.

1. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στη
Δεξαμενή το 1906.
Όνομα Αλέξανδρος
Παπαδιαμάντης
Γέννηση 4 Μαρτίου 1851
Σκιάθος, Ελλάδα
Θάνατος 3 Ιανουαρίου 1911 (59 ετών)
Σκιάθος
Εθνικότητα Έλληνας
Υπηκοότητα Ελλάδα
Αξιοσημείωτα
έργα
Η Φόνισσα,
Η Γυφτοπούλα,Η Μετανάστις,
Οι Έμποροι των Εθνών κ.α.

2. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
(Σκιάθος 4 Μαρτίου 1851 –3 Ιανουαρίου1911),
«η κορυφή των κορυφών» κατά τον Κ. Π.
Καβάφη, είναι ένας από τους σημαντικότερους
Έλληνες λογοτέχνες, γνωστός και ως «ο άγιος
των ελληνικών γραμμάτων». Έγραψε κυρίως
διηγήματα, τα οποία κατέχουν περίοπτη θέση
στη νεοελληνική λογοτεχνία.

3. Η ΖΩΗ ΤΟΥ
Πρώιμη περίοδος:
Ο Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στη Σκιάθο
το 1851. Γονείς του ήταν ο ιερέας
Αδαμάντιος Εμμανουήλ και η Αγγελική
(Γκιουλώ), το γένος Μωραϊτίδη. Μεγάλωσε
ανάμεσα σε εννιά παιδιά (τα δύο πέθαναν
μικρά) και εξοικειώθηκε νωρίς με τα
εκκλησιαστικά πράγματα, τη θρησκευτική
ατμόσφαιρα, τις λειτουργίες, τα
εξωκκλήσια και την ήσυχη ζωή του
νησιώτικου περίγυρου. Όλα αυτά
διαμόρφωσαν μια χριστιανοπρεπή
ιδιοσυγκρασία, που διατήρησε με πείσμα
ως το τέλος της ζωής του.

4. Η ΖΩΗ ΤΟΥ
Πρώιμη περίοδος:
 Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στο νησί του, εσωτερικός στην Ι. Μονή του
Ευαγγελισμού. Φοίτησε στο Γυμνάσιο (με πολλές διακοπές, λόγω οικονομικών
δυσκολιών) στη Χαλκίδα και στον Πειραιά και το τελείωσε στο Βαρβάκειο της
Αθήνας. Πάντα φτωχός, άρχισε από μαθητής να κερδίζει το ψωμί του με παραδόσεις
και προγυμνάσεις μαθητών. Το 1872 επισκέφτηκε το Άγιο Όρος μαζί με τον φίλο του
Νικόλαο Διανέλο, αργότερα μοναχό Νήφωνα, όπου παρέμεινε οκτώ μήνες ως
δόκιμος μοναχός. Μη θεωρώντας τον εαυτό του άξιο να φέρει το «αγγελικό σχήμα»,
επέστρεψε στην Αθήνα και γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών, την οποία, με όλες τις προσπάθειες που έκανε, δεν την τελείωσε, γιατί η
φτώχεια, η ανέχεια και η επισφαλής υγεία του του στάθηκαν ανυπέρβλητα εμπόδια.
Το ότι δεν πήρε το δίπλωμά του στοίχισε στον πατέρα του, ο οποίος τον περίμενε να
γυρίσει καθηγητής στο νησί και να βοηθήσει τις τέσσερις αδελφές του. Οι τρεις από
αυτές παρέμειναν ανύπαντρες και του παραστάθηκαν με αφοσίωση σε όλες τις
δύσκολες στιγμές του - όπως όταν, επί παραδείγματι, απογοητευμένος από τη ζωή
της Αθήνας, αναζητούσε καταφύγιο στη Σκιάθο. Ωστόσο, επειδή οι οικονομικές του
ανάγκες ήταν πολλές, σύντομα αναγκαζόταν να επιστρέψει στην Αθήνα.

5. Η ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ
ΠΟΡΕΙΑ
Από τη στιγμή που γράφτηκε στο
Πανεπιστήμιο άρχισε να δημοσιογραφεί και
να κάνει μεταφράσεις από τα Γαλλικά και
Αγγλικά, γλώσσες που είχε μάθει σε βάθος
και που λίγοι τις γνώριζαν τόσο καλά στην
εποχή του. Οι απολαβές του όμως ήταν
πενιχρές και αναγκαζόταν να ζει σε φτωχικά
δωμάτια, όντας πάντα ολιγαρκής και
λιτοδίαιτος.

