Kalemegdan- donji grad, Beograd- Marijana Ivanov IV4

1. Donji Grad

2. Donji grad, mesto na kome su
kraljevi ostavljali svoj beleg
 Imena Despota Stefana Lazarevića, Karla VI, Hadrijana, Atile, Justinijana I,
Konstantina, Dragutina i Milutina, Mehmeda II Osvajača, Sulejmana
Veličanstvenog i Mehmed-Paše Sokolovića, kao i Kneza Mihaila Obrenovića i
svih potonjih srpskih vladara iz obe kraljevske dinastije, povezuje upravo Donji
grad, Kalemegdan, Beograd, odnosno Singidunum. Svi su se oni obreli na ovaj ili
onaj način na tom prostoru, ostavili svakojake tragove za sobom. Neke je od tih
tragova istorija pokopala, neke sačuvala, ali imena svih ovih vladara ostaju
neraskidivo vezana za prostor na samom ušću Save u Dunav - za Donji grad.

3. Uvod
 Turista bi mogao proći
prekrasnim kapijama i uživati
već u samom pogledu na njih i
kroz njih u tolikoj meri da ne
bi stigao ni da se zapita ko je to
gradio i zašto, kada i koliko je
trajalo...brojna pitanja ostaju
nepostavljena iako su odgovori
tu, i to samo zato što će ga
Donji grad kupiti svojom
lepotom i jedinstvenošću već sa
prvim koracima kojim kročimo
u njegov prostor.

5. Kapija Karla VI
 Monumentalna donjogradska kapija je jedan od retkih sačuvanih objekata iz doba
austrijske vladavine u prvoj polovini XVIII veka. Podignuta je kao trijumfalna
kapija(slavoluk) 1736. godine u čast vojnih pobeda austrijskog cara Karla VI.
Pronadjena je i kamena ploča sa natpisom na latinskom koji nam daje podatke o
godini izgradnje i nameni. Ovaj sjajan primer barokne arhitekture, "veličanstveno
delo" po mišljenju samih graditelja, često se pogrešno naziva "Kapija Eugena
Savojskog".
Po stilu odudara od oštrih linija tvrdjava i predstavlja veran izraz baroka XVIII
veka, koji je u vreme careva Leopolda I (1657-1705) Josifa I (1705-1711) i Karla
VI (1711-1740) dostigao svoj vrhunac u Beču. Tvorac kapije bio je verovatno
inženjer Doskat de Mores, jer je on izradio planove i vrsio nadzor nad celokupnim
radovima utvrdjivanja Gornjeg i Donje grada. Kapija je gradjena od kamena, a više
svoda, sa unutrasnje strane, urezan je carev grb sa krunom, dok je sa spoljne strane
izradjena reljefna jedna grana.

6. O kapiji...
 Kapija Karla VI sada se nalazi u središtu donjogradske zaravni i deluje kao
samostalno zdanje, budući da su okolne fortifikacije, koje su s njom činile celinu, u
znatnoj meri porušene. Kapija je ugrađena u središnji deo srednjovekovnog
Severoistočnog bedema Donjeg grada, na prostoru između kula IV i V.
Ispred ovogbedema se nalazilo staro pristanište u vidu uskog izduženog zaliva. Ova
stara fortifikaciona trasa, podignuta u trećoj deceniji 15. veka, za vreme vladavine
despota Stefana Lazarevića, zatvarala je branjeni prostor Donjeg grada prema
istoku.U okviru pomenutog bedema, u samom podnožju Dunavske padine nalazio se
glavni ulaz u Donji grad, prvobitna Istočna donjogradska kapija, koja je krajem prve
polovine 15. veka bila ojačana i dogradnjom barbakana s položajima za
topove.Komunikacija koja je vodila kroz ovu kapiju povezivala je utvrđeni deo
srednjovekovnog grada s predgrađem na prostoru današnjeg Zoološkog vrta
i Dorćola, i dalje se spajala s poznatim Carigradskim drumom. Svoju funkciju
glavnog ulaza u Donji grad ova stara kapija zadržala je sve do druge decenije 18.
veka, odnosno vremena kada su austrijske vlasti započele velike radove na
rekonstrukciji Beogradske tvrđave. Već u prvoj etapi radova temeljno je prerađen
stari...

