөг, Нангиад цагаан суль зэрэг 30-аас дээш хувьтай зонхилж Том цэцэгт дааган сүүл, Сунагар биелэг, Дэрвээн хазаар өвс зэрэг жижиг үет ургамлууд 30 хүртэл хувиар оролцон ургах ба агь, ширэг улалж
тодорхой хувиар байнга тохиолдоно. Мөн газар зүйн байрлалаас хамааран Архангай, Өвөрхангай, Хэнтий, Төв аймгийн нутгаар хялгана зонхилох бол Булган, Хөвсгөл аймагт жижиг үетэн илүү хувьтай байдаг. Төв, Өвөрхангай, Архангай, Хэнтий аймгуудад хялгана, Хөвсгөл, Булган, Эрдэнэтэд жижиг үетэн нь илүү
зонхилно.
2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Ашиглалтын нөлөөгөөр энэ төрлийн бэлчээр багаас дунд зэрэг доройтон зүйлийг бүрэлдэхүүн өөрчлөлтөд орж ширэг улалж зонхилсон төлөвт шилждэг. Үүнд ширэг улалж, агь зонхилж үетний хувь буурсан боловч 10-аас дээш хувьтай нэг хувилбар (2.1) ба
адамсын шарилж, ишгүй болон имт гичгэнэ түрж ургасан гэсэн (2.2) хоёр янзын хувилбар багтана. Зүүн гурван аймгийн 2.1-т хамаарах бэлчээрт үет ургамлын хувь өндөр байхад ширэг улалж, адамсын шарилж ихсэх тохиолдол байдгийг 2.2 –той андуурч болохгүй. 2.2 –т ургамлын бүлгэмдэл доройтож зүйлийн
баялаг буурахаас гадна халцгай газрын хэмжээ ихсэж, үлийн уагаан оготно олширох суурь болдог. 2.1-т анхаарах зүйл: Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймагт үетний хувь буураагүй боловч Адамсын шарилж, ширэг улалж их байдаг. Гичгэний оролцоо ихэсдэг. Иймээс үетний хувь болон зургийг харж үнэлэх хэрэгтэй.
2.2-т анхаарах зүйл: Үлий болон хөрсний доройтлын шинж илэрдэг учир халцгай газар болон хагдны хуримтлалыг харах.
3. Бэлчээрийн нэлээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Улалж зонхилсон төлөв байдлаас доройтон шарилж зонхилсон хүчтэй доройтсон төлөвт шилждэг. Энэ төлөвт адамсын шарилж бараг дангаар зонхилж дундуур нь ширэг улалж холилдон ургах ба хуртай жил нэг наст ургамлууд гарч ирдэг. Хөрсний өнгөн хэсэг
нягтарч, ус нэвтрүүлэх чадвар бууран үлийний нүх ихтэй болдог.

25. Ш1
С2
Ш2
С3
Крûловын хялгана (>40%)-Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí (<10%)-Øèðýã óëàëæит (<20%) бүлгэмдэл
Ñàìàí åðõºã
Öàéâàð øàðãàë öàãààí ò¿ð¿¿
Èøã¿é ãè÷ãýíý Àðçãàð ñîãñîîëæ
Êðûëîâûí õÿëãàíà
Ø¿äëýã ñîíãèíî
Ширэг улалж Агь Àäàìñûí øàðèëæ
Øèðýã óëàëæ(20-40%)- Øàðèëæит (10-30%) бүлгэмдэл Øàðèëæ (>30%)-Äîðîéòëûí òàíèóð óðãàìàëóóä зонхилсон бүлгэмдэл
Ш1, Ш2 Áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, õóóðàéøèëò
С2
Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí
òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ
áîëîìæòîé. 2. Õî¸ð òàëáàéò ñýëãýýã íýâòð¿¿ëýõ , ¿¿íèé òóëä 1. Áýë÷ýýðýý À, Á ãýæ 2 õóâààæ ýõíèé æèëèéí õàâàð À õýñãèéã ýõýëæ àøèãëààä, çóíû ñ¿¿ëä Á õýñãèéã àøèãëàõ. 2. Õî¸ð
äàõü æèëèéí õàâàð Á õýñãèéã ò¿ð¿¿ëæ àøèãëààä çóíû ñ¿¿ëýýð À õýñãèéã àøèãëàíà. Õàðèóëãàòàé ìàëëàãàà ìàø ÷óõàë.
С3
Àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä: À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºí ñýðãýýæ áàãà à÷ààëëààð àøèãëàõ õóâèëáàð:
1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, ýíý õóãàöààíä øàðèëæíû á¿ðõöèéã õàäàõ, øàòààõ çàìààð áóóðóóëàõ, ìºí ñýðãýëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ öàñ
òîãòîîõ, ºòºã áóóö öàöàõ, õîðòîí ìýðãý÷òýé òýìöýõ. 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. 3. Àõèí ãóðâàí
æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä
àøèãëàõ. Á. Õºðñíèé óñ ÷èéãèéí ãîðèìûã ñàéæðóóëàõ çàìààð óðãàìëûí ñýðãýëòèéã äýìæèõ çîðèëãîîð
à. Õºðñ õàâàõ á. Ãàçðûí íàëóóãèéí õºíäëºí ÷èãëýëä 20-30 ñì çàéòàé öàâ ãàðãàõ àðãà õýìæýý àâíà.
1. Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
2. Ширэг улалж зонхилсон тºвºл байдал 3. Øàðèëæ çîíõèëñîí äîðîéòñîí òºëºâ áàéäàë
Óðãàö: 1243-1420 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 73-83 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 744-826 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 41-45 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 707-808 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 35-40 õîíèí òîëãîé/100 ãà

