Αποσπασμάτα από την ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ που αναφέρονται στον Κλασσικό Ελληνισμό.

1. T O Y
E A A Η N I K O Y
Ε Θ Ν Ο Υ Σ
ΚΛΑΣΣΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ (2)

2. To Κοινό των Χαλκιδέων στρέφεται πρός τούς
’Αθηναίους. ’Αρχή τοΰ ’Ολυνθιακοί) πολέμου
349 π.Χ.
'Όπως είδαμε, ό Φίλιππος καθησύχασε τούς Χαλκιδεΐς καί
άπέτρεψε τήν προσέγγισή τους μέ τούς ’Αθηναίους τό 356 π.Χ.
παραχωρώντας τους τόν ’Ανθεμοΰντα καί τήν περιοχή τής Πο-
τειδαίας, άφοϋ κατέστρεψε αύτή τήν πόλη (Τόμος Γ1, σελ. 454 -
455). Τό γεγονός ότι δεν τούς παρέδωσε τήν Ποτείδαια άπεί-
ρακτη, όπως τούς είχε αφήσει νά πιστεύουν, ένίσχυσε μεταξύ
των Χαλκιδέων τό ρεΰμα δυσπιστίας πρός τόν Φίλιππο. Οί
μεταγενέστερες νίκες του τό δυνάμωσαν ακόμη περισσότερο.
Έ τσ ι για μιάν ακόμη φορά ή πλειοψηφία των Χαλκιδέων άρ­
χισε νά κλίνη πρός τούς ’Αθηναίους. 'Ωστόσο φαίνεται ότι
τό Κοινό δέν προχώρησε σέ πράξεις παρά όταν ένθαρρύνθηκε
από τήν έκταση καί τήν ταχύτητα τής κινητοποιήσεως των
’Αθηναίων καί άλλων Ελλήνων τή στιγμή πού πληροφορήθη-
καν ή κατάλαβαν ότι ό Φίλιππος έτοιμαζόταν νά περάση τις
Θερμοπύλες. Μέ μυστικές έπαφές Χαλκιδεΐς καί ’Αθηναίοι
τερμάτισαν τήν μεταξύ τους έμπόλεμη κατάσταση, στήν όποία
βρίσκονταν από τό 356 π.Χ. "Ετσι οί πρώτοι παρέβησαν όρο τής
συμμαχίας πού είχαν συνάψει τότε μέ. τόν Φίλιππο, σύμφωνα
μέ τόν όποιο ώφειλαν νά μήν κλείσουν χωριστή ειρήνη. Ό
Φίλιππος έμαθε άμέσως τά συμβαίνοντα, άλλά δέν έσπευσε νά
άντιδράση δυναμικά. Ά ρ χισ ε μέ τόν εκφοβισμό : γυρίζοντας
άπό τή Θράκη τό 351 π.Χ. πέρασε μέσα από τό έδαφος των Χαλ-
κιδέων. Έ πειτα ένίσχυσε τούς Χαλκιδεΐς πολιτικούς Εύθυκρά-
τη καί Λασθένη, άρχηγούς τής φιλομακεδονικής παρατάξεως,
γιά νά κερδίσουν τις έπόμενες έκλογές. Α^τοί, μετά τή νίκη
τους, έξώρισαν τόν Άπολλωνίδη, άρχηγό τών φιλαθηναίων.
Δέν είναι γνωστό τί συνέβη άπό τότε ως τήν άνοιξη τοΰ
349 π.Χ., όταν ό Φίλιππος κήρυξε τόν πόλεμο έναντίον τών
Χαλκιδέων. Θά μπορούσε κανείς νά σκεφθή ότι ή φιλομακε-
δονική παράταξη μπόρεσε νά διατηρηθή στήν εξουσία· άλλά
σέ μιά τέτοια περίπτωση θά έξωρίζονταν οί αρχηγοί της, γεγο­
νός πού δέν συνέβη, άφοϋ, όπως θά δοΰμε, είχαν υπεύθυνες
θέσεις στήν Ό λυνθο καί κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου. Φαί­
νεται λοιπόν, ότι ή άντιμακεδονική παράταξη, μ’ όλο πού έχα­
σε τήν έξουσία, παρέμεινε ισχυρή, ίσως μάλιστα ένισχύθηκε
ακόμη περισσότερο. Πριν καταφύγη στά όπλα ό Φίλιππος,
άξίωσε άπό τούς Χαλκιδεΐς νά τοΰ παραδώσουν τούς δύο έτε-
ροθαλεΐς άδελφούς του ’Αρριδαΐο καί Μενέλαο. Πιθανό κί­
νητρο αύτοΰ τοΰ διαβήματος δέν ήταν βέβαια ό φόβος, μήπως
διατρέξη κίνδυνο στήν περίπτωση πού οί Χαλκιδεΐς αποφά­
σιζαν νά υποστηρίξουν τούς άδελφούς του καί πάλι ώς αντι­
ζήλους του στον μακεδονικό θρόνο — όπου τώρα ήταν άκλό-
νητος —, άλλά ή πρόθεση νά βεβαιωθή γιά τήν έκταση καί
τήν ένταση τών εχθρικών πρός αυτόν αισθημάτων τών Χαλ-
κιδέων. 'Όταν ή άξίωσή του άπορρίφθηκε, εισέβαλε στή
Χαλκιδική (άνοιξη τοΰ 349 π.Χ.).
Στά μέσα τοΰ 4ου αί. οί Χαλκιδεΐς ήταν περισσότεροι καί
πλουσιώτεροι άπό ό,τι πριν άπό μία γενεά, όταν άντιμετώπισαν
τούς Λακεδαιμονίους. Ό άριθμός τών πολιτών τής Όλύνθου
είχε διπλασιασθή : άπό 5.000 σέ 10.000. Τοΰτο δέν σημαίνει
ότι άνάλογη ήταν ή αύξηση τών πολιτών καί σέ όλες τις άλ­
λες πόλεις, άλλά έξυπακούει τήν ύπαρξη γενικών όρων, εύνοϊ-
κών γιά δημογραφική άνάπτυξη.

3. ’Ελάχιστα λείψανα έχουν σωθή άπό τήν Τορώνη, την κυριώτε-
ρη πόλη τής Σιθωνίας. Στην εικόνα ή θέση τής αρχαίας πό-
λεως καί τό ακρωτήριο Λήκυθος. Στα βυζαντινά τείχη που
Οί Χαλκιδεΐς γνωστοποίησαν στούς Αθηναίους τήν επί­
θεση τοϋ Φιλίππου και ζήτησαν τή βοήθειά τους. Σύμφωνα μέ
την επικρατέστερη γνώμη, ό Δημοσθένης έξεφώνησε τότε στήν
Εκκλησία τοϋ δήμου τόν «Α' ’Ολυνθιακό», τά κυριώτερα ση­
μεία τοϋ οποίου είναι τά ακόλουθα: Οί Ό λύνθιοι αντιστέ­
κονται στόν Φίλιππο αύθόρμητα- αρα θά πολεμήσουν απο­
φασιστικά. Οί ’Αθηναίοι πρέπει νά τούς βοηθήσουν, γιά νά
πλήξουν τόν Φίλιππο : μοναδική ευκαιρία γιά νά ανακτήσουν
δσα τούς έπήρε. Ά ν ή Ό λυνθος πέση, ό Φίλιππος θά κτυπήση
όπου θέλει- μπορεΐ νά φθάση ώς τήν ’Αττική, γιατί οί Θηβαίοι,
έχθροϊ των ’Αθηναίων, δεν θά τόν εμποδίσουν, αλλά θά τόν
βοηθήσουν. Ή στρατιωτική βοήθεια πρέπει νά χωρισθή σέ
δύο σώματα : τό ένα θά συνεργάζεται μέ τούς Χαλκιδεΐς στή
χώρα τους- τό άλλο θά έκτελή καταδρομές στά εδάφη τοϋ Φι­
λίππου. Χρήματα ύπάρχουν, καί μάλιστα άφθονα : άρκεϊ οί
’Αθηναίοι νά διαθέσουν γιά στρατιωτικούς σκοπούς τά ποσά
πού καταναλίσκουν γιά τήν εύχαρίστησή τους. Έσπευσε ό­
μως νά δηλώση ότι ό ί'διος δεν θά υπέβαλε επίσημα αυτή τήν
πρόταση. Ό υπαινιγμός άφωροϋσε τά «θεωρικά», τά όποια,
όπως είδαμε, προστατεύονταν μέ νόμο πού απειλούσε μέ θάνα­
το εκείνον πού θά πρότεινε τή διάθεσή τους σέ άλλους σκο­
πούς. Ό Δημοσθένης έρριχνε τήν ιδέα καί άφηνε τήν ευθύνη
στόν Ευβουλο καί στούς φίλους των : έκεϊνοι εΐχαν δώσει
στό ταμείο των «θεωρικών» τά περισσεύματα των άλλων κον-
δυλίων καί είχαν καταστήσει αδύνατη τή χρησιμοποίησή τους
γιά πολεμικούς σκοπούς· εκείνοι έπρεπε καί νά άναλάβουν
τούς κινδύνους, τόσο πολιτικούς όσο καί ποινικούς, τούς ό­
ποιους συνεπαγόταν ή κατάθεση νομοσχεδίου πού θά έθιγε
τά «θεωρικά», καί μάλιστα μέ τή βεβαιότητα ότι κινδύνευαν
λιγώτερο, γιατί τούς ακολουθούσε ή πλειοψηφία των πολιτών,
καί στήν ειδική αύτή περίπτωση θά εΐχαν μαζί τους καί τή μειο­
ψηφία. Τέλος ό Δημοσθένης ύπενθύμισε τις δυσχέρειες πού
διακρίνονται στήν εικόνα ’έχει ένσωματωθή άφθονο άρχαιο υλι­
κό άπό δεύτερη χρήση και ή περιοχή είναι διάσπαρτη άπό ό­
στρακα των κλασσικών χρόνων.
συναντούσε ό Φίλιππος στή Θεσσαλία, στήν ’Ιλλυρία, στήν
Παιονία καί έξέφρασε ελπίδες έξεγέρσεων.
Ή Εκκλησία τοϋ δήμου άποφάσισε νά συνάψη συμμαχία
μέ τούς Χαλκιδεΐς, νά στείλη στή Χαλκιδική τόν Χάρητα μέ
2.000 πελταστάς καί 30 τριήρεις, νά καλέση έθελοντάς τριη­
ράρχους γιά τόν εξοπλισμό άλλων 8 πολεμικών πλοίων. Τόν
ίδιο καιρό άποφασίσθηκε καί ή ίδρυση ένός ταμείου «στρα­
τιωτικών» μέ μάλλον περιωρισμένους πόρους.
Δέν εχουμε καμμία είδηση γιά τις επιχειρήσεις τοϋ ’Ολυν­
θιακού πολέμου μετά τήν εισβολή τοϋ μακεδονικού στρατού
στή Χαλκιδική καί πριν άπό τήν παρέλευση πολλών μηνών
(καλοκαίρι τοϋ 349 π.Χ.). Πάντως φαίνεται ότι οί στρατιωτι­
κές καί ναυτικές δυνάμεις τοϋ Χάρητος άπέτυχαν. Οί ’Αθη­
ναίοι άπογοητεύθηκαν. Ό Δημοσθένης υποστήριξε μέ τόν
«Β' ’Ολυνθιακό» ότι έπρεπε νά ένταθούν οί προσπάθειες τής
πόλεως, νά έπιστρατευθοϋν πολίτες, νά σταλούν πρέσβεις
στή Θεσσαλία, γιά νά ένθαρρύνουν τούς εκεί δυσάρεστη μένους
σέ επανάσταση. Ό «Γ' ’Ολυνθιακός» εϊναι περισσότερο έπι-
κριτικός έναντίον τών ’Αθηναίων μέ άφθονες υπομνήσεις
σφαλμάτων, καθυστερημένων αποφάσεων, παραλείψεων, δια-
θέσεως άνεπαρκών μέσων, δημαγωγίας. Σ’ αύτό τόν λόγο ό
Δημοσθένης μίλησε πιό καθαρά έναντίον τών νόμων τών σχε­
τικών μέ τά θεωρικά καί ώρισμένων άπό εκείνους πού άφωροϋ-
σαν τήν επιστράτευση : «μή θήσθε νόμον ούδένα (είσί γάρ
ύμΐν ικανοί), άλλά τούς είς τό παρόν βλάπτοντας υμάς λύσατε,
λέγω γάρ τούς περί τών θεωρικών, σαφώς ούτωσί, καί τούς
περί τών στρατευομένων ένίους...». Οί ’Αθηναίοι δέν άκο-
λούθησαν τις εισηγήσεις τοϋ Δημοσθένους. Δέν έστειλαν
νέες δυνάμεις στή Χαλκιδική, δέν άλλαξαν τούς νόμους γιά
τά «θεωρικά».
Κατά τό τέλος τοϋ καλοκαιριοϋ ή τό φθινόπωρο του 349
π.Χ. ό Φίλιππος κατέλαβε καί κατέστρεψε μία άπό τις πόλεις
53