7. ...donjogradski Severoistočni bedem, koji je rekonstruisan prema principima
bastionih fortifikacija. Izgrađena je nova unutrašnja kurtina, a međuprostor širine
oko 13,5 m, koji je činio unutrašnju strukturu bedema, odnosno bastione trase,
ispunjen je zemljanim nasipom. Na prostranoj gornjoj površini rekonstruisanog
bedema nalazili su se zemljani grudobrani, a verovatno i položaji za topove. Ispred
ovog bedema, u okviru nove glavne spoljne bastione trase, izgrađen je Severoistočni
tvrđavski front sa zatvorenom ratnom lukom.S novim fortifikacijama, stara
srednjovekovna Istočna kapija izgubila je svoju nekadašnju funkciju i bila je
zazidana. Umesto nje, na pravcu glavne podužne komunikacije izgrađen je nov
monumentalni ulaz u Donji grad – Kapija cara Karla VI

1876.

8. Značenje, simbolika i stilske odlike Kapije cara
Karla VI

U vreme baroka, kada simbolizacija gradskog ambijenta postaje značajan pokretač
arhitektonskog stvaralaštva, gradske ili tvrđavske kapije dobijaju posebno značenje,
što je u slučaju Beograda najbolje došlo do izražaja prilikom oblikovanja Kapije
cara Karla VI. Mada nije predstavljala glavnu kapiju Beograda, njen položaj na
ulazu u Donji grad iz pravca nekadašnje glavne gradske ulice (sada Ulica cara
Dušana) odredio je bitno karakter njene arhitekture. Predstavljajući simbolično
trijumfalni ulaz u zaposednuti, odnosno za hrišćansku Evropu oslobođeni grad,
kapija ovde višestruko označava snagu i trijumf nove vlasti, cara i njegove
novostečene krunske zemlje – Kraljevine Srbije.U arhitekturi ove građevine dve
ravnopravne fasade postavljene su tako da spoljna, kroz koju se ulazilo u tvrđavu,
predstavlja slavoluk pobede vojske i njenog vladara, čiji monogram stoji na
pročelju. Unutrašnja fasada, kroz koju se iz tvrđave ulazilo u civilni grad,
zamišljena je kao portal glavnog grada Kraljevine Srbije, čiji grb u bogatoj kartuši –
veprova glava probodena strelom – predstavlja centralni motiv.

9.  Svojim dvostrukim karakterom ova građevina ističe ključnu odliku grada na ušću
Save u Dunav, u njegovom odnosu između vojnog utvrđenja i civilnog naselja, što je
bio bitan i stalno prisutni činilac viševekovne dramatične istorije između rata i
mira.Projektovanje ovako zamišljene građevine ostvareno je sa izuzetnim osećajem
za meru, što odaje vrsnog arhitektu sasvim iznimnog senzibiliteta. Njena glav-
na fasada, kojoj se prilazilo preko drvenog mosta, ogledala se u mirnoj vodi
pristaništa, dobijajući tako u svom volumenu i monumentalnosti. „Utisak naglašene
snage proizilazio je i iz uspostavljene dinamičke ravnoteže svih arhitektonskih
elemenata monumentalne fasade. To je posebno bilo naglašeno
simboličnim skulpturama sa motivom viteških oklopa slave, koji simbolizuju vojnu
pobedu, ali i mir koji je zavladao. U simbolično-scenskom smislu bočne skulpture
naglašavaju centralni motiv na vrhu slavoluka, postavljen iznad ovalnog timpanona
sa carskim monogramom u središtu – skulpturu oklopa sa zastavama ispred koga
su topovske cevi i dva ratna bubnja, kao da stoje spremni da se ponovo oglase.“16
Stilsko oblikovanje obaju pročelja ne odslikava, kako bi se očekivalo, bliskost sa
bečkom arhitekturom prvih decenija 18. veka.

10. Stanje kapije i pristup konačnoj obnovi

Posle gotovo pedeset godina od poslednjih konzervatorskih intervencija, na starom
zdanju Kapije Karla VI uočljive su znatne promene, kako u odnosu na statičku
stabilnost samog objekta tako i alarmantno stanje kamenih fasada, koje su delom u
fazi raspadanja. Kod prostorije III može se naslutiti da se stare pukotine na svodu i
zidovima proširuju, po svemu sudeći, usled sleganja njenog jugoistočnog zida.
Usled toga, došlo je do pucanja slojeva hidroizolacije nad svodom ove prostorije
tako da atmosferske vode prodiru i vlaže celu
svodnu konstrukciju. S druge strane, uočljiv je procesdegradacije i raspadanja
originalnih kamenih blokova na fasadama, što je pored ostalog i posledica
prodora vlage kroz gornje zone oba frontona. Stanje u kojem
se Kapija sada nalazi ukazuje na neophodnost sveobuhvatnog pristupa
saniranju objekta u celini. Na prvom mestu potrebno je izvršiti statičku
sanaciju prostorije III, s rekonstrukcijom oštećenih delova svoda i
bočnih zidova, zatim obnoviti celokupnu hidroizolaciju nad kapijom, koja je
izvedena 1965. godine, kao i prezidati oštećene delove zidova i završnog
venca od opeka.