26. 3. Øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë, óóëûí õîîðîíäûí òýãøèâòýð
õºíäèéí Áàéãàëü õЯëãàíà-àëàã Өâñò áýë÷ýýð3. Шавранцар хөрстэй уулын бэл, уул хоорондын тэгшивтэр хөндийн Байгаль хялгана-алаг
өвст нугын хээрийн бэлчээр
1.1 Байгаль хялгана (>40%)-алаг өвс- зогдор улалжит бүлгэмдэл
1.2 Байгаль хялгана (5-40%)-үетэнт (НАЦС, ДЭХӨ, САЕР, ТЦДС,
СОСГ)(<10%)- улалж-агьт бүлгэмдэл
2.1 Үетэнт (ДЭХӨ, НАЦС)(>10%)-Ширэг улалж (20-50%)-алаг өвс (ИШГИ, БУГД)-агьт
бүлгэмдэл
3.1 Нэг наст болон алаг өвст (ИШГИ, ИМГИ, БУГД)
бүлгэмдэл
1.1a 1.2а
Ш.1а
Ш.2a
I
II
III
IV
2.2 Түнгэ (>20%)-ширэг улалжит (<20%) бүлгэмдэл
1. Байгаль хялгана-алаг өвст төлөв байдал
2. Үндэслэг ишт ургамлууд зонхилсон төлөв байдал
2.1a 2.2a
С.2а
С.3a
3. Нэг наст болон доройтлыг
илэрхийлэгч алаг өвс
зонхилсон төлөв байдал
Төвийн бүсийн нугын
хээрт үетний оролцоо
нэмэгдэж хувь нь
өснө.
Бодит байдлаас харахад үетэн
зонхилсон харагдах боловч
үетний хувь улалжаас бага байдаг
нь тэдгээрийн ургах хэлбэртэй
холбоотой. Тиймээс улалж нь
өндөр хувьтай гардаг.
Үүнийг Крыловын хялганат загвараас ялгахдаа БАХЯ-ийн хувь онцгой өндөр байна. Алаг өвс ихтэй
бөгөөд ялангуяа сайн хувилбарт МАГИ, ХЗХЗ заавал тохиолдоно.
Энэхүү бэлчээр нь Хөвсгөл, Хэнтий, Архангай аймгийн Хангайн тойрогт хамаарагдах зарим сумд, Дархан, Дорнод аймгуудын зүүн хойд сумдын зарим зогсоол цэгүүд хамаарагдана. Эдгээр нь уулын бэл, хөндийн хар хүрэн, хүрэн хөрстэй газраар тохиолдоно.
1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэхүү төлөв байдалд тэргүүн зонхилогчид нь Байгаль хялгана (Stipa baicalensis), Зогдор улалж (Carex pediformis) бөгөөд алаг өвснөөс Дэрвээн тарна (Polygonum divaricatum), Арзгар согсоолж (Heteropappus hispidus), Хэвтээ дэгд (Gentiana decumbens), Эмийн сөд өвс (Sanguisorba
officinalis), Дэлбэрхүү буржгар (Thalictrum petaloideum) болон Жинхэнэ өрөмтүүл (Galium verum) зэрэг алаг өвс удаах байранд зонхилно.
2. Бэлчээрийн бага зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Энэхүү төлөв байдалд Архангай аймгийн Эрдэнэмандал, Дорнодын Баянуул, Баяндун, Хэнтийн аймгийн Биндэр, Дархан аймгийн Шарын гол сумдын зарим зогсоол цэгүүд хамаарагдана. Нангиад цагаан суль (Elymus chinensis), Ширэг улалж (Carex duriuscula) зэрэг
үндэслэг ишт ургамлууд зонхилогчийн байр суурьтай болж Дэрвээн хазаар өвс (Cleistogenes squarrosa), Байгаль хялгана (Stipa baicalensis) дэд зонхилогчийн үүрэгтэй болж ирнэ. Мөн чийгсэг алаг өвсний хэмжээ эрс буурч Агь (Artemisia frigida), Арзгар согсоолж (Heteropappus hispidus), Цайвар шаргал цагаан түрүү
(Leontopodium ochroleucum) зэрэг хуурайсуу алаг өвсний хэмжээ нэмэгдэнэ.
3. Бэлчээрийн нэлээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Мал бэлчээрлэлтийн нөлөө болон хүний нөлөөгөөр байгаль хялгана-алаг өвст бүлгэмдэл нь нэг наст бүлгэмдлээр солигдоно. Цагаан лууль (Chenopodium album), Ногоон лууль, (Chenopodium viride), Толгодын бударгана (Salsola collina), Ямаан шарилж (Artemisia
scoparia) зэрэг нэг настаас бүрдэнэ.