6. Η ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΡΕΙΑ
 Η θέση του καλυτέρευσε κάπως, όταν γνωρίστηκε με τον προοδευτικό
δημοσιογράφο και εκδότη Βλάση Γαβριηλίδη, που ίδρυσε την
περίφημη για την εποχή της εφημερίδα Ακρόπολη. Η ζωή του όμως
δεν άλλαξε. Αν και η αμοιβή του από την εργασία του στην
"Ακρόπολη" ήταν υπέρογκη (έπαιρνε 200 και 250 δραχμές το μήνα),
ενώ κέρδιζε αρκετά και από τις -περιζήτητες- συνεργασίες του με
άλλες εφημερίδες και περιοδικά, η οικονομική του κατάσταση
στάθηκε για πάντα η αδύνατη πλευρά του. Ήταν σπάταλος και
ανοργάνωτος όσον αφορά τη διαχείριση των χρημάτων του. Όταν
έπαιρνε το μισθό του, πλήρωνε τα χρέη του στην ταβέρνα του
Κεχριμάνη, (όπου έτρωγε είκοσι εφτά ολόκληρα χρόνια), έδινε το
νοίκι, έστελνε στη Σκιάθο, μοίραζε στους φτωχούς, σπαταλούσε
χωρίς σκέψη για την αυριανή μέρα. Κι έτσι έμενε πάντα φτωχός και
στενοχωρημένος, χωρίς να μπορεί να αγοράσει ακόμη και τα
στοιχειώδη, ακόμα και ρούχα. Δεν μπορούσε να περιποιηθεί τον
εαυτό του και η μεγάλη ανεμελιά του, συνοδευμένη από κάποια
φυσική ραθυμία και νωθρότητα, με μια πλήρη αδιαφορία για τα

8. Άπλυτος, απεριποίητος, σχεδόν κουρελής, ενώ μπορούσε να
ζει με αξιοπρέπεια, γιατί ήταν λιτότατος και ασκητικός,
σκορπούσε τα λεφτά του και μόνο κάθε πρωτομηνιά είχε
χρήματα στην τσέπη του. «Κατ' έκείνην την ήμέραν συνέβη να
είμαι πλούσιος..» έχει γράψει κάπου. Ενδεικτικό της σχέσης
του με τα χρήματα είναι το περιστατικό που αναφέρει ο
Παύλος Νιρβάνας: όταν ο Παπαδιαμάντης ξεκίνησε τη
συνεργασία του με την εφημερίδα "Το Άστυ", ο διευθυντής του
προσέφερε για μισθό 150 δραχμές. Η απάντηση του
Παπαδιαμάντη ήταν: «Πολλές είναι εκατόν πενήντα. Με
φτάνουνε εκατό». Η βασανισμένη αυτή ζωή, η εντατική
εργασία, το ξενύχτι και προπάντων το ποτό, που σιγά-σιγά
του έγινε πάθος, καθώς και το τσιγάρο και η καθημερινή
υπερβολική κούραση, κατέστρεψαν την υγεία του και τον
έφεραν πρόωρα στο θάνατο.

9.  Παρόλο που γενικά στη ζωή του φαινόταν απλησίαστος, παρόλο που του
άρεσε η μοναξιά και η απομόνωση και δεν έπιανε εύκολα φιλίες, στο
Περιοδικό "Νέα Εστία" (Χριστούγεννα 1940) διαβάζουμε για εκείνους που
πλησίαζε και φανέρωνε τον πλούσιο εσωτερικό του κόσμο. Ελάχιστοι ήταν οι
φίλοι του, όπως ο συγγραφέας και ερευνητής Γιάννης Βλαχογιάννης, ο
ποιητής Μιλτιάδης Μαλακάσης και ένας δυο άλλοι. Ακόμα και προς το Βλάση
Γαβριηλίδη, που του στάθηκε ως πατέρας και τον ενθάρρυνε και τον βοηθούσε
πάντα σε κάθε δύσκολη στιγμή, δεν έδειξε την αγάπη, που ίσως, θα έπρεπε να
δείξει. Του άρεσε να ζει στον κλειστό εσωτερικό του κόσμο και να ζητά την
πνευματική ανακούφιση ζωγραφίζοντας τις αναμνήσεις του στα ποιήματά του
και στον ποιητικότατο πεζό του λόγο, στα διάφορα διηγήματά του, που τα
περισσότερα ξαναζωντανεύουν τους παλιούς θρύλους του νησιού του.
 Αυτός ο περίεργος και απόκοσμος τρόπος ζωής, με την παράλληλη
προσήλωσή του στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τη λειτουργική της παράδοση,
τον έκανε να μοιάζει με κοσμοκαλόγερο. Συνήθιζε να ψάλλει στον Ι. Ναό του
Αγίου Ελισσαίου ως δεξιός ψάλτης, ενώ στον ίδιο ναό, έψαλλε ως αριστερός
ψάλτης ο εξάδελφός του και συγγραφέας Αλέξανδρος Μωραϊτίδης και
εφημέριος ήταν ο ) παπα Νικόλας Πλανάς.

10. ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ
 Η ζωή του Παπαδιαμάντη μέρα με τη μέρα γινόταν δυσκολότερη. Η
φτώχεια, το ποτό και η ασυλλόγιστη απλοχεριά του έγιναν αιτία να φτάσει
σε απελπιστική κατάσταση, ενώ παράλληλα χειροτέρευε και η υγεία του.
Κάποιοι φίλοι του (μεταξύ των οποίων οι Μιλτιάδης Μαλακάσης,
Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, Παύλος Νιρβάνας, Δημήτριος Κακλαμάνος,
Αριστομένης Προβελέγγιος) διοργάνωσαν μια γιορτή στο Φιλολογικό
Σύλλογο "Παρνασσός" το 1908 για τα λογοτεχνικά εικοσιπεντάχρονά του
και κατάφεραν να συγκεντρώσουν ένα χρηματικό ποσό, με σκοπό να τον
βοηθήσουν να βγει από το οικονομικό αδιέξοδο. Πράγματι, ο
Παπαδιαμάντης κατόρθωσε να πληρώσει τα χρέη του και να αγοράσει για
πρώτη φορά καινούρια ρούχα κι ετοιμάστηκε να επιστρέψει στη Σκιάθο.
 Στο νησί του εξακολούθησε να κάνει τις μεταφράσεις που του έστελνε ο
Γιάννης Βλαχογιάννης, για να έχει κάποιον πόρο ζωής, μα ύστερα από
λίγο τα χέρια του πρήστηκαν και του ήταν δύσκολο να γράφει. Το
ημερήσιο πρόγραμμά του περιλάμβανε πολύ πρωινό ξύπνημα, μια βόλτα
στην ακρογιαλιά κι ύστερα εκκλησία. Μαζεύοντας τα ιστορικά του νησιού
και τα παλιά χρονικά συνέθεσε τα τελευταία του διηγήματα πιο ώριμα και
πιο ολοκληρωμένα.

13. "Την χείρα σου την αψαμένην την κορυφήν του
Δεσπότου...". Ήταν το αγαπημένο
εκκλησιαστικό τροπάριο του Παπαδιαμάντη και
αυτό επέλεξε να εκτελέσει η βυζαντινή χορωδία
στο φιλολογικό μνημόσυνο που έγινε στην
Αθήνα τον Ιανουάριο του 1961 για τη
συμπλήρωση 50 χρόνων από το θάνατό του.
Εκείνη τη βραδιά, στην αίθουσα του
"Παρνασσού" μίλησαν ο λογοτέχνης Γεώργιος
Βαλέτας και ο Φώτης Κόντογλου για τη
θρησκευτικότητα του "Αγίου" των ελληνικών
γραμμάτων. Στη γενέτειρά του, τη Σκιάθο, οι
εκδηλώσεις κράτησαν όλο το χρόνο, που είχε
ονομαστεί "Έτος Παπαδιαμάντη". Τότε
ενταφιάστηκε και η κάρα του Σκιαθίτη
διηγηματογράφου που φυλασσόταν στον
καθεδρικό ναό του νησιού.

14. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
 Μέσα στα περισσότερα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, γίνεται συχνή αναφορά στο
φυσικό περιβάλλον της Σκιάθου, στις ρεματιές, τις χαράδρες, τα υψώματα. Επίσης
αναφέρεται συχνά και η θαλασσινή της διαμόρφωση, με τα αμέτρητα λιμανάκια,
τους κόρφους και τους κάβους, τους γκρεμούς, τις σπηλιές, τα νησάκια, τις
αμμουδιές, τα ακρογιάλια. Αυτές οι αλησμόνητες παιδικές μνήμες κυριαρχούν στη
σκέψη του Παπαδιαμάντη και τις κάνει διηγήματα, εμπλουτισμένα με τα
θρησκευτικά βιώματά του και με τα βάσανα, τους καημούς και τις μικροχαρές της
σκιαθίτικης φτωχολογιάς. Οι ήρωές του είναι ψαράδες, αγρότες, ιερωμένοι,
μετανάστες, πολυφαμελίτες, εργένηδες, αναξιοπαθούσες χήρες, όμορφες ορφανές,
αλλά και κακάσχημες μάγισσες και διάφορες αγύρτισσες.
 Όταν δεν έκανε τέχνη τις παιδικές του αναμνήσεις, έπαιρνε τα θέματά του από τη
ζωή των φτωχογειτονιών της Αθήνας. Το υπόστρωμα συνήθως είναι θρησκευτικό.
Το εξωτερικό περιβάλλον περιγράφεται με αληθινή λατρεία προς τη φύση.
Υπάρχει όμως και μια οξύτατη ψυχολογική περιγραφή, μια εύστοχη διείσδυση στα
βάθη του ψυχικού κόσμου των ηρώων του, που έκανε τόση εντύπωση, τόσο στους
μετέπειτα χρόνους όσο και στην εποχή του, που πολλοί τον παρομοίασαν με τον
Ντοστογιέφσκι.

15. Ολόκληρη η ουσία της πεζογραφίας του
περικλείεται μέσα σε μια φράση του ίδιου :
«Το έπ' έμοι, ενόσω ζω, και αναπνέω καί
σωφρονώ, δεν θα παύσω να υμνώ μετά
λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω
μετ' έρωτος την φύσιν, καί να ζωγραφώ
μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη».