11.  Poseban značaj ima obnova kamenih fasada kapije, gde je neophodna zamena teže
oštećenih kamenih blokova uz nadogradnju onih gde je to moguće. Takođe je
potrebno u celini obnoviti kamene skulpture središnjeg i bočnih trofeja sa glavne
fasade, uz obnovu delova koji nedostaju, odnosno onih uništenih, što je moguće
prema sačuvanoj foto-dokumentaciji i analizi detalja sličnih analognih skulptura.U
okviru konačnog uređenja kapije trebalo bi predvideti arheološku prezentaciju
ostataka porušenih bočnih prostorija V i VI, sa odgovarajućim delovima unutrašnje
kurtine. Na taj način bi se kapija prikazala u okviru celine kojoj je nekada pripadala,
za razliku od sadašnjeg stanja kada deluje kao samostalni objekt čija se nekadašnja
funkcija teško uočava.

12. Pristanišna kapija
 Nalazila se u okviru severoistočnog bedema Donjeg grada, nastala je kada i
pristanište, u XV veku. Evlija Čelebija spominje je u svom opisu iz 1680. godine
kao Malu pristanišnu kapiju. Ostaci ove kapije otkriveni su 1947. godine, a
istraživanja su nastavljena 1961. godine. Kapija je otkopana u zazidanom stanju.
Kroz nju se iz pristaništa ulazilo u bedemom ograđeno naselje. Ispred kapije je
postojala i drvena platforma za prilaz kapiji i pristajanje čamaca, pa je često
nazivana i Ribarskom kapijom.

13. Vidin kapija
 Istočna kapija Donjeg grada (prema Dorćolu), izgrađena u 18. veku, tokom
austrijskih proširenja. Prvobitna je bila flankirana s dve kule (kao Zindan kapija), ali
su je Nemci 1944. digli u vazduh.
Nalazila se kod današnje Prve beogradske
Gimnazije, na čijoj se zgradi nalazi
spomen-ploča

14. Kula Nebojša
 Kula Nebojša je jedna od najpoznatijih kula u Beogradskoj tvrđavi. Nalazi se
u Donjem gradu na ulazu u nekadašnje Dunavsko pristanište. U njoj je za
vreme turske vladavine pogubljen grčki revolucionar Riga od Fere.

15. Naziv i legenda
 Kula je dobila naziv negacijom glagola bojati se, što bi značilo da se kula ne
boji ni jednog neprijatelja i da je neosvojiva.
 Takvo imenovanje kula se može naći i kod drugih slovenskih naroda, kao
npr. u slovačkim tvrđavama
Često se nepravilno naziva i "Nebojšina kula" usled nedovoljnog
poznavanja istorije i lakšeg pamćenja imena (zbog prirode
jezika "Nebojšina kula" zvuči ispravnije iako je potpuno drugačijeg
značenja).
 Prema legendi kula Nebojša je bila Donžon kula Beogradske tvrđave u
doba despota Stefana, koja je verovatno izgledala poput Despotove
kule u manastiru Manasija. Legenda dalje kaže da se kula kao Neosvojiva,
kada su Turci nakon teških borbi zauzeli skoro celu Beogradsku tvrđavu,
vinula u vazduh i odletela u Donji grad van njihovog domašaja, tako da je
oni nikada nisu ni zauzeli. Od toga vremena ona stoji na svom današnjem
mestu da svedoči o svojoj nepobedivosti i nepokornosti.

16. Prvobitni nazivi kule bili su Bela i Temišvarska kula, da bi svoj današnji naziv
dobila tek u XVII veku. Tada je u eksploziji baruta odleteo u vazduh Mali
Grad sa prvobitnom kulom Nebojšom (prostor od Deferdareve
kapije do Pobednika), posle čega je naziv Nebojša prešao na kulu u pristaništu.
 Izgled
Kula Nebojša ima osnovu pravilnog osmougla sa debelim zidovima. Ima četiri
sprata i prizemlje (pet etaža) sa ukupnom visinom od 22m. Na svakoj strani spratova
smešteni su otvori za topove kojima je posada mogla da dejstvuje po napadačima
kako sa reka tako i sa kopna. Kula je ranije imala zaravnjeni vrh sa grudobranom i
isturenim drvenim konzolama za dejstvo po neprijatelju. U prvoj polovini XVIII
veka tokom velike obnove Beogradske tvrđave koju su sproveli Austrijanci, vrh kule
sa grudobranima je zamenjen krovnom konstrukcijom koja je opstala do današnjih
dana.
Kula spada u red tipičnih artiljerijskih višespratnih kula koje su se u to doba gradile
u skoro svim utvrđenim gradovima tog doba.