27. Ш1, Ш2 Áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, õóóðàéøèëò
С2
Нарийн өвсний сэргэлтийг дэмжих үүднээс 1. Энгийн хуваарьтай ашиглалтыг нэвтрүүлэх, өөрөөр хэлбэл бэлчээрээ 5-7 хэсэгт хувааж шон, чулуун овоо босгох, эсвэл байгалийн
таних тэмдэг ашиглан ээлжлэн ашиглах, үүний тулд байнгын хариулга зайлшгүй чухал. Энгийн хуваарьтай ашиглалтыг нэвтрүүлснээр бэлчээрийн ачааллыг 10-25 хувиар бууруулах
боломжтой. 2. Бутлалтын болон үр боловсрох үеэр бэлчээрийг аль болох чөлөөлөх зорилгоор 2 талбайт сэлгээг нэвтрүүлэх шаардлагатай. шаардлагатай. 3, Бэлчээрийн газар
хүрэлцээтэй нөхцөлд 1 зуны турш ашиглалтаас чөлөөлөх нь үр дүнтэй
С3
Îëîí íàñò óðãàìëûí á¿ðõöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ºíãºí õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, õºðñíèé ýëýãäýë ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ íü ÷óõàë.Èäýìæ ñàéòàé ¿íäñýí ç¿éë óðãàìëóóä
íü áàðàã óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí òóë ýðãýí ñýðãýõäýý óäààí, 10 ãàðóé æèë øààðäàãäàíà. Àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä: À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºí ñýðãýýæ áàãà à÷ààëëààð àøèãëàõ
õóâèëáàð: Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä
àøèãëàõ, Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë
óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. Á. ¯íäñýí ñàéæðóóëàëò õèéõ, ººðººð íýã íàñò óðãàìàë çîíõèëñîí òàëáàéã áîðíîéäîõ, äèñêäýæ ¿ð öàöñàíû äàðàà 1-2 æèëèéí õóãàöààãààð àøèãëàëòààñ
á¿ðýí ÷ºëººëæ õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé.
Ш1
С2
Ш2
С3
Áàéãàëü õÿëãàíà (5-50%)-Àëàã ºâñ (>25%)-Øèðýã óëàëæит (<20%) бүлгэмдэл
Сөөгөн боролзгоно
Çîãäîð óëàëæ
Íàíãèàä öàãààí ñóëü Öàãààí ëóóëü
Øîøëîéðõîã õîøîîíãîð
Áàéãàëü õÿëãàíà
Ширэг улалж Буурал гандбадраа
Øèðýã óëàëæ(20-50%)- ò¿íãýт (>20%) бүлгэмдэл Íýã íàñò áîëîí àëàã ºâñò бүлгэмдэл
1. Áàéãàëü õÿëãàíà-àëàã ºâñò òºëºâ áàéäàë
2. ¯íäýñëýã èøò óðãàìëóóä çîíõèëñîí тºëºâ байдал 3. Íýã íàñò áîëîí àëàã ºâñ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
Óðãàö: 2110-2690 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 124-158 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 1520-1930 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 83-105 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 850-970 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 42-48 õîíèí òîëãîé/100 ãà

28. 4. ×èéãëýã ãîëûí íóãûí Óëàëæ-Үåòýí àëàã Өâñò áýë÷ýýð
4. Чийглэг голын нугын Улалж-үетэн-алаг өвст бэлчээр
1.1 Улалж (ЦТУЛ, ШИУЛ, ХТУЛ)(>25%)-үетэн-алаг
өвст (>25%) бүлгэмдэл
2.1 Түнгэ (10-25%)-улалж(ШИУЛ)-агьт (<15%) бүлгэмдэл
2.2 Агь (>15%)-түнгэ(<10%)-алаг өвст бүлгэмдэл
I
II
Ш.1a С.2a
Доройтлын индикатор алаг
өвснүүд болох Буурал
Гандбадраа, Имт гичгэнэ, Эгц
түмэн тана ихсэхийн зэрэгцээ
халцгай газрын хэмжээ ихэсдэг.
1. Улалж зонхилсон төлөв байдал
2. Хуурайсаг үетэн зонхилсон улалжит төлөв байдал
3.1 Хуурайшсан дов сондуулт
бүлгэмдэл
3. Голын нугын хуурайшсан төлөв
байдал
Үетнээс туужууны биелэг, монгол улаан толгой,
соргүй согоовор, сорлог хиаг зэрэг арив
ихтэйгээр зонхилохын зэрэгцээ хэвлэг гиш, шар
царгас, гэрийн хошоонгор, эмийн сөд, эгэл
шарилж, үхэр дэгд, жинхэнэ өрөмтүүл, хависхана
навчит бэриш, дэлбэрхүү буржгар, салбант
шарилж зэрэг алаг өвс элбэг ургадаг.
IV
III
Ш.2a С.3a
Хуурайшилт ай нөхцөлд
ашиглалт ын нөлөө эрс
нэмэгддэг.2.1 a 2.2a
1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэ төрлийн бэлчээр том гол горхины татмын нугад тохиолдох ба хөрсний ус ойр чийглэг тул үндсэн төлөвтөө (1.1) олон зүйлийн улалж, монгол улаан толгой зэрэг чийгсэг
үетэн бүхий гэрийн хошоонгор, гиш, царгас, сөд өвс зэрэг баялаг алаг өвст бэлчээр юм.
2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Бэлчээрлэлт болон хуурайшилтын нөлөөгөөр өөрчлөлтөд орж үндэслэг ишт хуурайсаг ургамлууд болох Нангиад цагаан суль, ширэг улалж, агь түрж урган
хээржүү бүлгэмдэлээр (2.1, 2.2) солигддог.
3. Үүний дараа дов сондуул хатаж хуурайшин, халцгай газрын хэмжээ ихсэж үет ургамлын үлдэгдэл бүхий хуурайшсан нуга болж хүчтэй доройтдог.