4. :pc/> ’Αθήνας
ΤΟΡΩΝΗ
1 ΤΟΡΩΝΗ Κ Α Ι Η Π ΕΡΙΟ ΧΗ ΤΗ Σ
Ή βοήθεια πον έστειλαν οί ’Αθηναίοι στους ΧαλκώεΙς μέ τόν
στρατηγό Χάρητα, μετά την επίθεση τον Φίλιππον, ήταν χα­
λαρή καί ανεπαρκής. Παρ’ δλη τή δριμντητα τών λόγων τοϋ
τοΰ Χαλκιδικοΰ Κοινοΰ, τή Στάγειρο. Ό Χάρης κατηγορήθη·
κε άπό τόν Κηφισόδοτο ώς υπεύθυνος καί καθαιρέθηκε.
Αποστασία τών Εύβοέων (349 - 348 π.Χ.)
Κατά τό 352 π.Χ. τήν ’Ερέτρια κυβερνοΰσε ένας τύραννος,
ό Μενέστρατος, πού βρισκόταν σέ καλές σχέσεις μέ τούς
’Αθηναίους. Τήν ϊδια πολιτική άκολούθησε ό διάδοχός του
Πλούταρχος. ’Εναντίον τοΰ τελευταίου κινήθηκε τό 349 π.Χ.
ένας εξόριστος πολιτικός άντίπαλός του, ό Κλείταρχος, επικε­
φαλής μισθοφόρων πού τοΰ παραχώρησε ό Φάλαικος, στρα­
τηγός τών Φωκέων. Τό κίνητρο τοΰ Φαλαίκου δέν θά ήταν
πολιτικό : δέν είχε λόγο νά βοηθήση μιά επιχείρηση πού
στρεφόταν εναντίον φίλου τών ’Αθηναίων, μέ τούς οποίους οί
Φωκεΐς βρίσκονταν σέ καλές σχέσεις· φαίνεται λοιπόν δτι
δάνεισε στόν Κλείταρχο μερικούς άπό τούς μισθοφόρους του,
σέ μιά περίοδο πού δέν τούς είχε άνάγκη, γιά νά περιορίση τά
έξοδά του. Ό Πλούταρχος ζήτησε τή βοήθεια τών ’Αθηναίων.
'Η αίτησή του ύποστηρίχθηκε άπό τόν Μειδία, πού ήταν προ­
σωπικός φίλος του, καί έγινε δεκτή, προφανώς γιατί συμφώνησε
ό Εϋβουλος, καί γενικώτερα τό κόμμα πού διοικοΰσε ό τελευ­
ταίος καί τοΰ οποίου στέλεχος ήταν ό Μειδίας. Ό Δημοσθέ­
νης άντιτάχθηκε, επειδή έμαθε ή ύπέθεσε δτι τό κίνημα τοΰ
Κλειτάρχου τό είχε έμπνεύσει ή προκαλέσει ό Φίλιππος μέ
σκοπό νά άπασχοληθοΰν οί ’Αθηναίοι στήν Εύβοια, ώστε νά
πάψουν νά βοηθούν τό Κοινό τών Χαλκιδέων. 'Ο Δημοσθένης
έπέμεινε δτι μέ κανένα τρόπο δέν έπρεπε νά μειωθή ή άθηναϊ-
κή προσπάθεια στή Χαλκιδική. Οί περισσότεροι άπό τούς
Δημοσθένονς πον προέτρεπε τούς συμπολίτες του νά πάρουν
πιό δραστήρια μέτρα, βοήθεια δέν έστάλη. Ό Φίλιππος κατέλα­
βε τήν Τορώνη και τό επίνειο τής Όλννθου Μηκύβερνα. ’Από
νεώτερους ιστορικούς συμφωνοΰν δτι ό Φίλιππος εΐχε κάποια
ανάμιξη στά γεγονότα τής Εύβοιας είτε άπό τήν άρχή είτε
άργότερα, άφοΰ μάλιστα, δπως είδαμε, βρισκόταν σέ έπαφή μέ
Εύβοεΐς ήδη τό 351 π.Χ. Ή αθηναϊκή ’Εκκλησία έστειλε στήν
Εύβοια μιά μικρή δύναμη επιστράτων πολιτών υπό τόν Φω-
κίωνα, μέ τήν ελπίδα δτι θά έβρισκε υποστήριξη άπό τούς
Εύβοεΐς (Φεβρουάριος ή Μάρτιος τοΰ 348 π.Χ.).
Τά πράγματα διέψευσαν τις προσδοκίες τών ’Αθηναίων·
Μόλις ό Φωκίων έφθασε στήν περιοχή τών Ταμυνών, έπανε-
στάτησαν οί Χαλκιδεΐς υπό τήν ήγεσία τοΰ Καλλία καί τοΰ
Ταυροσθένους, γιών τοΰ Μνησάρχου, ό όποιος πρωτοστάτησε
στήν άποστασία τών εύβοϊκών πόλεων άπό τήν ’Αθηναϊκή
συμμαχία καί στήν προσχώρησή τους στή βοιωτική τό 370
π.Χ. Αύτοί, ένισχυμένοι μέ μισθοφόρους πού ζήτησαν άπό τούς
Φωκεΐς, μαζί μέ τούς Έρετριεΐς τοΰ Κλειτάρχου καί άλλους
Εύβοεΐς, κύκλωσαν τό άθηναϊκό έκστρατευτικό σώμα. Οί ’Αθη­
ναίοι αποφάσισαν νά στείλουν αμέσως στήν Εύβοια δλο τό
διαθέσιμο ιππικό τους, νά έτοιμάσουν πάνδημη έκστρατεία, νά
καλέσουν τούς πλουσίους νά άναλάβουν εθελοντικά τά τριη-
ραρχικά βάρη, καί νά άναθεωρήσουν τούς νόμους γιά τά «θεω­
ρικά», ωστε νά αύξηθοΰν τά έσοδα τοΰ ταμείου τών «στρατιω­
τικών». Ή τελευταία άπόφαση προκλήθηκε άπό πρόταση τοΰ
’Απολλοδώρου, γιοΰ τοΰΠασίωνος, τοΰ γνωστοΰ τραπεζίτη. Ό
Δημοσθένης, μ’ δλο πού είχε λάβει θέση έναντίον τής έμπλο-
κής τών ’Αθηναίων στις εύβοϊκές διαμάχες, ύπήρξε ένας άπό
τούς αύτόκλητους τριηράρχους.
Πριν άκόμη ξεκινήση τό άθηναϊκό ιππικό, ό Φωκίων κατή-
γαγε σημαντική νίκη έναντίον τών άντιπάλων. ’Ενώ επέρχον­
ταν οί εχθροί, ό Φωκίων άργοΰσε νά διατάξη άντεπίθεση. Ό
54
Hi

5. άριστερά: τοπογραφικό διάγραμμα της περιοχής τής Τορώνης'
διακρίνεται ή οχύρωση τής πόλεως καθώς και ό Κωφός λιμήν
τον οποίου ή γεωγραφική διαμόρφωση επέτρεπε τόν ασφαλή
έλλιμενισμό τών πλοίων. Μέσον : ή είσοδος τον Κωφον λιμέ­
νας. Δ εξιά: ό Κωφός λιμήν άπό Β. Ή αρχαία ονομασία δια-
τηρήθηκε στο σύγχρονο τοπωνύιιιο (Κουφός).
Πλούταρχος, νομίζοντας δτι ό ’Αθηναίος στρατηγός οίσταζε,
έξώρμησε μέ τούς μισθοφόρους του. Τό παράδειγμά του παρέ­
συρε τούς ’Αθηναίους ιππείς, μέ αποτέλεσμα νά έπελάσουν
ασύντακτοι. Έ τσ ι οί εχθροί νίκησαν καί διασκόρπισαν τούς
μισθοφόρους του Πλουτάρχου καί τούς ’Αθηναίους ιππείς
καί έφθασαν ώς τό χαράκωμα τοϋ άθηναϊκοΰ στρατοπέδου.
’Εκείνη τή στιγμή ό Φωκίων διέταξε αντεπίθεση. Οί πεζοί
του πολέμησαν μέ μεγάλη όρμή καί άπέκρουσαν τήν επίθεσή
τους. ’Ανάμεσα σέ εκείνους πού διακρίθηκαν ήταν ό Αισχίνης.
"Ενας άλλος ’Αθηναίος, πού λεγόταν Κλεοφάνης, διακινδύ­
νευσε νά φθάση τούς ιππείς πού εΐχαν άπομακρυνθή, γιά νά
τούς καλέση νά έπιστρέψουν. ’Εκείνοι πραγματικά επανήλθαν
στό πεδίο τής μάχης καί έδωσαν μεγαλύτερη έκταση στή νίκη
(Μάρτιος ή ’Απρίλιος τοϋ 348 π.Χ.).
Έπειτα άπό αύτή τή μάχη ό Φωκίων έκτόπισε τόν Πλού­
ταρχο άπό τήν Ερέτρια, όπου εΐχε καταφύγει μετά τήν ήττα
του, κατέλαβε ένα παραλιακό φρούριο καί, άφοϋ άφησε σ’ αύ-
τό μιά μικρή φρουρά, έπέστρεψε στήν ’Αττική.
Οί ’Αθηναίοι πίστεψαν ότι εΐχαν τελειώσει μέ τήν Εύβοια.
’Ακύρωσαν τήν άπόφαση γιά γενική έπιστράτευση καί λίγες
έβδομάδες άργότερα χρησιμοποίησαν τόν Φωκίωνα, τόν Χά-
ρητα καί τόν Χαρίδημο, δηλαδή καί τούς τρεις άξιόλογους
στρατηγούς των, σέ μιά άποστολή πού τούς άπομάκρυνε τόσο
άπό τήν Εύβοια όσο καί άπό τή Χαλκιδική. Παράλληλα διω-
κόταν ό ’Απολλόδωρος μέ «γραφή παρανόμων» άπό έναν προ­
σωπικό εχθρό του, τόν Στέφανο, γιά τήν εισήγησή του πού
άναφέραμε πιο πάνω. Ή Η λιαία δέχθηκε τήν κατηγορία,
ακύρωσε τό ψήφισμα καί καταδίκασε τόν ’Απολλόδωρο σέ
πρόστιμο. Τό γεγονός ότι ό ’Απολλόδωρος δέν διώχθηκε καί
γιά παράβαση τοϋ νόμου πού προστάτευε μέ ποινή θανάτου
τήν τροφοδότηση τοϋ ταμείου τών «θεωρικών» μέ τά περισσεύ­
ματα διαφόρων κονδυλίων δείχνει ότι κανείς ’Αθηναίος δέν
ήθελε νά άποθαρρύνη μιά νέα άπόπειρα μεταρρυθμίσεως, πού
ένδεχομένως θά γινόταν μέ κανονική διαδικασία.
Ή συνέχεια τών γεγονότων στήν Εύβοια δέν εΐναι σαφής.
Φαίνεται ότι μετά τήν αποχώρηση τοϋ Φωκίωνος άκολούθησε
περίοδος ήσυχίας καί ότι τότε ό Πλούταρχος επανήλθε στήν
Ερέτρια καί συμφιλιώθηκε μέ τούς ’Αθηναίους. ’Αργότερα,
έχοντας άνάγκη άπό χρήματα γιά νά διατηρήση τούς μισθο­
φόρους του, συνέλαβε άθηναϊκό στρατιωτικό τμήμα, πιθανώ-
τατα φρουρά πού τοϋ εΐχαν παραχωρήσει οί ’Αθηναίοι, μαζί
μέ τόν επικεφαλής στρατηγό Μολοσσό, καί δέν τούς άπελευθέ-
ρωσε παρά άφοϋ είσέπραξε 50 τάλαντα ώς λύτρα (κατά τόν
’Ιούλιο τοϋ 348 π.Χ.). Δέν γνωρίζουμε, άν συγχρόνως εκδηλώ­
θηκαν καί άλλοϋ άντιαθηναϊκά κινήματα. Πάντως οί ’Αθη­
ναίοι σταμάτησαν κάθε δράση στήν Εύβοια, μέ άποτέλεσμα
νά άποχωρήσουν άπό τήν άθηναϊκή συμμαχία όλες οί εύβοϊκές
πόλεις εκτός άπό τήν Κάρυστο. Ό Πλούταρχος δέν μπόρε­
σε νά κρατηθή στήν ’Ερέτρια- τά έπόμενα χρόνια στή θέση
του εμφανίζεται ό Κλείταρχος.
Ή άποτυχία τής άθηναϊκής έπεμβάσεως στήν Εύβοια κλό­
νισε τό κϋρος τοϋ Εύβούλου καί τών φίλων του. Ένας άπό αυ­
τούς, ό στρατηγός Ή γησίλεως, πού εΐχε παίξει κάποιο ρόλο
στήν προσωρινή συμφιλίωση τοϋ Πλουτάρχου μέ τούς Α θη­
ναίους, κατηγορήθηκε ότι συνεννοήθηκε μαζί του έναντίον
τών άθηναϊκών συμφερόντων καί καταδικάσθηκε χωρίς νά ύπο-
στηριχθή άπό τόν Ευβουλο, πού ήταν όχι μόνο αρχηγός του,
άλλά καί έξάδελφός του. ’Επίσης καί ό Μειδίας εΐχε δικα-
55