16.  Στενότερα ηθογράφος στην αρχή, διεύρυνε με τον καιρό την ηθογραφία του και την
τεχνική του, ώστε να θεωρείται ότι αυτός εγκαινίασε τη διηγηματογραφία στην
Ελλάδα. Προσέδωσε στο έργο του τέτοια ποιότητα, που τον καθιέρωσε ως
πρωταγωνιστή της ελληνικής πεζογραφίας. Οι εμπνεύσεις του, τροφοδοτούμενες
από ένα απόθεμα μνήμης, διαποτίζονται από τον ποιητικό οίστρο και τη μαγεία του
λόγου. Οι ήρωές του, απλοί, ταπεινοί, γραφικοί, βασανισμένοι, γίνονται οι πυρήνες
των δραματικών συγκρούσεών τους με τη ζωή. Η καθαρεύουσα, που χρησιμοποιεί,
σπάνια γίνεται δυσνόητη, γιατί διαπνέεται από τον κραδασμό και τη θέρμη του
πλέον ευσυγκίνητου ανθρωπισμού. Ωστόσο, σιγά-σιγά απλοποιούσε τη γλώσσα,
βάζοντας περισσότερα λαϊκά στοιχεία, και λίγο πριν το θάνατό του έγραψε και
διηγήματα στη δημοτική. Τον διακρίνει ποιητικό ύφος, γόνιμη φαντασία και
θρησκευτική κατάνυξη, η οποία τον συγκλόνιζε από την παιδική του ηλικία. Δεν
περιορίζεται στην περιγραφική γοητεία, αλλά εισχωρεί στο δράμα της ανθρώπινης
ψυχής. Στις εικόνες του, που έχουν την ίδια ζωγραφική γοητεία, είτε αναφέρονται
στο Αιγαίο, είτε σε φτωχογειτονιά της Αθήνας, εμφυσά την πνοή της λυρικής του
έξαρσης, ενσταλάζει το βυζαντινό μυστικισμό του και αποθέτει την τρυφερότητα της
χριστιανικής του αγάπης.

17.  Εκτός από τα διηγήματα και τις νουβέλες έγραψε και ποιήματα θρησκευτικής
έμπνευσης, που εξυμνούν τη μητέρα του και την Παναγία. Κι όμως ο
Παπαδιαμάντης, που ήταν υπερήφανος για το διηγηματικό του έργο, του οποίου
γνώριζε την πραγματική αξία, δε θεώρησε ποτέ του ότι ήταν και ποιητής, αν και η
ποιητική πνοή αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό και του πεζού του λόγου. Χωρίς να
ενδιαφέρεται για ρίμες και στολίδια, πέτυχε μια λιτότητα ελεύθερου στίχου, που
αρκετά χρόνια αργότερα έγινε, σχεδόν, μόνιμο μοτίβο της νεοελληνικής ποίησης.
Αν η πεζογραφία του έχει τη δυνατότητα να αντικειμενοποιεί και τα προσωπικά του
βιώματα, η ποίηση του αντίθετα δεν εκφράζει παρά την προσωπική του
εξομολόγηση.

19.  Ο Παπαδιαμάντης δεν ευτύχησε να δει τυπωμένο σε βιβλίο κανένα έργο του.
Μετά το θάνατό του, τυπώθηκαν από τις εκδόσεις Φέξη (1912-1913) έντεκα
τόμοι με όσα διηγήματα βρέθηκαν τότε. Πέντε τόμους εξέδωσε ο Οίκος
Ελευθερουδάκη το 1925-1930 και έναν τόμο (Θαλασσινά διηγήματα) ο Αθ.
Καραβίας το 1945. Το 1955, τα Άπαντά του εκδόθηκαν από τον Εκδ. Οίκο Δ.
Δημητράκου, με βιογραφικά στοιχεία, κριτικά σχόλια και προλόγους σε
γενική επιμέλεια Γ. Βαλέτα. Το 1963, τα Άπαντα του Παπαδιαμάντη εκδόθηκαν
σε τρεις τόμους από την Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, με προλόγους και
επιμέλεια Μιχ. Περάνθη.

20. ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
 Ο Παπαδιαμάντης, πέρα από τα τρία μυθιστορήματα και τα τρία εκτεταμένα διηγήματα
(νουβέλες), έγραψε 180 διηγήματα και 40 μελέτες και άρθρα. Τα διηγήματα του
Παπαδιαμάντη ανήκουν στην τρίτη περίοδο της εξέλιξής του, τη λεγόμενη
νατουραλιστική περίοδο, που αρχίζει με το πρώτο του διήγημα το 1887 και φτάνει ως το
1892. Τα διηγήματα του είναι περιγραφικά, φυσιολατρικά, με έντονο χρωματισμό στα
εκφραστικά μέσα, με ειδυλλιακή ατμόσφαιρα, υποταγμένα σε κανόνες και σχέδιο. Αυτά
είναι: Το χριστόψωμο, Η χήρα παπαδιά, Η τελευταία βαπτιστική, Η υπηρέτρα, Ο
σημαδιακός, Η σταχομαζώχτρα, Εξοχική Λαμπρή, Η χτυπημένη, Ο Πανταρώτας, Η
παιδική πασχαλιά, Η μαυρομαντηλού, Το Πάσχα ρωμέϊκο, το Θέρος-έρος, Ο φτωχός
άγιος, Η νοσταλγός, Μια ψυχή, Ο Αμερικάνος, Στο Χριστό στο Κάστρο, Στην Αγ'
Αναστασά και το Όλόγυρα στη λίμνη. Σε αυτά μπορεί να καταταχθεί και το Έρως-ήρως.
Με το αριστούργημά του Ολόγυρα στη λίμνη, ο συγγραφέας αγγίζει όλες τις μορφές της
ηθογραφίας, δημιουργώντας δική του τεχνική, και ξαφνιάζει με την πρωτοτυπία του.
Εκτός από το διήγημά του Ολόγυρα στη Λίμνη, κορυφαία δημιουργία του μπορεί να
θεωρηθεί και η Νοσταλγός.