29. Ш1, Ш2 Áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, õóóðàéøèëò
R1
Íóãûí àëàã ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ õºíãºí àøèãëàëò áóþó ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëíý. Õýíçë¿¿ëæ àøèãëàõ ¿¿äíýýñ áýë÷ýýðèéí àðàé
öººí áóþó 2-3 õýñýãò õóâààí àøèãëàõ áîëîìæòîé. ̺í àøèãëàëòûí õóãàöààã çºð¿¿ëýõ 2 òàëáàéò ñýëãýýãàøèãëàõ íü òîõèðîìæòîé. ªºðººð õýëáýë: ¯¿íèé òóëä
áýë÷ýýðýý À, Á ãýæ 2 õóâààæ ýõíèé æèëèéí õàâàð À õýñãèéã ýõýëæ àøèãëààä, çóíû ñ¿¿ëä Á õýñãèéã àøèãëàõ, Õî¸ð äàõü æèëèéí õàâàð Á õýñãèéã ò¿ð¿¿ëæ àøèãëààä
çóíû ñ¿¿ëýýð À õýñãèéã àøèãëàíà. Õàðèóëãàòàé ìàëëàãàà ìàø ÷óõàë. Õºðñ íèéòîí ¿åä àëü áîëîõ ìàë áýë÷ýýõã¿é áàéõàä àíõààðíà.
С2
Õóóðàéøñàí íóãàä îëîí íàñò óðãàìëûí á¿ðõýöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð äàðààõü àðãà õýìæýýã àâàõ áîëîìæòîé: ¯¿íä: À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºí õºíãºí àøèãëàõ
õóâèëáàð: Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë
óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí
àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. Á. Ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý: Íýã ãà-ä 60-ààñ äýýø òîííîîð òîîöîæ áóóöààð 5 æèëä íýã óäàà áîðäîõ.
Õºðñèéã ã¿í ñèéð¿¿ëýõ çàìààð õºðñíèé á¿òýö, óñ ÷èéãèéí ãîðèìûã ñàéæðóóëàõ. Äèñêäñýíèé äàðàà ñèáèðü ºëºíãº, äàãóóð ºëºíãº, ñîãîîâîð, åðõºãèéí ¿ð öàöàõ
Ш1
С2
Ш2
С3
Óëàëæ (>25%)-Àëàã ºâñт (>25%) бүлгэмдэл
Àçèéí òºëºã÷ ºâñ
Äýðãýð áèåëýã
Ãàëóóí ãè÷ãýíý Èõ òàâàí ñàëàà
Õýâòýý äýãä
Íàìãèéí ä¿íäýããàðàâ
Ширэг улалж Агь Èìò ãè÷ãýíý
Ò¿íãý (10-25%)- Àëàã ºâñт (<25%) бүлгэмдэл Õóóðàéøñàí íóãà
1. Óëàëæ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
2. Õóóðàéñàã ¿åòýí çîíõèëñîí óëàëæèò òºëºâ áàéäàë 3. Õóóðàéøñàí äîâ ñîíäóóë õóóðàéñàã ¿åòíèé ¿ëäýãäýëòýé
Óðãàö: 760-808 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 41-44 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 659-753 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 33-38 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 330-377 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 16-19 õîíèí òîëãîé/100 ãà

30. 5. ×èéãëýã óóëûí íóãûí ¯åòýí-àëàã Өâñò áýë÷ýýð
5. Уулын чийглэг нугын Үетэн-алаг өвст бэлчээр
1.1 Үетэн (>25%)-алаг өвс (>25%)-улалжит(ШИУЛ,
ЗОУЛ) бүлгэмдэл
I
1. Чийгсэг үетэн зонхилсон төлөв байдал
Үетнээс туужууны биелэг, монгол
улаан толгой, соргүй согоовор,
сорлог хиаг зэрэг арив ихтэйгээр
зонхилох үүрэг гүйцэтгэхээс гадна
хэвлэг гиш, шар царгас, гэрийн
хошоонгор, эмийн сөд, эгэл шарилж,
үхэр дэгд, жинхэнэ өрөмтүүл,
хависхана навчит бэриш, дэлбэрхүү
буржгар, салбант шарилж зэрэг алаг
өвс элбэг ургадаг.
2.1 Түнгэ (>25%)-улалж(ШИУЛ)-шарилж (>10%)-
алаг өвст(<10%) бүлгэмдэл
II
2. Хуурайсаг үетэн-улалж зонхилсон төлөв байдал
Урт хугацаагаар хэт эрчимтэй
ашиглалт болон хуурайшилтай
нөхцөлд ачааллыг хэтрүүлэн
ашигласны нөлөөгөөр боролзгоно
болон чийглэг алаг өвснүүд
давжаарч экосистемд гүйцэтгэх
үүрэг буурна.
Ш.1a С.2a
Уулын ар, зүүн хажууд ихэвчлэн тохиолдох үржил шимт хөрстэй уулын нугын бэлчээр үндсэн төлөвтөө боролзгоно бүхий үетэн- зогдор улалж - алаг өвст (1.1) бүлгэмдэл байна. Үетнээс соргүй согоовор, байгаль
хялгана зэрэг урган. Ургац маш өндөр ба ихэвчлэн өвөлжөө хаваржааны бэлчээрт ашиглагддаг тул дорйотол харьцангуй бага боловч ашиглалт хуурйашилтын нөлөөгөөр бага зэрэг өөрчлөлтөд орж нангиад цагаан
суль, ширэг улалж болон саарал шарилж зэргийн оролцоо ихэссэн хуурайсаг төлөвт (2.1) шилждэг. Энэ төлөвт чийгсэг ургамлууд намхан болж, гүйцэтгэх үүрэг нт буурдаг.