6. 'Ο Φίλιππος κατέστρεψε ολοκληρωτικά την ”Ολννθο τό 348 π.Χ.
χωρίς οι ’Αθηναίοι νά μπορέσουν νά άντιδράσουν άποτελεσμα-
στικές εμπλοκές, έξ αιτίας δμως τής προσβλητικής συμπεριφο­
ράς του έναντίον τοϋ Δημοσθένους κατά τά Διονύσια τοΰ 348
π.Χ., δταν ό ρήτωρ άσκοϋσε τό λειτούργημα τοϋ χορηγού
(καί μάλιστα εθελοντικά).
Ό Φίλιππος καταλαμβάνει τή Χαλκιδική
(348 π.Χ.)
Έν τω μεταξύ ό Φίλιππος ύπέτασσε διάφορες πόλεις τής
Χαλκιδικής, συχνότερα χωρίς αντίσταση. Οί Α θηναίοι άπέ-
σπασαν έκεΐ άπό τόν Ελλήσποντο τόν Χαρίδημο μέ 4.000
μισθοφόρους πελταστάς, 150 ’Αθηναίους ιππείς καί 18 τριήρεις.
Αυτές οί δυνάμεις μαζί μέ στρατεύματα τοΰ Κοινού των Χαλκι-
δέων έπέδραμαν στή Βοττιαία καί στην Παλλήνη, γιά νά έκδι-
κηθοϋν τις έκεΐ πόλεις πού είχαν παραδοθή στόν Φίλιππο
(άνοιξη τοΰ 348 π.Χ.). "Επειτα ό Χαρίδημος άποσύρθηκε στήν
Όλυνθο, όπου έπιδόθηκε σέ διασκεδάσεις. Ό Φίλιππος κατέ­
λαβε χωρίς μάχη την Τορώνη, σημαντική γιά τή θέση της (βρι­
σκόταν στό νότιο μέρος τής Σιθωνίας), γιά τήν όχυρότητά της
καί γιά τόν «Κωφόν Λιμένα» της, καθώς καί τήν Μηκύβερνα,
επίνειο τής Όλύνθου. Τότε μήνυσε στούς Όλυνθίους ότι ή
ασφάλεια τής Μακεδονίας άπαιτοΰσε νά έγκαταλείψουν τήν
πόλη τους.
Οί Όλύνθιοι άποφάσισαν νά άντισταθοϋν. ’Αλλά ήταν
καταδικασμένοι. Σέ δύο μάχες πού έδωσαν έκ παρατάξεως νική-
θηκαν. Στή δεύτερη μάλιστα έχασαν τό ιππικό τους (500 άν-
δρες), πούάποκόπηκε καί αίχμαλωτίσθηκε άπό τούς Μακεδό-
τικά. Ή άνασκαφική ερευνά τής πόλεως είχε εντυπωσιακά
αποτελέσματα, τά όποια καλύτερα άπό κάθε φιλολογική πη-
νες. Λέγεται ότι παρασύρθηκε προδοτικά άπό τούς ιππάρχους
Λασθένη καί Εύθυκράτη, πού ήταν οί άρχηγοί τής φιλομακε-
δονικής παρατάξεως. Τό γεγονός δτι είχαν τή διοίκηση των
μονάδων ίππικοΰ δείχνει ότι ώς τότε είχαν συμπράξει στήν
άντίσταση έναντίον τοΰ Φιλίππου, καθώς καί ότι τούς εμπι­
στεύονταν οί συμπολίτες τους, πού στήν πλειοψηφία τους δέν
ήθελαν νά ύποκύψουν στούς Μακεδόνες. Ά ν λοιπόν πραγμα­
τικά ένήργησαν προδοτικά, θά πήραν τήν απόφασή τους,
όταν πιά πείσθηκαν ότι ή Ό λυνθος δέν είχε καμμιά πιθανό­
τητα σωτηρίας. Πάντως άμείφθηκαν πλουσιοπάροχα άπό τόν
Φίλιππο.
'Ωστόσο οί συμπολίτες τους εξακολούθησαν τήν άντίστα­
ση, άφοΰ περιωρίσθηκαν μέσα στά τείχη τής πόλεως. Έν
τω μεταξύ ζήτησαν γιά μιάν άκόμη φορά βοήθεια άπό τήν
’Αθήνα. Οί ’Αθηναίοι άποφάσισαν νά στείλουν έπί τόπου
17 τριήρεις, 2.000 οπλίτες καί 300 ιππείς, όλους πολίτες, μέ
έπικεφαλής τόν Χάρητα, πού θά άνελάμβανε καί τήν άρχη-
γία των δυνάμεων τοΰ Χαριδήμου. Τόν ίδιο περίπου καιρό
ό Φίλιππος επιφόρτισε τόν ’Αθηναίο Κτησιφώντα, πού πή­
γε στήν Πέλλα γιά ένα ζήτημα αιχμαλώτου, νά έκφράση
στούς συμπολίτες του τή λύπη τοΰ Μακεδόνος βασιλέως
γιά τό γεγονός ότι βρισκόταν σέ εμπόλεμη κατάσταση
μαζί τους καί τήν έπιθυμία του νά κλείση τό ταχύτερο ει­
ρήνη. Οί ’Αθηναίοι υποδέχθηκαν καλά αύτό τό μήνυμα : ή
’Εκκλησία ένέκρινε πρόταση τοΰ Φιλοκράτους καί άπηύθυνε
πρόσκληση στόν Φίλιππο νά στείλη στήν ’Αθήνα πρέσβεις
γιά τήν έναρξη διαπραγματεύσεων. Ό Φίλιππος δέν έδωσε
συνέχεια, ϊσως γιατί τό διάβημά του δέν είχε άλλο σκοπό
παρά νά έξακριβώση, αν οί ’Αθηναίοι είχαν κουρασθή άπό τόν
56

7. γή μαρτνροϋν γιά τήν ευημερία της. Α ρισ τερά : ό λόφος τής
Όλννθου. Επάνω : τοπογραφικό διάγραμμα τής πόλεως. Τόν
πόλεμο. Συνέχισε τήν πολιορκία τής Όλύνθου ώσπου τήν
εξανάγκασε νά παραδοθή (Αύγουστος τοϋ 348 π.Χ.). Οί άθη-
ναϊκές ενισχύσεις έφθασαν πολύ αργά-έκτος άπό τούς συνηθι­
σμένους λόγους αργοπορίας είχαν έμποδισθή άπό ισχυρούς
ανέμους («έτησίας»),
Ό Φίλιππος κατέστρεψε τήν Ό λυνθο τή στιγμή τής μεγα­
λύτερης ακμής της. Πιό εύγλωττα άπό τις άρχαΐες μαρτυ­
ρίες, τά ερείπια δείχνουν δτι ή πόλη καταστράφηκε βίαια
καί δτι ή θέση της δέν κατοικήθηκε ποτέ πιά. Ή περιοχή
της μοιράσθηκε σέ Μακεδόνες εύγενεΐς. Ό νικητής έπιφύλαξε
τρεις διαφορετικές τύχες στούς Όλυνθίους πού τόσο τόν τα­
λαιπώρησαν : άλλους έξανδραπόδισε, άλλους ύποχρέωσε νά
καλλιεργοΰν τά βασιλικά κτήματα, άλλους έγκατέστησε σέ
αποικίες πού ίδρυσε στό έσωτερικό τοϋ κράτους του. Φαί­
νεται δτι έπληξε σκληρότερα έκείνους πού θεώρησε ώς τούς
κυρίως υπαιτίους γιά τήν άντίσταση πού συνάντησε. Οί λί­
γοι Όλύνθιοι πού διέφυγαν πήγαν στήν Αθήνα, δπου έγιναν
δεκτοί νά έγκατασταθοΰν άπαλλαγμένοι άπό τήν ύποχρέοιση
νά πληρώνουν «μετοίκιον». Οί άλλες πόλεις τής Χαλκιδι­
κής διατηρήθηκαν ώς οικισμοί, άλλά προσαρτήθηκαν στό
μακεδονικό κράτος. Ή Χαλκιδική έγινε μιά μακεδονική επαρ­
χία- οί κάτοικοι πού άπέμειναν έξισώθηκαν μέ Μακεδόνες,
τουλάχιστον ώς πρός τις υποχρεώσεις : Χαλκιδεΐς ιππείς
θά ύπηρετήσουν ώς «έταΐροι». Κατά τή διάρκεια τοΰ Όλυν-
θιακοϋ πολέμου ό Φίλιππος ίσως κατέλαβε τή Νεάπολι καί
τά Άβδηρα. Τά εδαφικά, δημογραφικά, οικονομικά καί στρα­
τηγικά κέρδη του ήταν σημαντικά.
Ή Χαλκιδική είχε έκταση 4.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα,
ήταν πλούσια καί πυκνά κατοικημένη. Τά δάση της ήταν
5ο αΐ. ή πόλη έπεκτάθηκε κυρίως στον βόρειο λόφο, ενώ στον
νότιο λόφο ανασκάφηκαν τά κυριώτερα δημόσια οικοδομήματα.
πολύτιμα γιά τήν άνάπτυξη τοΰ μακεδονικοΰ στόλου, τά λιμά­
νια της θά χρησίμευαν ώς βάσεις του. Ά πό τά Τέμπη ώς τά
Ά βδηρα δέν υπήρχε πιά παραλία πού νάμήν άνήκε στον βα­
σιλέα τών Μακεδόνων.
Ό Φίλιππος έώρτασε τή νίκη λαμπρύνοντας τά μακεδονικά
Όλύμπια τοϋ 347 π.Χ., στό Δΐον.
ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΩΝ ΕΤΩΝ
355-346 π.Χ.
Ά πό τό 357 π.Χ. (άκόμη περισσότερο άπό τό 355 π.Χ.)
τά σπουδαιότερα γεγονότα τής έλλαδικής ιστορίας είναι εκείνα
πού σημαδεύουν τή ραγδαία ένίσχυση καί έξάπλωση τής
μακεδονικής δυνάμεως καί τήν άσταμάτητη έξασθένηση καί
συρρίκνωση τής άθηναϊκής. Οί δύο τάσεις είναι σέ μεγάλο
βαθμό παραπληρωματικές καί άνταλλάσσουν επιδράσεις.
Ή κοινή πορεία τους όδηγεΐ μέ μεγάλη ταχύτητα τήν έλληνική
ιστορία άπό τήν κλασσική έποχή της σέ μιάν άλλη, πού δέν
δείχνει άκόμη τή μορφή της. Ά πό τήνϊδια σκοπιά, ό Γ' Ιερός
πόλεμος έπέδρασε λιγώτερο στή γενική ιστορία τών Ελλήνω ν
άλλά τά πέντε πρώτα χρόνια του έθεσε σέ κίνηση μεγάλους
στρατούς καί άφθονα οικονομικά μέσα, προκάλεσε μεγάλες
άπώλειες καί υπερένταση παθών. Ά λλα σύγχρονα γεγονότα
έχουν πολύ μικρότερη σημασία. Θά τά μελετήσουμε ιδιαίτερα
κατά γεωγραφικές περιοχές.
Η Α ΡΧΑΙΑ Ο ΑΥΝ Θ Ο Σ
Ολΰνθι,
57