21.  Από το 1892 ως το 1897, περίοδο όπου η Ελλάδα είδε τη χρεωκοπία, την
πτώση του Τρικούπη και τον αποτυχημένο πόλεμο του '97, ο
Παπαδιαμάντης, αληθινός πατριώτης και ζωντανός άνθρωπος, στηλιτεύει την
κοινωνική διαφθορά και την πολιτική κατάσταση της χώρας. Τα διηγήματα
του είναι κοινωνικής, σατιρικής, απόχρωσης. Με τη σάτιρά του προσπαθεί
να ξυπνήσει την κοινωνία και να την οδηγήσει στην εθνική ανόρθωση.
Αρχίζει με το διήγημα Οι Χαλασοχώρηδες και συνεχίζει με τα Τα δύο τέρατα,
Ο καλόγερος, Τυφλοσύρτης, Ναυαγίων ναυάγια, Βαρδιάνος στα Σπόρκα κ.ά.
Με τους Ελαφροΐσκιωτους, μεταφέρει τη σάτιρά του στη Σκιάθο και χτυπάει
τις λαϊκές δεισιδαιμονίες, τη μαγεία κλπ. Οι Παραπονεμένες και μερικά άλλα
διηγήματα, όπως το Πατέρα στο σπίτι, ανήκουν στα αθηναϊκά διηγήματα.
Ψυχολογικό είναι το διήγημα Φιλόστοργοι, και κοινωνικό το διήγημα Χωρίς
στεφάνι. Άλλα διηγήματα αυτής της εποχής είναι τα Τα Χριστούγεννα του
τεμπέλη, Ο Γαγάτος καί τ' άλογο, Απόλαυσις στη γειτονιά, Για τα ονόματα
κ.ά.

22. ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
 Από το 1897 αρχίζει η τρίτη περίοδος του διηγήματος του Παπαδιαμάντη, που
την ονόμασαν περίοδο λυρισμού και πάθους. Ο εξωτερικός κόσμος υποχωρεί
τώρα για να γίνει σκηνικό περίγραμμα, που μέσα του θα φωτιστούν οι μορφές
του εσωτερικού κόσμου. Ο ζωγράφος γίνεται ποιητής, ο ηθογράφος λυρικός,
ο σατιριστής δραματικός, ο νοσταλγός ψυχογράφος και πλάστης
ανθρώπινων χαρακτήρων. Τα διηγήματα του ξεπέρασαν την εποχή του και
έγιναν διαχρονικά για την ελληνική λογοτεχνία. Ξεδίπλωσε το ταλέντο του,
εκδηλώνοντας μορφοπλαστικές ικανότητες μεγάλης δύναμης. Στην
κορύφωση αυτής της περιόδου ανήκουν τα διηγήματα: Μερακλίδικα, Ο
ξεπεσμένος δερβίσης, Ο γείτονας με το λαγούτο, Ο καλούμπας, Για την
περηφάνια, Η στρίγγλα μάννα, Ο έρωτας στα χιόνια, Άγια και πεθαμένα,
Τρελλή βραδιά, Τ' αγνάντεμα. Επίσης τα παιδικά: Δαιμόνια στο ρέμα, Υπό την
βασιλικήν δρυν, Τα κρούσματα, Της Κοκκώνας το σπίτι, Το πνίξιμο του
παιδιού, Γουτού-γουπατού, Ο Χριστός Ανέστη του Γιάννη, Ω! τα βασανάκια
κ.ά.

23. ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ
 Ύστερα ακολουθούν σημαντικά διηγήματα με τον ίδιο λυρισμό και
πάθος: Το όνειρο στο κύμα, Οι μάγισσες, Η φαρμακολύτρια, Αμαρτίας
φάντασμα Επίσης, θα μπορούσαν να μπουν και Τα ρόδινα ακρογιάλια.
Στην τέταρτη, και τελευταία, την ρεαλιστική-κοινωνική περίοδο, που οι
κριτικοί χαρακτηρίζουν ως την εποχή των μεγάλων δημιουργιών του
Παπαδιαμάντη, ανήκουν τα διηγήματα: Η τύχη απ' την Αμέρικα, έργο
πνοής και ωμού ρεαλισμού, Κοκκώνα θάλασσα, Μάννα και κόρη, Η
αποσώστρα, Η ξομπλιάστρα, Η συντέκνισσα, Τα δυο κούτσουρα,
Θάνατος κόρης, Έρμη στα ξένα, Αλιβάνιστος, Τ' αγγέλιασμα, Η
ασπροφουστανούσα, Η πεποικιλμένη, Το χατζόπουλο, Οι Κανταραίοι
και Η Φόνισσα.