31. Түнгэ (>25%)-улалж(ШИУЛ)-шарилж (>10%)-алаг өвст(<10%) бүлгэмдэлҮетэн (>25%)-алаг өвс (>25%)-улалжит(ШИУЛ, ЗОУЛ) бүлгэмдэл
Ýìèéí ñºä ºâñ Ээрэм шарилж
Õýâòýý äýãä Будан барбод
Íóãûí øèìòýãëýé Нангиад цагаан суль
Ѻºãºí áîðîëçãîíî Саарал шарилж
1. ×èéãñýã ¿åòýí - àëàã ºâñò òºëºâ áàéäàë 2. Хуурайсаг үетэн-улалж зонхилсон төлөв байдал
Óðãàö: 1311-1498 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 77-88 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 850-1000 кг/га
Áýë÷ýýðèéí äààö: 49-60 хонин толгой/100 га
Ш1
С2

32. 2. Æèæèã äýãí¿¿ëò
¿åòýí-àëàã ºâñò
áýë÷ýýð
7. Êðûëîâûí õÿëãàíà-¿åòýí-àëàã
ºâñò áýë÷ýýð
ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯Ñ
Õºðñíèé ã¿íèé
óñ îéðõîí
10. Äýðñò öàéäàì
9. Õàðãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð
Çóçààí ýëñýí õºðñòýé
òýãøèâòýð òàë õºíäèé
Õºíãºí øàâðàíöàð õºðñòýé
óóëûí áýë õºíäèé
×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí îðîé
áîëîí ýíãýð õàæóó
8. Êðûëîâûí õÿëãàíà-õàçààð
ºâñò áýë÷ýýð
6. Òîì õÿëãàíà-ò¿íãý-àëàã
ºâñò áýë÷ýýð

33. 7. ×óëóóðõàã õºðñòýé Óóëûí îðîé áîëîí ýíãýð õàæóóãèéí
Êðûëîâûí õÿëãàíà-¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð
10. Õºðñíèé ã¿íèé óñ îéðõîí Äýðñò öàéäàì
9. Çóçààí Ýëñýí õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèéí
Áÿöõàí íàâ÷èò õàðãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð
6. Õºíãºí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèéí Òîì õÿëãàíà-
ò¿íãý-àëàã ºâñò áýë÷ýýð
8. Õºíãºí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèéí Êðûëîâûí
õÿëãàíà-õàçààð ºâñò áýë÷ýýð

34. 6. ÕӨíãӨí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèéí Òîì
õЯëãàíà-òҮíãý-àëàã Өâñò áýë÷ýýð6. Хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Том хялгана-түнгэ-алаг өвст бэлчээр
1.1 Том хялгана(>50%)-түнгэ-алаг өвст бүлгэмдэл
I
1.2 Том хялгана(20-50%)-хазаар өвс(<25%)-түнгэ-шарилжит (АГЬ, АДША) бүлгэмдэл
2.1 Түнгэ/хазаар өвс (>25%)-том хялгана(<20%)-ширэг
улалжит бүлгэмдэл
3.1 Шарилж (АГЬ, АДША)(>25%)-үетэн (ДЭХӨ, ТОХЯ, САЕР) (<25%)-улалжит бүлгэмдэл
4.1 Нэг настын синузи бүхий заримдаг сөөгөнцөр
(НАЗЭ, АДША, ДЭТГ)-алаг өвст (ИМГИ, ШИУЛ, АМСЭ,
НОЛЛ, ШОЛЛ, ТОБД) бүлгэмдэл
III
2. Хазаар өвс зонхилсон төлөв байдал
1. Том хялгана зонхилсон
төлөв байдал
С.2a
4. Заримдаг сөөгөнцөр зонхилсон
төлөв байдал
IV
II
Ш.1a
Ш.2a С.3a
1.1a 1.2a
3.1a 3.2a
3.2 Агь (>25%)-хазаар өвс- заримдаг сөөгөнцөрт бүлгэмдэл
3. Агь зонхилсон төлөв байдал
С.2aШ.1a
Түймэрт өртсөн газарт НАЦС дангаараа
үлдэнэ
Энэ төлөв байдал дээр АМСЭ-гийн
оролцоо ихэснэ
Том хялганат хуурай хээр нь Дорнод Монголын хээрийн үндсэн төрхийг бүрдүүлнэ. Том хялганат хээрийн үргэлжилсэн тархац Монгол орны зүүн хэсэг буюу Мэнэнгтийн тал, Матадын тал, Хэрлэн голын хөндийг дагаж баруун тийш Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт сумын хойд талаар үргэлжилэн Хар
Ямаатын уул хүрдэг. Үүнээс баруун тийшлэх тусам Том хялганат бүлгэмдэл алаг цоог тааралдах ба баруун захын цэг Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын нутагт оршино.
Энэхүү хээр нь манай оронд дтд 661-1300 м өндөр бүхий ухайй гүвээт болон тэгш тал, заримдаа нам уулсын хажуу, бэл хормой, өргөн хөндийгөөр тархана.
1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэхүү төлөв байдалд том хялгана зонхилно. Түнгэ болон дэрвээн хазаар өвс дэд зонхилогчийн үүрэгтэй. Энд алаг өвснөөс хонгорзуллиг хонгорзалаа, дагуур хүж өвс, марал навчит гичгэнэ, дагуур хатны цэцэг, дэрэвгэр жиргэрүү, хоёр ишт бэриш зэрэг байдаг.
Эдгээрийн бүлгэмдэлд эзлэх хувь адилхан байна.
2. Бэлчээрийн бага зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Том хялгана-түнгэ-алаг өвст бүлгэмдэл нь бэлчээрлэлтийн бага ашиглалтын явцад том хялгана-хазаар өвс-алаг өвст бүлгэмдлээр солигдоно. Ноёлогч Stipa grandis-ийн арви буурсаар улмаар зонхилогчийн байр сууриа алдаж, дэрвээн хазаар өвс,
түнгэ зонхилно. Энд алаг өвсний хэмжээ төдийлөн өөрчлөгдөхгүй.
3. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Бэлчээрлэлтийн хэт их ашиглалтын улмаас агьт төлөв байдалд шилжинэ. Үетнээс дэрвээн хазаар өвс, том хялгана, саман ерхөг зэрэг нь бүр мөсөн алаг болохгүй хэдий ч хэзээ ч агийн бүрхэцэд хүрэхгүй болно. Хөрсний сул элэгдэл, эвдрэлтэй.
Харахад хөрсний А үе давхарга нимгэрээгүй байна. Ургамал тогтвортой. Өнгөн хөрсний хоорондын зайд хөрсний хөдөлгөөн бага зэрэг ажиглагдана. Усны урсгалын ул мөр, хагдны хөдөлгөөн ажиглагдах нь өнгөн хөрс бага зэргийн хөдөлгөөнд орсныг илтгэнэ (Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн зэрэглэл 1).
4. Бэлчээрийн нилээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Эцсийн шатанд цөөн наст ургамлын синузи бүхий заримдаг сөөгөнцөр-алаг өвст талхлагдсан бүлгэмдэл болон хувирна.