8. παθοϋσαν τόν Φίλιππο. Έ τσι έπέστρεψε στήν ’Αθήνα αποφα­
σισμένος νά έργασθή γιά τή σύναψη ειρήνης μέ τόν Μακεδόνα.
Ό Δημοσθένης καί οι φίλοι του, αν καί δέν είχαν αυτή τήν
έμπειρία, έφθασαν στό ϊδιο συμπέρασμα, διαπιστώνοντας καί
αύτοί δτι δέν υπήρχε άλλη λύση στόν ορίζοντα.
Ό Δημοσθένης άνέλαβε γιά πρώτη φορά δημόσιο λειτούρ­
γημα ώς μέλος τής Βουλής γιά τό άττικό έτος 347/6 π.Χ.
Μαζί μέ αυτόν κληρώθηκαν βουλευταί οί φίλοι του Φιλοκρά-
της ό Αγνούσιος καί Τίμαρχος ό Σφήττιος. Ό Φιλοκράτης
ήταν ό εισηγητής τοϋ ψηφίσματος πού άνοιγε τόν δρόμο σέ
ενδεχόμενες διαπραγματεύσεις ανάμεσα στόν Φίλιππο καί
στούς Αθηναίους πριν άπό τήν άλωση τής Όλύνθου. Τότε
ή πρωτοβουλία είχε προέλθει άπό τόν Φίλιππο, καί οί Αθηναίοι
είχαν άνταποκριθή (σελ. 56 κ.έ.). Τώρα τό πρώτο βήμα θά γινό­
ταν άπό τούς Αθηναίους, έπειτα άπό τή συνειδητοποίηση τοϋ
γεγονότος δτι δέν μποροΰσαν νά συνεχίσουν τόν πόλεμο.
Ή μερίδα τών φιλοπολέμων, γύρω άπό τόν Υπερείδη καί
τούς αδελφούς Ήγήσανδρο καί Ή γήσιππο, εΐχε περιορισθή
σέ μιά πολύ μικρή μειοψηφία. Τοΰτο φαίνεται άπό τά άκόλου-
θα. Μοναδική ένέργειά της, πού γνωρίζουμε, είναι ή δικαστική
δίωξη άπό τόν άδιάλλακτο Λυκΐνο τοϋ Φιλοκράτους μέ «γρα­
φή παρανόμων» γιά τήν πρότασή του πού άναφέραμε. Ή
Η λιαία τήν άπέκρουσε μέ πλειοψηφία άνω τών */5 καί έτσι
ό κατήγορος καταδικάσθηκε νά πληρώση πρόστιμο. Ό Φιλο-
κράτης δέν εμφανίσθηκε στό δικαστήριο, επειδή ήταν άρ­
ρωστος· τήν υπεράσπισή του τήν άνέλαβε αύτοπροσώπως ό
Δημοσθένης.
Ό Αισχίνης, πού τώρα άνεβαίνει στήν πρώτη γραμμή
τών Αθηναίων πολιτικών, ήταν γιός ενός πολίτη πού καταστρά-
φηκε άπό τόν Πελοποννησιακό πόλεμο. Έργάσθηκε ώς ύπο-
γραμματεύς άρχόντων καί ώς τριταγωνιστής ήθοποιός ώς τή
στιγμή πού γελοιοποιήθηκε σέ ένα έπαρχιακό θέατρο. 'Ωστόσο
είχε φυσικά καί επίκτητα προσόντα. Ή ταν μορφωμένος καί
εΐχε υπερνικήσει τήν άδύνατη κράση του μέ τή γυμναστική.
Επίσης, είχε διακριθή σέ πεδία μαχών τό 366, τό 362 (στή
Μαντίνεια) καί τό 349 π.Χ. (στις Ταμύνες). Ό Ευβουλος τόν
χρησιμοποίησε ώς ρήτορα τοϋ κόμματος. Σ’ αύτό τόν ρόλο
επέτυχε χάρη στήν παιδεία του, τήν εύγλωττία του, τή γνώση
τών νόμων καί τών κανονισμών πού άπέκτησε στά δημόσια
γραφεία. Ένας άδελφός του, ό Φιλοχάρης, άρχισε νά έκλέγεται
στρατηγός άπό τό 350 π.Χ. Ά λλος, ό ’Αφόβητος, έγινε στε­
νός συνεργάτης τοϋ Εύβούλου στό ταμείο τών «θεωρικών»
(μερικοί ιστορικοί νομίζουν μάλιστα δτι άντικατέστησε τόν
Ευβουλο στήν προεδρία τό 350 π.Χ.).
Ό Φίλιππος ένθάρρυνε τή φιλειρηνική κίνηση. ’Απέλυσε
χωρίς λύτρα μερικούς άπό τούς ’Αθηναίους πού αιχμαλώτισε
στήν Όλυνθο καί διαβεβαίωσε έναν ’Αθηναίο ήθοιτοιό, τόν
’Αριστόδημο, πού διαπραγματεύθηκε μαζί του, ώς πρέσβυς,
τήν έξαγορά τών υπολοίπων αιχμαλώτων, δτι εΐχε τά πιό
φιλικά αισθήματα γιά τήν πόλη καί έπιθυμοΰσε τή συμμαχία
της. Ό ’Αριστόδημος γνωστοποίησε τις δηλώσεις τοϋ Φιλίπ­
που στή Βουλή καί στήν Εκκλησία καί τιμήθηκε μέ στέφανο
έπειτα άπό πρόταση τοϋ Δημοσθένους.
Κατά τήν άρχή τοϋ έτους 346 π.Χ. οί ’Αθηναίοι ένέκριναν
πρόταση τοϋ Φιλοκράτους τοϋ Άγνουσίου γιά αποστολή
πρεσβείας στή μακεδονική πρωτεύουσα άπό 10 πολίτες καί
έναν έκπρόσωπο τοϋ «συνεδρίου» τής Β' ’Αθηναϊκής συμμαχίας.
Ανάμεσα στά μέλη αύτής τής πρεσβείας ήταν ό Φιλοκράτης,
ό Δημοσθένης, ό Αισχίνης. Εκπρόσωπος τών συμμάχων
ήταν ένας Τενέδιος. Ή άποστολή πήγε μέ πλοίο ώς τήν Ά λο,
πόλη συμμαχική, πού έκείνη τήν εποχή πολιορκούσε ό Παρ-
μενίων μέ στρατό άπό Μακεδόνες καί Φαρσαλίους. Τήν άφορ-
μή τής πολιορκίας εΐχε δώσει μιά προστριβή τής Ά λου μέ
τή Φάρσαλο, τήν όποία ύποστήριξε ό Φίλιππος, γιά νά κατα-
λάβη τήν Ά λο, μόνη θεσσαλική πόλη πού τοϋ διέφευγε άκόμη.
Άφοϋ πέρασε τις γραμμές τών πολιορκητών, ή πρεσβεία διέ­
σχισε τή Θεσσαλία καί τή Μακεδονία ώς τήν Πέλλα. Ό ,τι
γνωρίζουμε σχετικά μέ τις διαπραγματεύσεις αύτής τής πρε­
σβείας μέ τόν Φίλιππο προέρχεται άπό τόν Αισχίνη. Ό βασι­
λεύς τών Μακεδόνων τήν υποδέχθηκε εύγενικά. Τά μέλη τής
άθηναϊκής αντιπροσωπείας εΐχαν κατανείμει, δπως φαίνεται,
τό έργο πού είχαν νά έπιτελέσουν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε
γιά κάθε πρόβλημα νά ύπάρχη ένας εισηγητής. Τά πιό μεγά­
λα προβλήματα άφωροϋσαν τή Χερσόνησο, τήν Άμφίπολι,
τήν Ποτείδαια, τήν Ά λ ο καί τούς Φωκεΐς. Ό Αισχίνης, πού
εΐχε έπιφορτισθή νά παρουσιάση τις άθηναϊκές διεκδικήσεις
γιά τήν Άμφίπολι, ζήτησε τήν έπιστροφή της στούς ’Αθη­
ναίους, επειδή αύτοί τήν είχαν ιδρύσει, έπειδή είχε κατακυρωθή
στούς ίδιους άπό τό συνέδριο τής ειρήνης τοϋ 375/4 π.Χ., καί
μάλιστα μέ πρόταση τοϋ Άμύντα Γ' (Τόμ. Γ1, σ. 398), καί επει­
δή ό Ίφικράτης εΐχε περιφρουρήσει τά δικαιώματα τών κληρο­
νόμων τοϋ Άμύντα Γ', μεταξύ τών οποίων ήταν καί ό Φίλιππος,
έναντίον τής έπιβουλής τοϋ Παυσανία (Τόμ. Γ ί, σ. 422). Τε­
λευταίος μίλησε ό Δημοσθένης. Σύμφωνα πάντα μέ τή μαρτυρία
τοϋ Αίσχίνου, έχασε τή φωνή του καί τόν ειρμό τών λόγων του
καί σταμάτησε άμήχανος· ό Φίλιππος τόν ένθάρρυνε μέ πολλή
εύγένεια νά άνακτήση τήν αύτοπεποίθησή του καί νά συνέχιση·
άλλά καί ή νέα άπόπειρά του άπέτυχε. Ό Αισχίνης άπέδωσε
τήν ταραχή τοϋ Δημοσθένους στό γεγονός δτι τά θέματα είχαν
έξαντληθή καί δέν εΐχε νά προσθέση νέα επιχειρήματα. Αύτή
ή έξήγηση έξυπακούει δτι δέν εΐχε προβλεφθή νάλάβη τόν λό­
γο ό Δημοσθένης σέ έκείνη τή συνάντηση καί μίλησε επειδή
δέν έμεινε ικανοποιημένος άπό τήν παρουσίαση κάποιων
άθηναϊκών διεκδικήσεων άπό τούς συναδέλφους του· καθώς
δμως ήταν συνηθισμένος νά παρασκευάζη τούς λόγους του μέ
μεγάλη έπιμέλεια, βρέθηκε σέ άμηχανία καί έχασε τήν ψυχραι­
μία του. Σ’ αύτό τό γεγονός είναι ένδεχόμενο νά συνετέλεσαν
καί άλλοι παράγοντες : π.χ. ή οργή του άπό τή συμπεριφορά
ή τήν άπροσεξία κάποιου συναδέλφου του, άκόμη ή ταραχή του
άπό τήν άντιπαράστασή .του μέ τόν Φίλιππο, τόν όποιο τόσες
φορές εΐχε στιγματίσει. Απαντώντας στούς Αθηναίους, ό Φί­
λιππος χρησιμοποίησε γενικά φιλικό τόνο. Ώ ς πρός τήν
ούσία τών προβλημάτων : άρνήθηκε νά έπιστρέψη τήν Άμφί-
πολι καί τήν περιοχή τής κατεδαφισμένης Ποτειδαίας· ύποσχέ-
θηκε νά μή θίξη τή Χερσόνησο, δσο θά διαρκοϋσαν οί δια­
πραγματεύσεις (καί επομένως διέγραψε άπειλή έναντίον της
στήν περίπτωση αποτυχίας τους), άλλά κράτησε τήν έλευθερία
του νά δράση στήν ύπόλοιπη Θράκη· ή τύχη τών Φωκέων
θά μποροϋσε νά ρυθμισθή μέ κοινή συμφωνία. Ά λλά δέν άρ-
κέσθηκε νά άπαντήση· διατύπωσε καί τις δικές του προτά­
σεις : συγκεκριμένα προσέφερε στούς Αθηναίους τή συμ­
μαχία του καί άφησε νά νοηθή δτι ήταν πρόθυμος νά τούς
δώση διάφορα πλεονεκτήματα- άπό τήν άποδοχή ή μή τής
φιλίας του θά έξαρτοϋσε τή στάση του σέ θέματα δπως τό
φωκικό. Ό πω ς φαίνεται, εκτός άπό τόν Δημοσθένη, οί ’Αθη­
ναίοι άντιπρόσωποι δχι μόνο ίκανοποιήθηκαν άπό.τις απαντή­
σεις τοϋ Φιλίππου, άλλά καί ύπέκυψαν στή γοητεία του. Ό
Δημοσθένης άνησύχησε τόσο άπό τις άπαντήσεις, γιατί ήταν
ή άρνητικές ή άόριστες, δσο καί άπό τή συμπεριφορά τών
συναδέλφων του, πού τήν βρήκε μαλακή, υποχωρητική, κο­
λακευτική. Ω στόσο, δπως θά δοϋμε, δέχθηκε καί αύτός νά
συνεχισθοϋν οί διαπραγματεύσεις. Οί νέες διαπραγματεύσεις
θά διεξάγονταν στήν Αθήνα, δπου θά μετέβαινε μακεδονική
πρεσβεία, καί τόν λόγο άπό τήν άθηναϊκή πλευρά θά εΐχε
πιά ό κυρίαρχος δήμος.
Μόλις έφυγε ή άθηναϊκή πρεσβεία άπό τήν Πέλλα, ό Φί­
λιππος έξεστράτευσε στή Θράκη, μέ σκοπό νά δημιουργήση
τετελεσμένα γεγονότα, πριν συνάψη ειρήνη μέ τούς Α θη­
ναίους. Μέσα σέ ένα μήνα κατέλαβε θέσεις πού κατέχονταν
άπό αθηναϊκές φρουρές καί άφοϋ πολιόρκησε τόν Κερσε-
βλέπτη, πού βοήθησε τούς ’Αθηναίους, τόν νίκησε στό Τερόν
’Ό ρος (20 Α πριλίου τοϋ 346 π.Χ.). Ό στόλος καί οί μισθοφό­
ροι τών Αθηναίων πού διοικούσε ό Χάρης, καθώς καί οί Α θη­
ναίοι κληροϋχοι τής Χερσονήσου, δέν μπόρεσαν νά ενοχλή­
σουν σοβαρά τόν Φίλιππο. 'Ωστόσο αύτός δέν έθιξε τις άθη-
ναϊκές κτήσεις τής Χερσονήσου, τηρώντας τήν ύπόσχεση
πού εΐχε δώσει στήν άθηναϊκή πρεσβεία. Στόν Κερσεβλέπτη
φέρθηκε μέ επιείκεια : τόν άφησε στή θέση πού εΐχε καί πρίν,
62