25. ΚΡΙΤΙΚΗ
 Μερικοί φίλοι του δημοσιογράφοι, όπως ο Γαβριηλίδης, ο Ιωάννης
Καμπούρογλου, ο Δημήτριος Κορομηλάς, ο Ιωάννης Ζερβός, ο
Δημήτρης Χατζόπουλος (Μποέμ) είναι οι πρώτοι που μίλησαν, χωρίς
επιφυλάξεις, εγκωμιαστικά για το έργο του. Όλοι όμως οι άλλοι και
κυρίως οι κριτικοί λογοτέχνες, όπως ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο Άγγελος
Βλάχος, ο Μιχαήλ Μητσάκης, ο Ιωάννης Δαμβέργης, ο Ιωάννης
Κονδυλάκης, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος δεν ανέφεραν ούτε λέξη για το
έργο του, ειδικά όταν ζούσε. Έτσι, τον διεκδικούσαν οι δημοτικιστές,
γιατί το έργο του ανήκει στην πρωτοπορία του καιρού του, αλλά δεν τον
συμπαθούσαν για τη γλώσσα του. Το ίδιο και οι καθαρευουσιάνοι, γιατί
είναι μεν γλωσσικά συντηρητικός, όμως λογοτεχνικά βρίσκεται έξω από
το κλίμα τους.

26.  Στα 1933, ο Φάνης Μιχαλόπουλος σε μια διεξοδική μελέτη του, εκτός των
άλλων, τόνισε την παιδικότητα στη μορφή του Παπαδιαμάντη και εξέτασε το
κοινωνικό περιεχόμενο της τέχνης του, υπό το πρίσμα των νέων ιδεών και με
κοινωνιολογικά κριτήρια. Ο Άγγελος Τερζάκης, ο Τέλος Άγρας και πολλοί
άλλοι, νέοι τότε, είχαν τις επιφυλάξεις τους, ακόμα κι όταν στα 1933 ο
Γρηγόρης Ξενόπουλος, με ένα οξύτατο και αποστομωτικό άρθρο του, βάζει τα
πράγματα στη θέση τους: "Είναι να γελά κανείς, γράφει, με μερικούς
κριτικούς, που τα ελαττώματα (στη σύνθεση, στο ύφος, στη γλώσσα) αυτά,
μαζί με την έλλειψη τάχα «κοινωνικού περιεχομένου», τα θεωρούν τόσο
σπουδαία, ώστε ν' αρνιούνται κάθε σχεδόν αξία στον Παπαδιαμάντη... Ετσι
περιφρονητικά τον ονομάζουν ηθογράφο, ενώ είναι ένας μεγάλος
ψυχογράφος και δημιουργός. Βρίσκουν στενό τον ορίζοντά του, ενώ το έργο
του, αυτό το σκιαθίτικο, είναι κόσμος ολόκληρος, και φωνάζουν πως δεν
υπάρχουν «ιδέες», εκεί που δεν έπρεπε να βλέπουν παρά την ιδέα της
τέχνης, την αλήθεια και την ομορφιά". Και τελειώνει το άρθρο του ο
Ξενόπουλος με τη διαπίστωση πως ο Παπαδιαμάντης είναι «δημιουργός
συγγραφέας, αξεπέραστος ακόμα από τους κατοπινούς του».

27.  Μετά την έκδοση των «Απάντων» του, η κριτική έχοντας στη διάθεσή της όλο
το έργο του συγγραφέα, προσπαθεί να ερμηνεύσει το έργο του από όλες τις
πλευρές. Έτσι οι εργασίες συνεχίζονται και αυτό αποτελεί το μεγαλύτερο
τεκμήριο για την εθνική σημασία του έργου του Παπαδιαμάντη. Μέσα στο
έργο του ο Παπαδιαμάντης μιλάει για την αρετή και την κακία, για τον αγώνα
της εξύψωσης του ελληνικού έθνους, για τον Χριστιανισμό, που γι' αυτόν δεν
είναι μόνο τυφλή πίστη, είναι σύστημα ζωής και αλήθειας. Επίσης μιλάει για
την πολιτική κατάντια του καιρού του και προτείνει μέτρα για την ηθική
ανάπλαση, μέτρα για την παιδεία, το χτύπημα του λογιοτατισμού και την
αληθινή ανόρθωση της παιδείας, με το ζωντανό πνεύμα της λαϊκής
παράδοσης. Χτύπησε τους γραμματοσοφιστές, τους τοκογλύφους και τους
δημαγωγούς. Παρουσιάζεται πατριώτης με τα μάτια της ψυχής του γυρισμένα
σε ένδοξες εποχές και κλαίει την παρακμή του ιδανικού της Μεγάλης Ιδέας
στις ψυχές των συγχρόνων του.