35. Ш1, Ш2,Ò3 Áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é
àøèãëàëò, õóóðàéøèëò
С2
Òîì õÿëãàíû ñýðãýëòèéã äýìæèõ
¿¿äíýýñ áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ
¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ
øààðäëàãàòàé. Àëü áîëîõ õºíãºí àøèãëàõ,
à÷ààëëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð ýíãèéí
õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëíý
С3,С4
Òîì õÿëãàíû ñýðãýëòèéã äýìæèõ, ºíãºí
õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ íü
÷óõàë. Àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä:
À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, õºíãºí àøèãëàõ
õóâèëáàð: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí
õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ
2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð
áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë
óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ
3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð
óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ
4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð
áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë
óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ
Á. Õºðñíèé óñ ÷èéãèéí ãîðèìûã ñàéæðóóëàõ
çàìààð óðãàìëûí ñýðãýëòèéã äýìæèõ
çîðèëãîîð. Õºðñ õàâàõ.Ãàçðûí íàëóóãèéí
õºíäëºí ÷èãëýëä 20-30 ñì çàéòàé öàâ ãàðãàõ
àðãà õýìæýý àâíà.
Ш2
Ш3
Ш1
С3
С4
С2
Òîì õÿëãàíà (>20%) - Ò¿íãý - Àëàã ºâñт бүлгэмдэл
Íýã íàñò á¿õèé заримдаг сөөгөнцөр-Àëàã ºâñò бүлгэмдэл
Äýðâýýí õàçààð ºâñ (>25%)-Ò¿íãý-Òîì õÿëãàíà
(<20%)-Ширэг улалжит бүлгэмдэл
Шарилж (>25%)-Үетэн (<25%)-Ширэг улалжит бүлгэмдэл
1. Òîì õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
4. Заримдаг сөөгөнцөр çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
2. Õàçààð ºâñ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
3.Àãü çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
Óðãàö: 1330-1467 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 78-86 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 350-369 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 17-18 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 761-806 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 41-44 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 673-713 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö:34-36 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Äýðýâãýð æèðãýð¿¿
Àììàíû ñýäýðãýíý
Äýðâýýí õàçààð ºâñ
Äýðâýýí õàçààð ºâñ
Õîíãîðçóëëèã Õîíãîðçàëàà
Øîðãîð ëóóëü
Íàíãèàä öàãààí ñóëü
Àãü
Òîì õÿëãàíà
Íàíãèàä çýýðãýíý
Òîì õÿëãàíà
Øèðýã óëàëæ