9. ΜΕΤΑΛΛΑ ΑΛΛΑ ΟΡΥΚΤΑ ΔΑΣΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ &ΕΝΔΡΟΚΟΜΙΚΑ ΑΛΛΑ ΓΕΟΡΓΙΚΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ
6ΗΡΑ ΑΛΙΕΙΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ_ _ _ _ _ _ _ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑΣ ΠΡΟΪΟΝΤΑ_ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Αίγινα
έργα τορευτικής
άρώματα
ΑΙΓΥΠΤΟΣ χρυσός, χαλκός
πάπυρος
κάνναβις
σιτηρά λινάρι δουλ(
Αιτωλία ξυλεία (Αίνιάνες)
'Ακαρνανία σιτηρά
βοοειδή, πρόβατα
άλογα
’Αμοργός μάλλινοι χιτώνες
Άνδρος σίδηρος1
Ά ργος αλιεία σιτηρά άλογα δπλα
Αρκαδία σιτηρά
βοοειδή πρόβατα
άλογα,’ήμίονοι
Αθήνα ι άργυρος μάρμαρο
λάδι, κρασ'ι
σϋκα
πρόβατα μαλλί
μέλι
κεραμεικά, δπλα
ΑΦΡΙΚΗ χρυσός (Νονβία) άγριοι ονοι
ΒΑΛΤΙΚΗ ήλεκτρο
Βοιωτία
θηράματα
χέλια (ΚωπαΙς)
σιτηρά λαχανικά
βοοειδή άλογα
πρόβατα
κράνη
ν. Έλβα σίδηρος, χαλκός
Ελλήσποντος ψάρια, άλίπαστα
Εύβοια χαλκός;
μ,άρμαρο,άμίαντος,
άλάτι
ξυλεία, πορφύρα σιτηρά όπωρικά βοοειδή, πρόβατα
έργα τορευτικής
ξίφη
ΕΥΞΕΙΝΟΣ
ΠΟΝΤΟΣ
σίδηρος, χαλκός μίλτος (Σινώηη) ,
άλάτι
ναυπηγ. ξυλεία,
κάνναβις, άλίπαστα
σιτηρά λινάρι βοοειδή
δέρματα/ μαλλί
μέλι κερί
έργα τορευτικής δου>
Ζάκυνθος άσφαλτος
Ηλις λινάρι βοοειδή, άλογα
ΗΠΕΙΡΟΣ άργυρος άσφαλτος
άλογα, πρόβατα
κυνηγετικά σκυλιά
Θάσος χρυσός μάρμαρο κρασί
Θεσσαλία ναυπηγ» ξυλεία σιτηρά
πρόβατα, άλογα
χήνες
ΘΡΑΚΗ χρυσός άσφαλτος, άλάτι σιτηρά λινάρι άλογα δου
ΙΒΗΡΙΑ
σίδηρος, χαλκός,
κασσίτερος
κιννάβαρι κάνναβις μαλλί
ΙΛΛΥΡΙΑ άσφαλτος Ιρις
ΙΤΑΛΙΚΗ
ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ
χαλκός γύψος
ναυπηγ; ξυλεία,
άλιεία, πορφύρα
σιτηρά πρόβατα μαλλί μάλλινα υφαντά
Καππαδοκία ήμίονοι
Καρχηδών κάνναβις, σίλφιο λινάρι σχοινιά
Κασσιτερίδες
νήσοι
κασσίτερος
Κέρκυρα άλιεύματα κρασί
Κέως σίδηρος μίλτος
Κόρινθος
έργα τορευτικής
άρώματα^εραμεικο
Κιλικία ναυπηγ· ξυλεία
Κνίδος κρασί
Κολχις κιννάβαρι ναυπηγ. ξυλεία λινάρι κερί
Κρήτη σίδηρος, χαλκός σμΐρις, άλάτι κυπαρισσόξυλα
ξυλόπισσα
πρόβατα
Κύθνος σίδηρος1
Κύπρος χαλκός, σίδηρος άμίαντος, γύψος ναυπηγ? ξυλεία σιτηρά τάπητες

10. Μ ΕΤΑΛΛΑ ΑΛΛΑ ΟΡΥΚΤΑ ΔΑΣΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ ΔΕΝΑΡΟΚΟΜΙΚΑ ΑΛΛΑ ΓΕΠΡΓΙΚΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ
_ _ _ _ _ ΘΗΡΑ - ΑΛΙΕΙΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΚΤ
ΚΥΡΗΝΑΪΚΗ σίλφιο σιτηρά λάδι βοοειδή δέρματα βοδιών
Κώς κρασί
Λακωνία σίδηρος πορφύρα
Λέσβος μάρμαρο κρασί
Λεύκάς κρασί
Λήμνος μίλτος σιτηρά
Λιβύη έλεφαντοστουν δοΰλϋ
Λυδία χρυσός, ήλεκτρο
■_
μαλλί
Μακεδονία σίδηρος, άργυρος άσφαλτος
ναυπηγ: ξυλεία
ξυλόπισσα
λινάρι
Μέγαρα άλάτι άλίπαστα πρόβατα τυρί (μάλλινες έξωμίδες
Μεσσηνία
βοοειδή, άλογα
πρόβατα
Μήλος σίδηρος μάρμαρο σιτηρά λάδι· κρασί
Μίλητος
άλιεύματα
άλίπαστα
λάδι, κρασί πρόβατα μαλλί μάλλινες χλαινίδες
έ'πιπλα
Μυσία χρυσός μάρμαρο (Τρωάς) ναυπηγ- ξυλεία σιτηρά ήμίονοι
Νάξος μάρμαρο, σμΐρις κρασί αίγες
ΠΑΙΟΝΙΑ χρυσός
ΣΥΡΙΑ
ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ
ναυπηγ; ξυλεία
ξυλόπισσα
λάδι λινάρι δούλο
Πάρος χαλκός. μάρμαρο κρασί
Παφλαγονία άργυρος; βαλανίδια άμύγδαλα
Πελλήνη μάλλινες χλαίνες
Πεπάρηθος κρασί
Προποντις χαλκός
μάρμαρο, άλάτι
(Προκόννησος)
άλίπαστα
π. Ροδανός κάνναβις
Ρόδος κρασί
Σάμος λάδι, κρασί πρόβατα
ΣΙΚΕΛΙΑ σίδηρος, χαλκός άσφαλτος ναυπηγ ξυλεία σιτηρά
πρόβατα, άλογα
χοίροι
μαλλί, τυρί
Σικυών άλιεύματα σιτηρά
Σίφνος
χρυσός, χαλκός
σίδηρος
ΣΚΥΘΙΑ κάνναβις σιτηρά δοϋλοι
Σκΰρος σίδηρος αίγες
Σϋρος σίδηρος
Φλειοΰς σιτηρά
ΦΟΙΝΙΚΗ γύψος πορφύρα συμιγδάλι
1
λινάρι
Φρυγία χρυσός άγριοι ονοι μαλλί δούλο
Φωκις ξυλεία βοοειδή, άλογα
πρόβατα
Χαλκιδική κρασί
Χίος μάρμαρο λάδι, κρασί

11. Τό ιππικό
Τό ιππικό πρωτοεμφανίσθηκε στήν Ελλάδα άπό τό τέ­
λος τοϋ 8ου αί. ή, πιθανώτατα, καί λίγες δεκαετίες νω­
ρίτερα. 'Ό τι δέν ύπήρχε ιππικό παλαιότερα συμπεραίνεται
άπό τήν έλλειψη μαρτυρίας στά μνημεία τής μυκηναϊκής
περιόδου, γιά τούς άντίστοιχους αιώνες, καί άπό τή σιωπή
τοϋ Όμήρου στήν Ίλιάδα, τόσο γι’ αυτούς δσο καί γιά τούς
έπόμενους αιώνες ώς τά μέσα τοϋ 8ου αί. τουλάχιστον. Οί άπει-
κονίσεις, άντίθετα, άπό τό 700 π.Χ. περίπου, ιππέων πολεμι­
στών σέ παραστάσεις άγγείων, άλλά καί σέ άνάγλυφα καί σέ
πήλινα ή όρειχάλκινα άγαλμάτια, άποτελοϋν βεβαίωση γιά
τήν παρουσία τοϋ ίππικοϋ άπό τότε. Ή έκδοχή αύτή ένι-
σχύεται καί άπό τήν πληροφορία τοϋ ’Αριστοτέλους δτι τό
ιππικό κυριαρχοϋσε στήν Ελλάδα, πριν έμφανισθή ή φάλαγξ
τών οπλιτών. Μιά άπεικόνιση, έξ άλλου, ίππέως ώπλισμένου,
σέ άγγεϊο άπό τήν Κρήτη τοϋ 11ου ή τοϋ 10ου αί., έμφανίζει
πιθανή τήν ύπαρξη έκεϊ άπό τότε κάποιου άρχικοϋ πυρήνος
τοϋ ίππικοϋ, πού δημιουργήθηκε άργότερα στήν Ελλάδα.
Ά πό τόν 7ο αί. πάντως, οπότε εΐχε βελτιωθή καί ό χαλινός
τών ίππων, δπως προκύπτει άπό τις άπεικονίσεις κορινθιακών
άγγείων, τό ιππικό άποτελοϋσε τμήμα τών πολεμικών δυνάμεων
άρκετών έλληνικών κρατών, σέ έκεΐνες τις περιοχές δπου τήν
άνάπτυξή του εύνοοϋσε τό έδαφος καί άλλοι παράγοντες,
ιδίως κοινωνικοί καί οικονομικοί, δπως στή Θεσσαλία καί
σέ μικρότερο βαθμό στή Βοιωτία καί στήν. Εύβοια καί σέ
μικρότερο άκόμη στήν ’Αττική. Οί Θεσσαλοί διατηροϋσαν
πολυάριθμο ιππικό στις μεγάλες πεδιάδες τους καί χρησιμο­
ποιούσαν συστηματικά τις ίλες του στή μάχη. Γι’ αύτό καί
εΐχαν κληθή καί άναμιχθή επανειλημμένα σέ πολέμους στή
νοτιώτερη Ελλάδα, κατά κανόνα μέ επιτυχία. ’Εξ άλλου,
ή άνάπτυξή τοϋ θεσσαλικοϋ ίππικοϋ ώφειλόταν καί σέ έσωτερι-
κούς λόγους, πού είχαν σχέση μέ τήν κοινωνική καί πολιτική
κατάσταση τής Θεσσαλίας· μέ αύτό εξασφάλιζαν οί εύγενεΐς
τήν κυριαρχία τους έπάνω στούς άκτήμονες καλλιεργητάς,
τούς πενέστες. Πρέπει νά θεωρηθή, άλλωστε, ώς βέβαιο δτι
ισχυρό ιππικό εΐχε δημιουργηθή ήδη άπό τόν 8ο αί. καί στή
Μακεδονία, δπου οί συνθήκες ήταν εύνοϊκές, δπως καί στή
Θεσσαλία, μολονότι πληροφορίες γιά τή δράση μακεδονικού
ίππικοϋ υπάρχουν μόνο γιά τήν περίοδο άπό τόν 5ο αί. καί έξης.
Μόνο έτσι, άλλωστε, αν ύπήρχε δηλαδή μακρόχρονη παράδο­
ση, μπορεΐ νά έξηγηθή ή μεγάλη ισχύς τοϋ μακεδονικού ίππι-
κοϋ κατά τόν 4ο αί. Τά περισσότερα, δμως, κράτη τής κυρίως
Ελλάδος ή δέν διέθεταν ιππικό ή διέθεταν ολιγάριθμο, σέ
σύγκριση μάλιστα μέ τά τμήματα πεζών πολεμιστών τους.
Μεγαλύτερη άνάπτυξή είχε τό ιππικό καί σέ περιοχές,
δπως ή Κυρήνη καί οί έλληνικές πόλεις τής Μικρας ’Ασίας,
δπου οί συνθήκες ήταν επίσης εύνοϊκές καί δπου οί "Ελληνες
ήταν γείτονες άνατολικών λαών, πού διέθεταν ιππικό, καί ήταν
έτσι φυσικό νά ύποστοϋν τήν έπιδρασή τους. Μεγάλη άνά-
πτυξη εΐχε άργότερα, κατά τόν 6ο καί τις άρχές τοϋ 5ου, αί.
στις έλληνικές πόλεις τής Σικελίας καί τής Κάτω Ιταλίας.
Οί Συρακούσες τό 480 π.Χ. διέθεταν ισχυρό ιππικό, βαρύ καί
έλαφρό, καί στό ιππικό αύτό όφείλεται, σέ σημαντικό βαθμό,
ή μεγάλη νίκη τοϋ Γέλωνος έναντίον τών Καρχηδονίων στήν
Ίμέρα. Έ ξ άλλου, σύμφωνα μέ πληροφορία τοϋ Διονυσίου
τοϋ Άλικαρνασσέως, τό ιππικό τής Κύμης έπέτυχε τό 524
π.Χ. μεγάλη νίκη έναντίον τών Τυρρηνών. ’Ισχυρό ιππικό
διέθετε καί ό Κρότων.
Τό ιππικό ήταν γενικά, στήν κυρίως Ελλάδα τουλάχιστον,
στρατιωτικό σώμα άριστοκρατικό. Οί ιππείς ώφειλαν νά προ­
μηθεύονται τόν οπλισμό τους μέ έξοδά τους, νά διαθέτουν ίπ­
πο καί νά τόν συντηρούν. Στό ιππικό στρατευόταν ή ίδια κοι­
νωνική τάξη τών πλούσιων γαιοκτημόνων, οί όποιοι χρησιμο­
ποιούσαν παλαιότερα άρματα, άλλά αρκετά διευρυμένη, καθώς
τή δαπάνη γιά τόν ένα ίππο μποροϋσαν νά τήν άντιμετωπίσουν
καί λιγώτερο πλούσιοι γαιοκτήμονες.Ή συντήρηση ίππου άπο-
τελοϋσε καί θέμα κοινωνικοϋ γοήτρου. ’Απόδειξη τοϋ άριστο-
κρατικοϋ χαρακτήρος τοϋ ίππικοϋ είναι καί τό δτι σέ ώρισμένες
πόλεις δίνονταν στήν άριστοκρατία συνολικά, ή σέ ώρισμένες
ομάδες πολιτών, ονόματα δπως: «ιππείς» στήν ’Αθήνα, στή
Σπάρτη καί στήν ’Ερέτρια' «ίπποβόται» στή Χαλκίδα.
Ή έπίδραση, πάντως, τοϋ ίππικοϋ στήν έκβαση τών πολέμων
πολύ σπάνια ήταν άποφασιστική καί ή σημασία του ώς πολε­
μικού οργάνου μειώθηκε σημαντικά, άφότου εμφανίσθηκε
ή φάλαγξ τών οπλιτών, ιδίως στήν Ελλάδα πρός Ν. τών
Θερμοπυλών.
Τά αϊτια ήταν πολλά καί ποικίλα : α) Ή περιωρισμένη
άριθμητικά δύναμη τοϋ ίππικοϋ γιά λόγους κοινωνικοοικονο­
μικούς βασικά, άλλά καί πολιτικούς, β) Ή ορεινή διαμόρφωση
καί ή αύχμηρότης τοϋ έδάφους, πού δέν εύνοοϋσε τήν εκτροφή
ίππων, άλλά καί δυσχέραινε γενικώτερα τή χρησιμοποίηση
ίππικοϋ, κατά τούς καλοκαιρινούς μάλιστα μήνες, όπότε καί
διεξάγονταν κυρίως οί πόλεμοι, γ) Τό γεγονός δτι οί ίπποι
τής Ελλάδος ήταν μικρόσωμοι, μέ άποτέλεσμα νάμήν είναι δυ­
νατή ή θωράκισή τους, νά μήν μποροϋν νά σηκώσουν τόν βαρύ
οπλισμό τών ιππέων καί έτσι νά είναι άδύνατον νά συγκροτηθή
βαρύ ιππικό, δ) Τέλος, ή μέτρια ανάπτυξη τότε άκόμη τών τε­
χνικών μέσων γιά τήν ιππασία. Οί "Ελληνες ιππείς τής περιόδου
αύτής άγνοοϋσαν τούς άναβολεϊς καί τό έφίππιο1ίππευαν απ’
εύθείας στή ράχη τοϋ ϊππου ή χρησιμοποιούσαν, άργότερα,
άπό τόν 4ο αί., ένα άπλό έπικάλυμμα ή ένα δέρμα- δέν γνώρι­
ζαν τό πετάλωμα τών ίππων, οί όποιοι δέν είχαν έτσι τήν
άπαιτούμενη άντοχή γιά τά άνώμαλα έλληνικά έδάφη- ώδηγοϋ-
σαν, τέλος, τόν ϊππο μέ ένα χαλινό μετάλλινο, δεμένο στά
ήνία, μέ άποτέλεσμα νά ύποφέρη ό ίππος καί ή οδήγησή του νά
εΐναι δύσκολη.
Γιά δλους αύτούς τούς λόγους, κατά τήν περίοδο άπό τόν
207