28.  Επίσης μιλάει με πόνο για τη λαϊκή ζωή και για το σεβασμό του προς τους
ταπεινούς και καταφρονεμένους. Έδειξε σε όλους τους τόνους την
ελληνικότητά του με τις βαθύτερες μελέτες του για την αρχαιότητα, την
Αλεξανδρινή εποχή, τη Βυζαντινή εποχή, την Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα,
όπως και τη νεότερη. Με την ιδιότυπη γλώσσα του, που με τη συνεχή της
εξέλιξη έφτασε στον ατόφιο δημοτικό λόγο, παρ' όλη την αντίθεσή του
στον ακραίο ψυχαρισμό, παρουσίασε μια θρησκευτικότητα βασισμένη
στις αρχές των πρώτων Χριστιανών. Υποστήριξε από τη μια πλευρά την
πνευματική αναγέννηση, ενώ από την άλλη, στενά δεμένος με την
παράδοση, προσπάθησε να την ανασύρει στη ζωή. Μακριά από τους
λογίους, τους δημοσιογράφους και την κοινωνία της εποχής του, ζήτησε
στα γραφικά ξωκκλησάκια, στους απλούς κι αδιάφθορους ανθρώπους του
λαού, στη φύση, στη μοναξιά και τη σιωπή, στην ψυχική και πνευματική
απομόνωση, να απαλύνει την απαισιοδοξία του για τη ζωή, για το
«μάταιον, το συνθηματικόν και αγοραίον πάσης ανθρώπινης αξίας».

30. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
Μυθιστορήματα
 • Η Γυφτοπούλα (1884)
 • Η Μετανάστις (1880)
 • Οι Έμποροι των Εθνών (1883)

31. Νουβέλες
 • Βαρδιάνος στα σπόρκα (1893)
 • Η Φόνισσα (1903)
 • Τα ρόδινα ακρογιάλια (1908)
 • Χρήστος Μηλιόνης (1885)

32.  ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

 • Αγάπη στον κρεμνό
 • Άγια και πεθαμένα (1896)
 • Άλλος τύπος (1903)
 • Αμαρτίας φάντασμα (1900)
 • Άνθος του γιαλού (1906)
 • Αποκριάτικη νυχτιά (1892)
 • Απόλαυσις στη γειτονιά (1900)
 • Άσπρη σαν το χιόνι (1907)
 • Άψαλτος (1906)
 • Για τα ονόματα (1902)
 • Για την περηφάνια (1899)
 • Γουτού γουπατού (1899)
 • Γυνή πλέουσα (1905)
 • Εξοχική Λαμπρή (1890)

33.  • Έρημο μνήμα (1910)
 • Έρμη στα ξένα (1906)
 • Έρως – Ήρως (1897)
 • Η Άκληρη (1905)
 • Η Αποσώστρα (1905)
 • Η Βλαχοπούλα (1892)
 • Η Γλυκοφιλούσα (1894)
 • Η Γραία κ' η θύελλα (1906)
 • Η Δασκαλομάννα (1894)
 • Η Επίσκεψις του αγίου Δεσπότη (1906)
 • Η Θητεία της πενθεράς (1902)
 • Η Θεοδικία της δασκάλας (1906)
 • Η Ξομπλιαστήρα (1906)
 • Η Κάλτσα της Νώενας (1907)

34.  • Η Μακρακιστίνα (1906)
 • Η Μαούτα (1905)
 • Η Μαυρομαντηλού (1891)
 • Η Νοσταλγός (1894)
 • Η Ντελησυφέρω (1904)
 • Η Πεποικιλμένη (1909)
 • Η Πιτρόπισσα (1909)
 • Η Σταχομαζώχτρα (1889)
 • Η Στοιχειωμένη καμάρα (1904)
 • Η Συντέκνισσα (1903)
 • Η Τελευταία βαπτιστική (1888)
 • Η Τύχη απ' την Αμέρικα (1901)
 • Η Φαρμακολύτρια (1900)
 • Η Φωνή του Δράκου (1904)
 • Η Χήρα παπαδιά (1888)

35.  • Η Χήρα του Νεομάρτυρος (1905)
 • Η Χολεριασμένη (1901)
 • Η Χτυπημένη (1890)
 • Θάνατος κόρης (1907)
 • Θέρος – Έρος (1891)
 • Κοινωνική αρμονία (1906)
 • Κοκκώνα θάλασσα (1900)
 • Λαμπριάτικος ψάλτης (1893)
 • Με τον πεζόβολο (1907)
 • Μια ψυχή (1891)
 • Μικρά ψυχολογία (1903)
 • Ναυαγίων ναυάγια (1893)
 • Νεκρός ταξιδιώτης (1910)
 • Ο Αβασκαμός του Αγά (1896)
 • Ο Αειπλάνητος (1903)
 • Ο Αλιβάνιστος (1903)
 • Ο Αμερικάνος (1891)