36. 7. ×óëóóðõàã õºðñòýé Óóëûí îðîé áîëîí ýíãýð õàæóóãèéí
Êðûëîâûí õЯëãàíà-Үåòýí-àëàã Өâñò áýë÷ýýð
III
7. Чулуурхаг хөрстэй уулын орой, энгэр хажуугийн Крыловын хялгана-үетэн-алаг өвст бэлчээр
1.1 Крыловын хялгана (>25%)-үетэн (САЕР, ДЭХӨ, СБХЯ, ЛЕБТ)(<25%)-агь
(<25%)-алаг өвст бүлгэмдэл
2.1 Үетэн (САЕР, ДЭХӨ, МЦДС, НАЦС)(>25%)-агь(<25%)-крыловын
хялганат (5-25%) бүлгэмдэл
2.2 Агь(>25%)-үетэнт (САЕР, ДЭХӨ, МЦДС) бүлгэмдэл
3.1 Доройтлын заагуур зүйл ургамлууд олширсон Заримдаг
сөөгөнцөрт(>45%) бүлгэмдэл
I
II
1. Крыловын хялгана зонхилсон төлөв байдал
3.Заримдаг сөөгөнцөр зонхилсон төлөв байдал
2.1a 2.2a
Ш.1a С.2a
IV
2. Үетэн зонхилсон төлөв байдал
Ш.2a С.3a
Крыловын хялганат хээрийн тархацын төв нь монгол бөгөөд хилийн чанадад төдийлөн өргөн тархдаггүй. Крыловын хялгана уул хоорондын хотгорын хуурай хээрийн ландшафтад бүлгэмдэл үүсгэх ач холбогдолтой тул Монгол болон Өвөр Байгалд хуурай хээрийн бүсэд онцгой үүрэгтэй юм. Крыловын
хялганат хээр нь Монгол орны бэлчээрийн үндсэн хэвшил бөгөөд бүх төрлийн малд тохиромжтой, хамгийн өргөн ашигладаг учраас бэлчээрлэлтийн нөлөөнд ихээхэн өртөж, өөрчлөгдөж байдаг.
Энэхүү бэлчээр нь Төв, Архангай, Булган, Өвөрхангай, Баянхонгор, Увс, Завхан зэрэг аймгуудын уулархаг хэсгээр тархсан байдаг. Монгол-Алтайд Крыловын хялгана-Ерхөгт, Крыловын хялгана-заримдаг сөөгөнцөрт, Крыловын хялгана-ерхөг-хуурайсаг чулуусаг алаг өвст бүлэг эвшлүүд зонхилно.
1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энд Крыловын хялганаас гадна дэд зонхилогчийн бүрэлдэхүүнд үетнээс Саман ерхөг, Невскийн түнгэ, хуурайсаг алаг өвснөөс Allium eduardii, Dracocephalum fruticulosum, Eremogone capillaris, Stellaria dichotoma, Thalictrum foetidum, Artemisia dracunculus, Artemisia
rutifolia, Artemisia frigida, A.santolinifolia, Ptilotrichum canescens зэрэг ургамлууд орох ба Krascheninnikovia ceratoides, Caragana bungei, C.pygmaea бага арвитай ч тогтмол тааралдана.
2. Бэлчээрийн дунд зэрэг доройтсон төлөв байдал. Бэлчээрлэлтийн хэт их ашиглалтын улмаас Крыловын хялгананы хувь буурч бусад үетний хэмжээ нэмэгдэж зонхилох ба Агийн бүлгэмдэлд эзлэх % нэмэгдэнэ.
3. Бэлчээрийн хүчтэй доройтсон төлөв байдал. Бэлчээрлэлтийн хэт их болон зохисгүй ашиглалтын улмаас Крыловын хялгана болон бусад үетний хэмжээ бүр багасаж оролцогч заримдаг сөөгөнцрүүд арви, бүрхэц нэмэгдэж энэхүү төлөв байдлыг үүсгэнэ. Хөрсний сул элэгдэл, эвдрэлтэй. Харахад хөрсний
А үе давхарга нимгэрээгүй байна. Ургамал тогтвортой. Өнгөн хөрсний хоорондын зайд хөрсний хөдөлгөөн бага зэрэг ажиглагдана. Усны урсгалын ул мөр, хагдны хөдөлгөөн ажиглагдах нь өнгөн хөрс бага зэргийн хөдөлгөөнд орсныг илтгэнэ (Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн зэрэглэл 1).

37. Ш1, Ш2 Áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, õóóðàéøèëò
С2
Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî
áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð
áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. 2. Áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ ¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ çîðèëãîîð 2 òàëáàéò ñýëãýýã
íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. øààðäëàãàòàé. 3, Áýë÷ýýðèéí ãàçàð õ¿ðýëöýýòýé íºõöºëä 1 çóíû òóðø àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ íü ¿ð ä¿íòýé.
С3
Þóíû ºìíº îëîí íàñò óðãàìëûí á¿ðõöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ºíãºí õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ íü ÷óõàë.Èäýìæ ñàéòàé ¿íäñýí ç¿éë óðãàìëóóä íü áàðàã
óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí òóë ýðãýí ñýðãýõäýý óäààí, 10 ãàðóé æèë øààðäàãäàíà. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºí ñýðãýýæ áàãà à÷ààëëààð àøèãëàõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä: 1. Ãóðâàí
æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä
àøèãëàõ. 3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë
äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ
Ш1
С2
Ш2
С3
Êðûëîâûí õÿëãàíà (>25%)-¯åòýíт (<25%) бүлгэмдэл
Ñàìàí åðõºã
Äýðýâãýð æèðãýð¿¿
Àðçãàð ñîãñîîëæ Äýëõýý òîãòîðãîíî
Áàðèóëò á¿éëýýñ
Êðûëîâûí õÿëãàíà
Òîì öýöýãò äààãàí ñ¿¿ë Àãü
¯åòýí (>25%)- Àãüт (<25%) бүлгэмдэл Çàðèìäàã ñººãºíöºðт (>25%) бүлгэмдэл
1. Êðûëîâûí õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
2. ¯åòýí çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë 3. Çàðèìäàã ñººãºíöºð çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
Óðãàö: 973-1054 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 57-62 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 904-944 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 49-52 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 362-679 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 18-34 õîíèí òîëãîé/100 ãà