12. 7ο αί. ώς καί τούς Μηδικούς πολέμους, τό ιππικό τών έλληνι-
κών πόλεων, εκτός άπό τό θεσσαλικό κυρίως, δέν μπόρεσε
νά γίνη πολεμικό όργανο κατάλληλο γιά τή σύγκρουση τής
κύριας μάχης. ΤΗταν, κατά κανόνα, έλαφρό ιππικό καί τοϋ άνέ-
θεταν γι’ αύτό συνήθως δευτερεύουσες πολεμικές άποστολές.
Ό οπλισμός τών ιππέων περιελάμβανε τότε κυρίως επιθε­
τικά όπλα- δύο άκόντια, βραχύτερα καί ελαφρότερα άπό τά
άντίστοιχα τών πεζών, πού μπορούσαν νά χρησιμοποιηθοΰν
καί ώς λόγχες, ένα ξίφος καί σπανιώτερα τόξο. ’Αμυντικό
οπλισμό οί ιππείς κανονικά δέν διέθεταν ύπολόγιζαν στήν τα­
χύτητα καί στήν εύκινησία τους, γιά νά άποφεύγουν τόν έχθρό
καί τά κτυπήματά του. Κάποτε δμως φοροϋσαν κράνος καί
σπανιώτερα θώρακα.
Έξ άλλου, θεωρείται βέβαιο δτι οί ιππείς, ώρισμένων
τουλάχιστον πόλεων, δπως τής ’Αθήνας πού έχουν μελετηθή
ιδιαίτερα, άλλά καί τής Χαλκίδος, τών Μεγάρων καί άλλων,
δέν πολεμούσαν έφιπποι κατά τόν 7ο, τόν 6ο καί κατά τις αρχές
τοϋ 5ου αί. Χρησιμοποιούσαν τούς ίππους, δπως γινόταν
παλαιότερα μέ τό αρμα, γιά νά φθάσουν, ώπλισμένοι μέ τόν
βαρύ οπλισμό τοΰ οπλίτη, ώς τό πεδίο τής μάχης, δπου άφίπ-
πευαν καί μάχονταν πεζή ώς πολεμισταί τής φάλαγγος. Στις
περιπτώσεις αύτές δμως δέν έπρόκειτο στήν πραγματικότητα
γιά ιππικό, άλλά γιά οπλίτες, πού χρησιμοποιούσαν ίππο ώς
μεταφορικό μέσο.
Ή θέση τοϋ ιππικού στον στρατό τών έλληνικών πόλεων
καί ή σημασία του γιά τις πολεμικές επιχειρήσεις άρχισε
νά άλλάζη άμέσως μετά τούς Μηδικούς πολέμους. ’Από τότε,
καί ιδίως κατά τόν 4ο αί., ολοένα αύξάνει ή αριθμητική δύναμη
τοΰ ίππικοΰ, καί έτσι ή άναλογία του πρός τά τμήματα τοΰ πεζι­
κού στρατοΰ, ένώ παράλληλα ή συμμετοχή του στις μάχες
γίνεται συχνότερη καί άποτελεσματικώτερη. Έ ξ άλλου, κατά
τήν έποχή αύτή είναι πραγματικό ιππικό, άφοΰ οί άνδρες του
μάχονται γενικά έφιπποι.
Ή δη γύρω στό 477 π.Χ. οί ’Αθηναίοι, μέ πρότυπο τό ιππι­
κό τής Θράκης, ώργάνωσαν ένα σώμα άπό 300 ιππείς, πού άργό-
τερα, κατά τό 440 π.Χ., έφθασε τούς 1.000, ένώ τήν ίδια έποχή
συγκρότησαν καί ειδικό σώμα ιππέων ώπλισμένων μέ τόξα,
τούς ίπποτοξότες. Έ τσι, κατά τόν Πελοποννησιακό πόλεμο,
ή άναλογία τοΰ ιππικού στόν στρατό τών ’Αθηναίων ήταν
σημαντική. ’Αργότερα, μετά τό 395 π.Χ., ώργάνωσαν καί άλλο
ειδικό σώμα ιππέων, τούς «προδρόμους», οί όποιοι ήταν (οπλι­
σμένοι μέ άκόντια. Οί Σπαρτιάτες έδειξαν έπίσης ένδιαφέρον
γιά τή δημιουργία πραγματικού ίππικοϋ, άλλά σέ μικρότερο
βαθμό. Έ τσι, κατά τό 425 π.Χ., ώργάνωσαν ιππικό άπό 400
ιππείς, πού τούς αύξησαν άργότερα σέ 600, διηρημένους σέ
6 μόρες, προσκολλημένες στις άντίστοιχες μόρες τοϋ πεζικοϋ.
Τό ιππικό τών ’Αθηναίων ειχε αξιόλογη πολεμική απόδοση,
ιδιαίτερα στή μάχη τής Μαντινείας τό 418 π.Χ., οπότε συνέ­
βαλε σημαντικά, δπως άναφέρει ό Θουκυδίδης, στή διάσωση
τών οπλιτών πού κινδύνευαν νά κυκλωθοΰν. Τό ιππικό τών
Σπαρτιατών είχε επιτυχίες, άργότερα, μόνο κατά τις εκστρα­
τείες τοΰ ’Αγησιλάου.
’Από τήν άρχή, έξ άλλου, τοΰ Πελοποννησιακοΰ πολέμου
φάνηκε ή άξία τοΰ ίππικοΰ, δταν πολεμοϋσε μέ ευνοϊκές συν­
θήκες. ’Έτσι, τό ιππικό τών χαλκιδικών πόλεων στή Σπάρτωλο,
τό 429 π.Χ., συνέβαλε σημαντικά στήν πανωλεθρία τών ’Αθη­
ναίων οπλιτών, καί τό ιππικό τών Θηβαίων στή μάχη τοΰ Δη-
λίου, τό 424 π.Χ., άπετέλεσε άποφασιστικό παράγοντα τής
νίκης τών Βοιωτών.
Κατά τή διάρκεια τοΰ Πελοποννησιακοΰ πολέμου γενικώτε-
ρα, ή συμβολή τοΰ ίππικοΰ είναι σημαντική, τόσο στήν κυρίως
Ελλάδα δσο καί στή Σικελία, δπου τό σώμα αύτό παρουσιά­
ζει μεγάλη άνάπτυξη, πού συνεχίζεται καί κατά τόν 4ο αί.
Στήν κυρίως Ελλάδα, κατά τόν ϊδιο αί., άναπτύσσεται ιδιαί­
τερα τό βοιωτικό ιππικό καί βελτιώνεται σημαντικά, ιδίως
στήν τακτική του, μέ άρχηγό ίκανώτατο τόν Πελοπίδα, ένώ
ό ’Επαμεινώνδας έκμεταλλεύεται έξοχα τις δυνατότητες πού
παρέχει ή εύκινησία καί ή ισχύς του. Ό Ίάσων τών Φερών
έφαρμόζει ώρισμένους νεωτερισμούς στόν οπλισμό τοΰ σπου­
δαίου ήδη θεσσαλικοΰ ίππικοΰ, βελτιώνει τήν τακτική του
καί ενισχύει περισσότερο τήν άριθμητική του δύναμη, ώστε
νά φθάση τις 8.000. Εξαιρετικά ισχυρό εμφανίζεται λίγα χρόνια
άργότερα καί τό ιππικό τής Όλύνθου καί τών άλλων πόλεων
τής Χαλκιδικής.
Τέλος, τό ιππικό τής Μακεδονίας έμφανίζεται ισχυρότατο
άπό τά μέσα τοΰ 4ου αί. άναδιωργανωμένο καί ένισχυμένο άπό
τόν Φίλιππο. Τό ιππικό αύτό, στό όποιο κατατάσσονταν οί
εύγενεΐς, σπουδαίο ήδη στόν 5ο αί. άλλά καί παλαιότερα,
ήταν βαρύ ιππικό καί παρέμεινε τό κύριο σώμα κρούσεως
τοΰ μακεδονικοΰ στρατοΰ’ ώνομαζόταν ιππικό τών έταίρων
(δηλαδή τών συντρόφων τοΰ βασιλέως). Ό οπλισμός τών
έταίρων, καί ό έπιθετικός καί ό άμυντικός, ήταν ισχυρός,
Τό άρμα ήταν ένα όχημα άπλό, δίτροχο, πού τό έσερναν δυο
Ιπποι, καί αρκετό, έλαφρό, ώστε νά μπορή νά κινήται και σέ
εδάφη ανώμαλα. Έπέβαιναν δυο άνδρες, ο ηνίοχος, πού ώδη-
γοϋσε τό άρμα, και ό «παραιβάτης», πού πολεμοϋσε. Ή πολε­
μική χρήση τοϋ άρματος, συχνή· στά μυκηναϊκά χρόνια, στα­
μάτησε στήν αρχαϊκή και κλασσική έποχή’ διατηρήθηκε μόνο σέ
παρελάσεις κα'ι σέ άθλητικούς άγώνες. ’Επάνω : ανάγλυφη παρά­
σταση άρματος. Τέλος 6ου αί. (Ά θ ψ α ι, Έθν. ’Αρχ. Μουσείο),
208