17. Prošlost kule nebojše
Kula Nebojša je nastala oko 1460. godine. Izgradili su je Ugari da bi zaštitili
prilaz Dunavskom pristaništu i njega samog od turskih napada.Turci su
prilikom osvajanja Beograda 1521. godine uspeli da prodru u Donji grad tek kada su
artiljerijom srušili Kulu Nebojšu. Ona je sa svojim topovima imala veliki značaj u
burnoj istoriji Beograda kao, uz kulu Mlinaricu, najjača kula u Donjem gradu. Zbog
toga je često bila na udaru osvajačkih artiljerija, tako da je više puta rušena i ponovo
podizana.
Kula Nebojša kao tamnica
Sa gubitkom značaja Dunavskog pristaništa i njegovim zatrpavanjem kulu Nebojšu
Turci pretvaraju u najpoznatiju tamnicu Beogradske tvrđave. Ona zbog te uloge
postaje jedan od mračnih simbola Beograda poput Bele
Kule u Solunu ili Tauera u Londonu.
Njen najpoznatiji zatočenik je bio veliki grčki rodoljub Riga od Fere koji je u njoj
pogubljen 24. 06. 1798. godine. Pored njega u njoj je život izgubio i mitropolit
Metodije, koji je ubijen 1800. godine po naredbi Hadži Mustaf paše.

18. Drugi svetski rat
Na prostoru oko kule se nalazi masovna grobnica žrtava ustaškog logora
Jasenovac.Tu su tokom Drugog svetskog rata sahranjeni leševi koje je na obalu
izbacila reka Sava. Unakažene leševe su izvlačili ribari i sahranjivali pored kule.
Pogled kroz prozor

19. Kula Nebojša danas
 Kula Nebojša je poslednju restauraciju doživela 1964. godine, a danas zatvorena
za javnost, dok su njeni spoljašnji zidovi u dobrom stanju.
 Početkom XXI veka vlasti grada Beograda postigle su okviran dogovor sa grčkim
vlastima o obnovi kule i njenom otvaranju za posetioce uz pomoć sredstava
koje bi Grci obezbedili. Radovi na obnovi su otpočeli u junu 2009. godine i
okončani su u maju 2010. godine, a očekuje se da do kraja godine bude otvorena
za javnost, sa izložbenim prostorom na četiri sprata, od kojih će prvi biti
posvećen Rigi od Fere.

20.  Jakšićeva kula
 Jakšićeva kula je osmougaona odbrambena kula nastala u periodu od XI do XV
veka. Nalazi se na preseku severoistočnog i severozapadnog bedema Beogradske
tvrđave. U okviru austrijske rekonstrukcije tvrđave od 1717. do 1739. godine,
Jakšićeva kula je bila uklonjena. Godine 1937. izvršena je rekonstukcija bedema i
kule koja je dobila današnji izgled.
 Kosturnica branilaca Beograda nalazi se u zidu ispod Jakšićeve kule. Izgrađena
je 1937. godine posle rekonstrukcije kule i prilikom izgradnje crkve svete Petke.
U kosturnici su smešteni posmrtni ostaci srpskih branilaca izginulih prilikom
odbrane Beograda 1914-1915. godine.

21. Crkva Svete Petke
 Crkva Svete Petke je podignuta na mestu čudotvornog izvora, u neposednoj blizini
crkve Ružica, podignute posle 1867. godine. Sadašnja kapela je sagrađena 1937.
godine po projektu arhitekte Momira Korunovića. Njene unutrašnje zidove i
svodove pokrivaju mozaici, koje je 1980-83. godine izradio slikar Đuro Radulović.

22. Istorija crkve
 Kapela Svete Petke je podignuta u periodu kada su mošti ove svetiteljke
premeštene u Beograd. Njene mošti su prenete na molbu kneginje Milice
Sultanu. Deo moštiju je prenet 1417. godine u kapelu koju je podigao nepoznati
velikodostojnik iz Donjeg grada. Nakon turskog osvajanja Beograda 1521.
mošti su odnete u Carigrad. 1641. godine ih otkupljuje moldavski vojvoda i
prenosi u grad Jaši. Crkva Ružica i dalje čuva jednu časticu moštiju Svete Petke.
Nije poznato da li je pominjana kapela bila podignuta u blizini izvora, kao ova
današnja. Ta prvobitna kapela je bila u obliku zemunice u koju se ulazilo niz
stepenice. Zbog lošeg stanja, na inicijativu Patrijarha Varnave, na današnjem
mestu je izgrađena i osveštana kapela na dan Svete Petke 1937. godine.
Prilikom kopanja temelja pronađeni su ostaci nekog starijeg hrama i iskopane su
brojne kosti vojnika poginulih tokom odbrane Beograda 1914 i 1915. godine.
Pri ovoj crkvi izgrađena je krstionica po uzoru na apostolske.