38. 8. ÕӨíãӨí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèéí
Êðûëîâûí õЯëãàíà-õàçààð Өâñò áýë÷ýýð8. Хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Крыловын хялгана-хазаар өвст бэлчээр
I1.1 Крыловын хялгана(>40%)-үетэн (ДЭХӨ, НАЦС, САЕР, КОМА)(>20%)-алаг өвс-агьт бүлгэмдэл
2.2 Ширэг улалж(>30%)-Шарилж (АГЬ,АДША)(10-30%)-Крыловын хялганы сийрэг дэгнүүл
бүхий бүлгэмдэл
2.1 Ширэг улалж(15-30%)- Үетэн (ДЭХӨ, НАЦС)(<10%)-крыловын хялгана(<20%)-агьт бүлгэмдэл
1.2 Үетэн (ДЭХӨ, НАЦС, САЕР)(10-20%)-крыловын хялгана(20-40%)-ширэг
улалж(<15%)-агьт бүлгэмдэл
3.1 Шарилж (АДША, АГЬ)(>30%)-доройтлын индикатор ургамлууд (ИШГИ,
ИМГИ, ШИУЛ, АМСЭ)- улалжит бүлгэмдэл
II
III
1. Крыловын хялгана зонхилсон төлөв байдал
3. Шарилж зонхилсон төлөв байдал
1.1а 1.2a
Ш.1a С.2a
2.1а 2.2a
IV
2. Ширэг улалж зонхилсон төлөв байдал
T.2a С.3a
БНХР, АГЬ (<5%)
оролцогч байдлаар
ургана.
КРХЯ-наас гадна КЛХЯ
нь Төв, Завхан аймагт
тохиолдоно.
Ачаалал өндөртэй ашиглалтын нөлөөгөөр нэг
настууд болон шарилжийн оролцоо ихэснэ
Хөрсний өнгөн
хэсэг суларч
халцарсан байна.
Улалжийн хувь хэт өндөр байвал үетнээ барьж хувилбарт холбох буюу үетэн буюу КРХЯ
байхгүй, улалж ихэссэн байвал 2-р төлөв байдал холбох.
Крыловын хялганат хээр нь монгол орны хамгийн өргөн тархац бөгөөд ихэнх аймгуудын нутагт тааралдана. Ихэнхдээ уулсын хөндий, бэл хормой, тал газрыг эзлэн орших бөгөөд нам уулс, цав толгодын хажуу, бэл хормойгоор дтд 925-1980 м өндөрт тархдаг. Гол төлөв хөнгөн шавранцар хүрэн хөрсөнд
тархдаг.
1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Бүлгэмдлийн зонхилогч нь Крыловын хялгана, Дэрвээн хазаар өвснөөс гадна Саман ерхөг, Нангиад цагаан суль байнга элбэг ургадаг онцлогтой. Сөөгийн хувьд 3 зүйл Харгана ургах боловч тэдгээрийн арви, тусгагийн бүрхэц ихээхэн бага буюу оролцогч байдалаар
ургадаг. Харин заримдаг сөөгөнцөрийн оролцоо сөөгтэй харьцуулахад харьцангуй их байдаг. Заримдаг сөөгөнцрөөс Агь, Адамсын шарилж, Дэлхээ тогторгоно зэрэг зүйл байнгашил өндөртэй ургана. Алаг өвснөөс Allium anisopodium, Allium bidentatum, Cymbaria daurica, Bupleurum bicaule, Potentilla
acaulis, potentilla bifurca, sibbaldianthe adpressa, convolvulus ammanii, Saussurea salicifolia элбэг ургана. Ширэг улалж оролцогч байдлаар байнга ургана.
2. Бэлчээрийн дунд зэрэг доройтсон төлөв байдал. Бэлчээрийн ашиглалт нэмэгдэхэд ширэг улалж, агь, дэлхээ тогторгононы бүлгэмдэлд эзлэх хувь нэмэгдэж зонхилогч болж ирнэ. Крыловын хялгана, үетний бүлгэмдэлд эзлэх % буурч, нэг болон шарилжийн оролцоо эрс нэмэгдэнэ
3. Бэлчээрийн хүчтэй доройтсон төлөв байдал. Агь, адамсын шарилж зонхилон, амманы сэдэргэнэ, улалж, имт гичгэнэ зэрэг зүйл ургамлууд дэд зонхилогчоор тохиолдож эхлэнэ. Мөн хөрсний өнгөн хэсэг суларч, борооны усаар угаагдан урссан ул мөр ихтэй болно. Ургамлан бүрхэц багассантай
холбоотойгоор хөрсөнд халцархай үүссэн байна. Хөрсний сул элэгдэл, эвдрэлтэй. Харахад хөрсний А үе давхарга нимгэрээгүй байна. Ургамал тогтвортой. Өнгөн хөрсний хоорондын зайд хөрсний хөдөлгөөн бага зэрэг ажиглагдана. Усны урсгалын ул мөр, хагдны хөдөлгөөн ажиглагдах нь өнгөн хөрс
бага зэргийн хөдөлгөөнд орсныг илтгэнэ (Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн зэрэглэл 1).

39. Ш1, Ш2 Áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, õóóðàéøèëò
С2
Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî
áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð
áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. 2. Áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ ¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ çîðèëãîîð 2 òàëáàéò ñýëãýýã
íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. øààðäëàãàòàé. 3, Áýë÷ýýðèéí ãàçàð õ¿ðýëöýýòýé íºõöºëä 1 çóíû òóðø àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ íü ¿ð ä¿íòýé.
С3
À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, õºíãºí àøèãëàõ õóâèëáàð: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð
áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. 3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 4. Ìàëûí òîîã
áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ
Á. Øàðèëæèéã õàäàõ, øàòààõ çàìààð îëîí íàñò ¿åò óðãàìëûí ñýðãýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Øàòààõ òîõèîëäîëä äîð õàÿæ 1-2 æèëèéí õóãàöààíä
àøèãëàëòààñ á¿ðýí ÷ºëººëºõ
Ш1
С2
Ш2
С3
Êðûëîâûí õÿëãàíà (>20%)-Үетэн (>20%) - Алаг өвс-Агьт бүлгэмдэл
Äàãóóð õàòíû öýöýã
Êðûëîâûí õÿëãàíà
Àãü Àãü
Á¿õýë íàâ÷èò áàãäàé
Äýðâýýí õàçààð ºâñ
Äýðâýýí õàçààð ºâñ Àììàíû ñýäýðãýíý
Øèðýã óëàëæ (>15%)- Үетэн (<10%)-Øàðèëæит бүлгэмдэл Øàðèëæ (>30%) - Äîðîéòëûí èíäèêàòîð óðãàìëóóä зонхилсон бүлгэмдэл
1. Êðûëîâûí õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
2. Ширэг улалж çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë 3. Шарилж çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë
Óðãàö: 555-620 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 30-34 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 370-425 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 18-21 õîíèí òîëãîé/100 ãà
Óðãàö: 894-1001 êã/ãà
Áýë÷ýýðèéí äààö: 52-59 õîíèí òîëãîé/100 ãà