36.  • Ο Ανάκατος (1910)
 • Ο Γαγάτος καί τ' άλογο (1900)
 • Ο Γείτονας με το λαγούτο (1900)
 • Ο Διδάχος (1906)
 • Ο Έρωτας στα χιόνια (1896)
 • Ο Κακόμης (1903)
 • Ο Καλόγερος (1892)
 • Ο Κοσμολαΐτης (1903)
 • Ο Ξεπεσμένος δερβίσης (1896)
 • Ο Πανδρολόγος (1902)
 • Ο Πανταρώτας (1891)
 • Ο Πεντάρφανος (1905)
 • Ο Πολιτισμός εις το χωρίον (1891)
 • Ο Σημαδιακός (1889)

37.  • Ο Τυφλοσύρτης (1892)
 • Ο Χαραμάδος (1904)
 • Ο Χορός εις του κ. Περιάνδρου (1905)
 • Οι Δύο δράκοι (1906)
 • Οι Ελαφροΐσκιωτοι (1892)
 • Οι Κουκλοπαντρειές (1903)
 • Οι Λίρες του Ζάχου (1908)
 • Οι Μάγισσες (1900)
 • Οι Ναυαγοσώσται (1901)
 • Οι Παραπονεμένες (1899)
 • Οι Χαλασοχώρηδες (1892)
 • Ολόγυρα στη λίμνη (1892)
 • Όνειρο στο κύμα (1900)
 • Παιδική Πασχαλιά (1891)

38.  • Πάσχα ρωμέικο (1891)
 • Πατέρα στο σπίτι (1895)
 • Ποία εκ των δύο (1906)
 • Ρεμβασμός του Δεκαπενταυγούστου (1906)
 • Σταγόνα νερού (1906)
 • Στην Αγ. Αναστασά (1892)
 • Στο Χριστό, στο Κάστρο (1892)
 • Στρίγγλα μάννα (1902)
 • Τ' Αγνάντεμα (1899)
 • Τ' Αερικό στο δέντρο (1907)
 • Τ' Αστεράκι (1909)
 • Τ' Μπούφ' του π'λί (1904)
 • Τα Δαιμόνια στο ρέμα (1900)
 • Τα Δυό κούτσουρα (1904)
 • Τα Δυό τέρατα (1909)
 • Τα Καλαμπούρια ενός δασκάλου (1908)
 • Τα Κρούσματα (1903)

39.  • Τα Λιμανάκια (1907)
 • Τα Πτερόεντα δώρα (1907)
 • Τα Συχαρίκια (1894)
 • Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη (1896)
 • Της Δασκάλας τα μάγια (1909)
 • Της Κοκκώνας το σπίτι (1893)
 • Το Γιαλόξυλο (1905)
 • Το Γράμμα στην Αμερική (1910)
 • Το Ενιαύσιον θύμα (1899)
 • Το Θαλάσσωμα (1906)
 • Το Θαύμα της Καισαριανής (1901)
 • Το Καμίνι (1907)
 • Το Κρυφό Μανδράκι (1906)
 • Το Μυρολόγι της φώκιας (1908)
 • Το «Νάμι» της (1906)

40.  • Το Νησί της Ουρανίτσας (1902)
 • Το Πνίξιμο του παιδιού (1900)
 • Το Σπιτάκι στο λιβάδι (1896)
 • Το Τυφλό σοκκάκι (1906)
 • Το Χριστός Ανέστη του Γιάννη
 • Το Χριστόψωμο (1887)
 • Το Ψοφίμι (1906)
 • Τρελλή βραδυά (1901)
 • Υπηρέτρα (1888)
 • Υπό την βασιλικήν δρύν (1901)
 • Φιλόστοργοι (1895)
 • Φορτωμένα κόκκαλα (1907)
 • Φτωχός άγιος (1891)
 • Φώτα – Ολόφωτα (1894)
 • Χωρίς στεφάνι (1896)
 • Ωχ! Βασανάκια (1896)
 • Η όμορφη Μαρία (2003)

41. Ποιήματα
 • Στην Παναγίτσα στο Πυργί
 • Προς την μητέρα μου (1880)
 • Δέησις (1881)
 • Εκπτωτος ψυχή (1881)
 • Η κοιμισμένη βασιλοπούλα (1891)
 • Το ωραίον φάσμα (1895)
 • Εις τους αδελφούς Γιαννάκην και Κώστα Γ. Ραφτάκη (1902)
 • Νύχτα βασάνου (1903)
 • Επωδή παπά στη χολέρα (1879)
 • Επωδή γιατρού στη χολέρα (1879)
 • Το τραγούδι της Κατίνας (1892)
 • Εις ιππεύουσαν Παναγυριώτισσαν (1907)
 • Ερωτες στα κοπριά (1907)
 • Στην Παναγία τη Σαλονικιά (1908)

42. ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ
 Βράβευσή του από την επίσημη πολιτεία με τον Χρυσό Σταυρό του
Σωτήρος λίγο πρίν από τον θάνατό του.
 Δημιουργία μουσείου στη γενετειρά του Σκιάθο με το όνομά του.

43. ΕΡΓΑΣΙΑ
Της μαθήτριας της Γ΄1 τάξης
Λαμπάκη Μαρίας