23. Živopis kapele
 Kapela je dvaput živopisana. Prvi živopis je uradio akademski slikar Vladimir
Predajević. Taj živopis je brzo propao zbog lošeg kvaliteta materijala koji je
korišćen tokom radova, pa se drugi put koristila tehnika mozaika. Drugi živopis je
uradio beogradski slikar Đuro Radulović između 1975. i 1982, a osveštao ga je
Patrijarh German 27. februara 1983.

24. Crkva Ružica
 Bogorodična crkva Ružica je crkva koja se nalazi u severnoistočnom
podgrađu Beogradske tvrđave, ispod Zindan-kapije. U doba despotaStefana
Lazarevića postojala je stara crkva istog imena, koju su Turci pri osvajanju
Beograda 1521. godine porušili. Sadašnja crkva bila je u 18. veku barutni magacin,
koji je 1867-69. godine pretvoren u vojnu crkvu.

25. Istorija crkve
 Tačno vreme kad je ova crkva napravljena i ko je učestvovao u gradnji ni dan danas
nije poznato. Jedino što je utvrđeno je da je ovo najstarija beogradska crkva.
 Krajem sedamnaestog veka, crkva Ružica je srušena, ali je već pet dana posle
oslobađanja od Turaka bio organizovan odbor za obnavljanje crkve. Radovi su brzo
završeni, tako da je crkva osveštana posle već deset meseci. Nakon toga su u njoj
počela da se vrše bogosluženja.
 Prilikom ove obnove napravljene su i dve statue. Jedna predstavlja kopljanika
cara Dušana, a druga pešadinca iz Balkanskih ratova. U crkvu je doneseno šest
ikona iz logora Nador u Africi. To se postiglo uz učestvovanje vojnog
sveštenika i duhovnika crkve Ružice. Do današnjih dana su samo dve očuvane.
Radovi su nastavljeni i posle rata, kada je popravljen vodovod i podignuta
kapija kod oltara. Najveći radovi su vršeni 1937. kada je izgrađena kapela Svete
Petke, trem i crkveni dom, koji je uništen tokom bombardovanja 1944.

26. Ikonostas i živopis
 Ikone ikonostasa slikao je Rafailo Momčilović tehnikom ulja na šperploči, po
skicama episkopa Irineja Đurića. Kosta Todorović je radio plitki duborez u pozlati
na pregradi ikonostasa. Cilj je bio da se oponaša moravski nacionalni stil. Crkvu je
živopisao ruski akademski slikar Andrej Bicenko. Nažalost, usred velike vlage,
živopis je velikoj meri oštećen. Živopis je karakterističan po tome što se na njemu
nalazi izvestan broj srpskih savremenika. Zapadni deo živopisa predstavlja Hristovu
besedu na gori, gde se među slušaocima nalaze vojni sveštenik Petar Trbojević i
kralj Aleksandar I Karađorđević, dok se na severnoj strani nalaze kralj Petar I
Karađorđević i ruski car Nikolaj II Romanov.

27. Ostaci Mitropolitskog dvora

Arheološkim istraživanjima otkriven je deo mermernog nadvratnika mitropolitske
crkve Uspenja Bogorodice sa ktitorskim natpisom despota Stefana Lazarevića. Sem
natpisa nije pronađen nikakav drugi ostatak crkve koja uništena početkom treće
decenije XVIII veka. U neposrednoj blizini crkve nalazila se prostrana
srednjovekovna građevina – palata, za koju je arheološkim istraživanjima vršenim
od 1985. godine utvrđeno da potiče iz despotovog vremena. Ova palata pripadala je
kompleksu Mitropolitskog dvora i uništena je u požaru prilikom turskog
zaposedanja grada 1521. godine.

28. Izvori:
1. Wikipedia
2. http://razgledanje.tripod.com/tvrdjava/fototura.htm
3.http://www.planplus.rs/ulica/4759/beograd-stari-grad-
kalemegdan-donji-grad
4. http://www.filmpublikart.net/kalemegdan/
5. http://www.360vr.rs/bg-vodic/kalemegdan.php
Profesor: Učenik:
Jelena Miletić Marijana Ivanov