13. Τό Ιππικό εμφανίσθηκε στήν 'Ελλάδα τόν 8ο αΐ. και αναπτύ­
χθηκε κυρίως σε ώρισμένες περιοχές ( Θεσσαλία, Βοιωτία, Μ α­
κεδονία, πόλεις τής Μ. ’Ασίας και Σικελίας). Μεγάλη διάδοση
απέκτησε κυρίως μετά τά Μηδικά. Τόν 4ο αί. ή αριθμητική
άλλά όχι ιδιαίτερα βαρύς, καθώς δέν περιελάμβανε άσπίδα.
Οί εταίροι φορούσαν μετάλλινο θώρακα, δπως άναφέρει ό
Θουκυδίδης, ήδη γιά τό 429 π.Χ., καί μετάλλινο κράνος, άπό
τούς τύπους δμως πού έπέτρεπαν καλή ορατότητα. Φοροϋσαν
επίσης περιτραχήλιο καί κνημίδες. 'Ως επιθετικά όπλα είχαν
τό «ξυστόν», αντίστοιχο πρός τό δόρυ τών οπλιτών, καί ξί­
φος, πού ήταν πιθανώτατα τύπου όπως ή κοπίδα, δηλαδή τό
έλαφρά καμπυλωτό κοφτερό ξίφος, κατάλληλο νά χρησιμο-
ποιηθή καί ώς σπάθη. Οί ίπποι προστατεύονταν έπίσης άπό
μετάλλινα καλύμματα, προστερνίδια καί προμετωπίδια. ’Έτσι,
τό ιππικό τών έταίρων ήταν ικανό όχι μόνο νά παρενοχλή,
άλλά καί νά έπιτίθεται έναντίον ισχυρού στρατού. Κατώρθω-
ναν, έξ άλλου, οί ιππείς τοϋ στρατιωτικού αύτοϋ σώματος
χάρη στήν έξαιρετική άσκηση, στήν όποία ύποβάλλονταν,
νά χρησιμοποιούν τά όπλα τους κατά τή σύγκρουση τής μάχης,
ένώ ώδηγούσαν συγχρόνως τόν ϊππο, χωρίς νά χάνουν τήν ισορ­
ροπία τους, αν καί δέν είχαν αναβολείς ούτε πραγματικό
έφίππιο. Ά πό τά νομίσματα τών βασιλέων ’Αλεξάνδρου Α’
καί Περδίκκα Β' προκύπτει ότι άπό τότε, δηλαδή άπό τόν 5ο
αί., οί έταϊροι φορούσαν κράνος καί ήταν ώπλισμένοι μέ δύο
δόρατα ή ακόντια.
Εκτός άπό τό βαρύ ιππικό τών έταίρων, στή σύνθεση τοϋ
μακεδονικού στρατού ύπήρχε καί ελαφρό ιππικό, πού είχε
ώργανώσει πιθανώτατα ό Φίλιππος. Οί ιππείς τοϋ έλαφροϋ
δύναμη του ιππικού αυξάνει και ή συμμετοχή του στις μάχες
γίνεται άποτελεσματικώτερη. ’Επάνω : παράσταση εφίππων πο­
λεμιστών άπό κορινθιακό κρατήρα. τών άρχών του 6ου αί.
(Μουσείο Βατικανού).
αύτοϋ ίππικοϋ, ή είδικοϋ τμήματός του, ήταν ώπλισμένοι μέ
σάρισα μικρότερη άπό τή σάρισα τής φάλαγγος, άλλά μακρύ-
τερη άπό τό ξυστό, καί ώνομάζονταν σαρισοφόροι.
Ή φάλαγξ τών οπλιτών
'Η φάλαγξ τών οπλιτών άπετέλεσε άπό τόν 7ο αί. τή βασική
στρατιωτική δύναμη τών σπουδαιότερων έλληνικών πόλεων,
ιδίως στήν κυρίως Ελλάδα. Πυκνός καί συμπαγής τακτικός
σχηματισμός πεζών, θωρακισμένων πολεμιστών, πού συμπα­
ρατάσσονταν σέ αλλεπάλληλους ζυγούς, μέ άνάπτυξη έτσι
τής παρατάξεως όχι μόνο σέ έκταση άλλά καί σέ βάθος, καί
ήταν ύποταγμένοι στήν αύστηρή πειθαρχία τών ζυγών καί τών
στοίχων, ήταν, μέ τόν ομοιόμορφο οπλισμό καί τήν έπιτήδεια
συγκρότηση, ισχυρότατο σώμα κρούσεως, πού μαχόταν έκ
τοΰ συστάδην καί έκρινε κατά κανόνα τήν έκβαση τής μάχης.
Ή διαμόρφωση καί ή έπικράτηση τής φάλαγγος τών οπλι­
τών συνέπεσε μέ οικονομικές, κοινωνικές καί πολιτικές μετα­
βολές στήν περίοδο άπό τις τελευταίες δεκαετίες τοΰ 8ου αί.
ώς τά μέσα τοϋ 7ου, άλλά καί μέ σύγχρονα πολεμικά γεγονότα.
Ή εφαρμογή τής άντιλαβής συνέβαλε άποφασιστικά, άπό
τεχνική πλευρά, στή διαμόρφωση τής φάλαγγος τών οπλιτών.
Καθιστώντας τήν άσπίδα όπλο εύχρηστότερο, έκαμε δυνατή
Γ 2 14 209

14. τή σταθερώτερη κάλυψη τοϋ δεξιοϋ πλευροΰ τοϋ σώματος του
συμπαραστάτη πρός τά άριστερά στόν ίδιο ζυγό καί έξασφά-
λισε, κατά συνέπεια, τή δυνατότητα γιά τή συμπαγή συγκρό­
τηση τής φάλαγγος καί έτσι τήν έξαιρετική άπόδοσή της στό
πεδίο τής μάχης. ΓΗ άντιλαβή δηλαδή καί, μαζί μέ τόν πόρπακα,
ή διπλή λαβή τής άσπίδος, ήταν ή τεχνική προϋπόθεση γιά νά
καταστή ή φάλαγξ τών οπλιτών τακτική μονάδα.
Οί μεταβολές πού συνέβαλαν στήν έπιβολή τής φάλαγ­
γος τών οπλιτών ήταν οί άκόλουθες : οί γεωργοί, μικροϊδιο-
κτήτες κυρίως, άλλά καί άλλοι πολίτες, όταν άναπτύχθηκαν
οικονομικά, ώστε νά μποροϋν νά προμηθεύωνται μέ έξοδά τους
τόν δαπανηρό βαρύ οπλισμό τοϋ οπλίτη, κατέκτησαν τό προ­
νόμιο —δικαίωμα καί υποχρέωση μαζί — νά ύπερασπίζωνται
καί αύτοί τήν πόλη τους στόν πόλεμο καί νά μετέχουν στή
διοίκηση τών κοινών, προνόμιο πού είχαν ώς τότε μόνο οί
εύγενεϊς μεγαλογαιοκτήμονες. ’Έτσι, ή συμμετοχή τών άγρο-
τών μικροϊδιοκτητών στή διοίκηση τών κοινών καί ή στρα­
τιωτική ύπηρεσία τους στή φάλαγγα τών οπλιτών, μέ συνα­
κόλουθο τήν άνάπτυξή καί τήν έπιβολή της, προχώρησαν
παράλληλα.
Ή έπικράτηση τής φάλαγγος τών οπλιτών μετέβαλε έξ
άλλου καί τό ήθος καί τή νοοτροπία τών πολεμιστών, καθώς
καί τις άξίες πού διεΐπαν τόν πόλεμο. Τόν άτομικό άγώνα καί
τήν έπιδίωξη προσωπικής άριστείας, καθώς καί τό μένος τοϋ
μαχητοϋ, άντικατέστησε ή ομαδική, απρόσωπη πολεμική
δράση, ή τάξη, ή καρτερία, ή αύτοσυγκράτηση στήν ταγμένη
θέση, ή σωφροσύνη· ή ίσότης καί ή ίσηγορία μεταξύ τών πολε­
μιστών. 'Η φάλαγξ τών οπλιτών ήταν ή έκφραση τής δημοκρα­
τίας στόν στρατιωτικό τομέα.
Στό πεδίο τής τακτικής, ή διαφορά τής φάλαγγος τών οπλι­
τών, σέ σύγκριση πρός τήν παλαιότερη πυκνή φάλαγγα τών
εύγενών, βρισκόταν κυρίως στή διάταξή της σέ βάθος καί
στήν άπόδοσή της κατά τή μάχη δχι μόνο στήν άμυνα άλλά
καί στήν έπίθεση, καί προπαντός σ’ αύτήν.
Ή φάλαγξ τών οπλιτών εϊσήγαγε τόν νεωτερισμό τής κινή-
σεως τών πεζών σέ σχηματισμό. Συγκροτημένη άπό οκτώ ώς
δώδεκα ζυγούς συνήθως, εΐχε τήν ικανότητα νά έλίσσεται
στό πεδίο τής μάχης ώς συμπαγής όγκος πολεμιστών, χωρίς
νά διασπάται, καί νά έφαρμόζη, όταν ύπήρχε άνάγκη, στήν τε­
λική φάση τής έπιθέσεως, τήν τακτική τοϋ ώθισμοΰ, δπου ήταν
άκαταγώνιστη καί δέν μποροϋσε νά ήττηθή παρά μόνο άπό
δμοια συγκροτημένη ισχυρότερη φάλαγγα.
Γιά τήν εξέλιξη αύτή τής φάλαγγος τών οπλιτών, τήν άπό-
κτηση ιδιαίτερα τής ίκανότητος τών κινήσεων, συνέβαλαν,
εκτός άπό τά άλλα, δύο θεσμοί : α) τό «γυμνάσιον», πού
άσκοϋσε τούς νέους καί τούς δίδασκε τόν αύτοματισμό καί
τήν πειθαρχία τών κινήσεων μέσα στήν όμάδα καί β) ό «αυ­
λητής», πού έξασφάλιζε τόν ρυθμικό βηματισμό, τόν συγ­
χρονισμό τών κινήσεων.
Ή άντικατάσταση, έξ άλλου, άπό τά μέσα τοϋ 6ου αί., τοΰ
όρειχάλκινου θώρακος σχήματος καμπάνας μέ τόν κατά πολύ
έλαφρότερο καί πιό εύχρηστο νέο σύνθετο θώρακα, μειώνοντας
τό συνολικό βάρος τοΰ όπλισμοϋ, εξασφάλισε στόν οπλίτη
μεγαλύτερη εύκινησία, άλλά καί άντοχή κατά τή μάχη. ’Έτσι,
βελτιώθηκε σημαντικά ή πολεμική άπόδοσή τής φάλαγγος
τών οπλιτών, καθώς έγινε ικανή νά έλίσσεται επιθετικά άπό
μεγάλη άπόσταση καί νά πραγματοποιή καί ορμητική έφοδο
στήν τελική φάση τής έπιθέσεως, δπως συνέβη στή μάχη
τοϋ Μαραθώνος.
Μειονέκτημα τής φάλαγγος τών οπλιτών ήταν δτι, άπό τή
φύση τής συγκροτήσεώς της, άδυνατοϋσε νά πολεμήση σέ
άνώμαλο έδαφος. Γιά νά παραταχθή καί νά πολεμήση χρεια­
ζόταν πεδίο όμαλό καί μέ έπαρκή έκταση. Ή άποστολή τής
φάλαγγος τών οπλιτών, ό τρόπος πού μαχόταν, προσδιώρι-
σε καί τόν οπλισμό τών πολεμιστών πού τήν άπάρτιζαν, δπως
καί προσδιωρίσθηκε άπό αύτόν. Οι οπλίτες τής φάλαγγος εί­
χαν ώς άτομικό οπλισμό : α) άσπίδα, θώρακα, κράνος, κνημί-
δες, δπλα αμυντικά σπουδαία, πού τούς έκάλυπταν ολόκληρο
σχεδόν τό σώμα καί τούς προστάτευαν άπό τά συνήθη πλήγματα
τών άντιπάλων, χωρίς, δμως, καί νά είναι ύπερβολικά βαριά,
ώστε νά τούς έμποδίζουν στις κινήσεις τους· β) δόρυ καί ξίφος,
δπλα έπιθετικά ισχυρά, κατάλληλα γιά δλες τις φάσεις τοΰ
άγώνος έκ τοΰ συστάδην καί σώματος πρός σώμα κατά τή σύγ­
κρουση μέ τήν άντίπαλη παράταξη.
Ή δημιουργία τής φάλαγγος τών οπλιτών κατά τόν 7ο
αί. ύπήρξε σπουδαιότατο γεγονός, έξασφάλισε στις έλληνι­
κές πόλεις ισχυρότατο πολεμικό όργανο, πού συνέβαλε άπο-
φασιστικά άργότερα στήν ήττα τών Περσών καί στή διάσωση
τής έλευθερίας τής Ελλάδος.
Τό ελαφρό πεζικό
"Αλλοι στρατιώτες πεζοί ήταν οί έλαφρά ώπλισμένοι, οί
«ψιλοί», «τών δπλων» δηλαδή, δπως τούς άναφέρει ό 'Ηρό­
δοτος καί οί μεταγενέστεροι άπό αύτόν συγγραφείς· είδικώ-
τερα, οί άκοντισταί, οί τοξότες καί οί σφενδονήτες, πού (ονο­
μάσθηκαν έτσι άπό τά άντίστοιχα δπλα τους, τό άκόντιο, τό
τόξο καί τή σφενδόνη, καί τά τρία έπιθετικά δπλα έκηβόλα.
Οί πολεμισταί αύτοί, καί ιδίως οί άκοντισταί, άποτελοΰσαν
κυρίως τούς στρατούς τών έλληνικών περιοχών παλαιότερα,
δηλαδή άπό τόν 10ο ώς τόν 8ο αί. 'Αναφέρεται δτι οί ’Αθηναίοι
έκαναν κατά τόν 9ο αί. μεγάλη χρήση τοΰ άκοντίου στις μάχες.
Οί στρατιώτες αύτοί, οί «ψιλοί», προέρχονταν άπό τούς
φτωχούς πολίτες, πού δέν είχαν τήν οικονομική δυνατότητα
νά προμηθευθοΰν τόν βαρύ οπλισμό τών οπλιτών. Τά δπλα
τους δέν ήταν δαπανηρά καί ήταν, άλλωστε, τά ϊδια πού χρησι­
μοποιούσαν καί στό κυνήγι. ’Αμυντικά δπλα δέν διέθεταν κατά
'Η φάλαγξ ήταν ενας συμπαγής καί πυκνός τακτικός σχημα­
τισμός πεζών πολεμιστών μέ πλήρη αμυντικό καί έπιθετικό
210

15. κανόνα καί οϋτε χρειάζονταν, καθώς δέν μετείχαν στή σύγκρου­
ση τής μάχης καί ή αποστολή τους ήταν ή νά παρενοχλοϋν
τόν έχθρό άπό μακριά ή νά καλύπτουν καί νά άποκρύπτουν
κάποτε τή φάλαγγα τών οπλιτών, πριν άρχίση ή κυρίως
μάχη. Σπάνια εΐχαν ένα μικρό ξίφος ώς επικουρικό όπλο γιά
τήν περίπτωση πού θά ήταν υποχρεωμένοι νά μετάσχουν καί
αύτοί σέ αγώνα έκ τοΰ συστάδην. Άκόμη σπανιώτερα διέθεταν
καί μικρή άσπίδα, στρογγυλή συνήθως. Κάποτε χρησιμο-
ποιοΰσαν ώς όπλα καί ρόπαλα, άλλά καί μεγάλες πέτρες, δπως
άναφέρει ό Τυρταίος.
Οί έλαφρά ώπλισμένοι πολεμισταί είχαν μεγαλύτερη ση­
μασία καί σοβαρώτερη συμμετοχή στόν πόλεμο κατά τήν πε­
ρίοδο πριν άπό τό 700 π.Χ., πριν δηλαδή έμφανισθή ή φάλαγξ
τών οπλιτών. Καί μετά τήν έμφάνισή της,δμως, συγκροτούσαν
σώματα έλαφροΰ πεζικοΰ, κυρίως στις φτωχότερες περιοχές τής
Ελλάδος, κατά κανόνα ορεινές, δπου εΐχαν συχνά καί σπουδαία
πολεμική άπόδοση, καί δπου, άντίθετα, ή φάλαγξ τών οπλιτών
δέν ήταν δυνατόν οϋτε νά δημιουργηθή, γιά λόγους οικονο­
μικούς, ούτε καί νά παραταχθή καί νά πολεμήση, γιά λόγους
διαμορφώσεως τοΰ έδάφους.
Ά λλά καί στις περιοχές τής Ελλάδος καί στις πόλεις
πού διέθεταν φάλαγγα οπλιτών, οί φτωχοί πολίτες στρατεύον­
ταν ώς «ψιλοί» καί σχηματίζονταν έτσι, συνήθως, καί τμήματα
έλαφροΰ πεζικοΰ. Συνηθέστερα στρατεύονταν οί πολίτες αύτοί
ώς άκοντισταί. 'Η Σπάρτη πρώτη, πιθανώτατα, χρησιμοποίησε
στή μάχη έλαφρά ώπλισμένους άκοντιστάς μαζί μέ τούς οπλί­
τες, δπως προκύπτει άπό τούς στίχους τοϋ Τυρταίου. 'Ως
εξαιρετικής ίκανότητος άκοντισταί φημίζονταν οί Αρκάδες,
οί Θεσσαλοί καί οί Θράκες. Τμήματα τοξοτών καί σφεν-
δονητών σχηματίζονταν σπανιώτερα, κυρίως γιατί τό τό­
ξο καί ή σφενδόνη, γιά νά είναι άποτελεσματικά δπλα,
άπαιτοΰσαν μακροχρόνια έξάσκηση, πού, άντίθετα μέ δ,τι
συνέβαινε γιά τούς οπλίτες τής φάλαγγος, δέν γινόταν,
είτε έπειδή δέν υπήρχε διαθέσιμος χρόνος στούς φτωχούς
πολίτες είτε έπειδή δέν έπιθυμοΰσαν ίσως οί πόλεις νά άποκτή-
σουν οί πολίτες αύτοί μεγάλη ειδίκευση στά δπλα τους. Έτσι,
οί τοξότες, ένώ μέ τό σπουδαίο έκηβόλο δπλο τους θά μπο­
ρούσαν νά έχουν σημαντικώτερη συμβολή στήν εξέλιξη τής
μάχης, δπως, άλλωστε, έγινε άργότερα, δέν χρησιμοποιήθηκαν
στήν ήπειρωτική Ελλάδα παρά σέ πολύ περιωρισμένη κλίμακα
κατά τήν περίοδο ώς καί τούς Μηδικούς πολέμους. Οί περισ­
σότερες πόλεις προτιμοΰσαν νά έχουν σώματα τοξοτών άπό
ξένους μισθοφόρους, δταν τά χρειάζονταν. Σημαντικώτερη
παρουσία είχαν οί τοξότες στις έλληνικές πόλεις έξω άπό τήν
ήπειρωτική Ελλάδα, στήν Κρήτη ιδιαίτερα (οί Κρήτες ήταν
περίφημοι τοξότες), άλλά καί στή Χίο, Δήλο, Ρόδο, Κύπρο
καί στις έλληνικές πόλεις τής Κυρηναϊκής καί τής Αϊγύπτου,
δπως δείχνουν τά ευρήματα. Στήν πολιορκία τής Σμύρνης, τό
600 π.Χ., χρησιμοποιήθηκαν καί τοξότες γιά τήν άμυνά της.
Ό Γέλων στις Συρακοΰσες διέθετε τό 480 π.Χ. δύναμη άπό
2.000 τοξότες. Τό 479 π.Χ. οί Α θηναίοι διέθεταν δύναμη τοξο­
τών, πού διακρίθηκε μάλιστα έναντίον τοϋ περσικοϋ ίππικοΰ
στις πρώτες συμπλοκές, πριν άπό τή μάχη τών Πλαταιών.
Ώ ς πρός τούς σφενδονήτες, μαρτυρίες γιά τήν παρουσία τους,
ύστερα άπό τή μυκηναϊκή περίοδο, ύπάρχουν μόλις άπό τό
600 π.Χ. περίπου καί έπειτα, άλλά καί τότε πολύ σπάνιες.
Θεωρείται έτσι βέβαιο, δτι τμήματα σφενδονητών σχηματί­
ζονταν μόνο άπό τόν 6ο αί. καί έπειτα, σέ περιωρισμένη
οπλισμό’ παρατάσσονταν σέ άλλεπάλληλους ζυγούς, άναπτύσσον-
τας 'έτσι τήν παράταξη δχι μόνο σέ έκταση άλλά και σέ βά­
θος. ’Επάνω : ανάγλυφη πλάκα μέ παράσταση φάλαγγας άπό
τό μνημείο τών Νη'ρηίδ.ων (Λονδίνο, Βρεταννικό Μουσείο).

16. όμως κλίμακα. Μεγάλη φήμη ώς ικανοί σφενδονήτες είχαν
οί Ρόδιοι.
Γενικά, τά σώματα έλαφροΰ πεζικού δέν εΐχαν πολεμική
δράση αξιόλογη κατά τήν περίοδο άπό τόν 7ο αί. ώς τούς Μη­
δικούς πολέμους. Ό λόγος τής μειονεκτικής τους θέσεως ήταν
ή έλάχιστη επίδραση πού μπορούσαν νά έχουν στήν εξέλιξη
τής μάχης εκ παρατάξεως, πού ήταν τότε ή κύρια φάση τοΰ πο­
λέμου. ’Αντίθετα, ή πολεμική τους άπόδοσή ήταν κατά πολύ
σημαντικώτερη, όχι μόνο όταν οί μάχες γίνονταν σέ ορεινές πε­
ριοχές καί σέ άνώμαλα έδάφη, άλλά καί όταν συμμετείχαν στήν
άμυνα τών τειχών τών πόλεων, όπως καί στήν έπίθεση έναντίον
τους, περιπτώσεις όμως σπάνιες τότε, γιατί ό πόλεμος κρινό-
ταν συνήθως στή μάχη έκ παρατάξεως.
Αργότερα, καί είδικώτερα άπό τις τελευταίες δεκαετίες
τοϋ 5ου αί., τά έλαφρά τμήματα πεζικού άπέκτησαν μεγαλύ­
τερη σημασία, αύξήθηκαν άριθμητικά καί μετείχαν στις πο­
λεμικές έπιχειρήσεις σέ εύρύτερη κλίμακα.
Ή δη κατά τά μέσα τοϋ 5ου αί., οί ’Αθηναίοι δημιούργησαν
μόνιμο σώμα 1.200 τοξοτών, καί στις παραμονές τοϋ Πελοπον-
νησιακοΰ πολέμου ό Περικλής σέ λόγο του, πού άπέβλεπε
σέ ένθάρρυνση τών ’Αθηναίων, άνέφερε ώς σημαντικό στοιχείο
τοΰ πολεμικοΰ δυναμικοΰ τους τό ότι διέθεταν 1.600 τοξότες
πεζούς, εκτός άπό τούς έφιππους, τούς «ίπποτοξότες». Έ ξ
άλλου, τό 415 π.Χ., τό μεγάλο έκστρατευτικό σώμα τών ’Αθη­
ναίων, πού ξεκίνησε γιά τή Σικελία, περιελάμβανε καί σώμα
700 Ροδίων σφενδονητών.
Κατά τόν Πελοποννησιακό πόλεμο, όπότε οί πολεμικές
συγκρούσεις έγιναν σέ πολλά μέτωπα καί σέ ποικίλα έδάφη,
άλλά καί κατά τόν 4ο αί., άποδείχθηκε έπανειλημμένα ή άξία
τών έλαφρών τμημάτων πεζικοΰ, όταν δινόταν ή εύκαιρία νά
χρησιμοποιηθούν ύπό ειδικές συνθήκες καί μέ έφαρμογή
κατάλληλης τακτικής.
’Έτσι, κατά τις έπιχειρήσεις στή Χαλκιδική τό 429 π.Χ.,
ψιλοί καί πελτασταί άπό τή Σπάρτωλο καί τήν ’Όλυνθο,
συμπράττοντας μέ ιππικό, νίκησαν τό ισχυρό έκστρατευτικό
σώμα τών ’Αθηναίων, πού τό άποτελοΰσαν κυρίως οπλίτες.
Τό 426 π.Χ. οί Αίτωλοί, πολεμώντας ώς άκοντισταί στά ορεινά
έδάφη τους, κατώρθωσαν νά νικήσουν τόν ’Αθηναίο στρατηγό
Δημοσθένη καί νά προκαλέσουν μεγάλες άπώλειες στόν στρα­
τό του, όταν ιδίως είχαν έξαντληθή τά βέλη τών τοξοτών του
καί οί οπλίτες έμειναν χωρίς τήν προστασία τους. Τόν έπόμενο
χρόνο, τό 425 π.Χ., ό ίδιος στρατηγός Δημοσθένης, μέ τήν
πείρα τής ήττας του αύτής, χρησιμοποίησε στή Σφακτηρία,
έκτός άπό τούς οπλίτες, ισχυρά τμήματα τοξοτών καί πελτα­
στών έναντίον τών Σπαρτιατών.
Α πό τότε, καί ιδίως κατά τόν 4ο αί., σέ πολλές περιπτώσεις
τά έλαφρά τμήματα πεζικοΰ άπέδωσαν έξαιρετικά, άναγνωρί-
σθηκε γενικά ή άξία τους καί μετείχαν σέ μεγαλύτερη κλίμακα
στή σύνθεση τών στρατών τών πόλεων. Οί Βοιωτοί ιδιαίτερα
χρησιμοποιούσαν έλαφρά στρατεύματα πεζικοΰ σέ άναλογία
μεγαλύτερη άπό άλλες πόλεις, καί μάλιστα άπό τόν 5ο αί. Στή
μάχη τοΰ Δηλίου, άπό τή συνολική δύναμη τών 18.500 μαχη­
τών, οί 10.000 ήταν έλαφρά ώπλισμένοι. Α λλά καί στόν μεγά­
λο στρατό, πού ώργάνωσε ό Ίάσων τών Φερών κατά τήν τρίτη
δεκαετία τοΰ 4ου αί., περιλαμβάνονταν καί τμήματα έλαφροΰ
πεζικοΰ. Επίσης, στή σύνθεση τοΰ στρατοΰ τής Μακεδονίας,
όπως τόν άναδιωργάνωσε ό Φίλιππος, είχαν οργανική θέση
καί τμήματα έλαφροΰ πεζικοΰ, ιδίως ακοντιστών, συγκροτη­
μένα συστηματικά καί προωρισμένα γιά ειδικές άποστολές.
212