1.  ⌫    ⌫          วารสารศูนยบริการวิชาการ


การแพทยทางเลือก การรักษาโรคโดยใชสมุนไพรกำลังไดรบความสนใจ และมีการใชอยางแพรหลายใน
ั
ปจจุบัน อยางไรก็ดีความเขาใจผิดเกี่ยวกับการใชสมุนไพรยังปรากฏในประชาชนทั่วไป การขาดความรูความเขา
ใจในการผลิตสมุนไพรเพือจำหนายรวมทังการฉวยโอกาสของผคาในการนำสมุนไพรทีไมมคณภาพและมาตรฐาน
่ ้ ู ่ ีุ
มาสผบริโภคสงผลใหการเกิดความไมปลอดภัยในการใช สิงทีพบปลอมปนมาในสมุนไพรอาจเกิดจากความตังใจ
ู ู ่ ่ ้
หรือไมตั้งใจของผูผลิตก็ได อาทิ การพบพืชมีพิษชนิดอื่นซึ่งไมใชสมุนไพรที่ระบุในผลิตภัณฑ การปลอมปนยา
แผนปจจุบน การปนเปอนของสารกำจัดศัตรูพช จุลชีพ สารพิษจากจุลชีพ และโลหะหนักในสมุนไพร ผผลิตทีมี
ั  ื ู ่
ความรับผิดชอบจึงควรตระหนักถึงการควบคุมคุณภาพของผลิตภัณฑ ในขณะที่ผูบริโภคควรระมัดระวังในการ
เลือกใชสมุนไพร โดยพิจารณาคราวๆจากผลิตภัณฑซงควรระบุรายละเอียดตางๆชัดเจน เชน ชือและปริมาณของ
ึ่ ่
สวนประกอบ ผผลิต แหลงผลิต วันผลิตและวันหมดอายุ วิธการเก็บรักษา ขนาดรับประทาน นอกจากนีควรพิจารณา
ู ี ้
ถึงความสะอาด และภาชนะบรรจุ เพือใหการใชสมุนไพรเปนไปอยางปลอดภัย และบรรลุผลตามเปาประสงค
่
คำสำคัญ: สมุนไพร, ผลิตภัณฑสมุนไพร, ความปลอดภัย, ปลอมปน, ปนเปอน

บทนำ ทีไดมาตรฐานและไมไดมาตรฐาน กฎหมายทีเ่ กียวของกับ
่ ่
สมุ น ไพรเป น ภู มิ ป ญ ญาจากบรรพบุ รุ ษ ที่ มี ผลิตภัณฑสมุนไพรอาจแบงออกไดเปน กฎหมายดาน
ประวัติการใชมาอยางยาวนานทั่วโลก คุณประโยชนของ การคุมครองผูบริโภค และกฎหมายทรัพยสินทางปญญา
สมุนไพรเปนสิงทีปฏิเสธไมได อยางไรก็ดเี มือความนิยมใน
่ ่ ่ (สุวิทยและคณะ, 2545) สำหรับมาตรฐานของสมุนไพร
สมุนไพรมีมากขึน การผลิตและจำหนายสมุนไพรก็มากขึน
้ ้ บางตัวมีกำหนดไวในตำรามาตรฐานยาสมุนไพรไทย (Thai
เปนเงาตามตัว ตังแตระดับครัวเรือน ชุมชน จนถึงโรงงาน
้ herbal pharmacopoeia)
ขนาดใหญ ผลิตภัณฑสมุนไพรทีมจำหนายในปจจุบนมีทง
่ี ั ั้
ปยะดา สงเสริมสกุล
อาจารย
คณะเภสัชศาสตร
มหาวิทยาลัยขอนแกน
e-mail: spiyad@kku.ac.th
Academic Service Centre Khon Kean University
Website: http://home.kku.ac.th/uac/journal/journal.htm


2.  ⌫    ⌫          วารสารศูนยบริการวิชาการ
สารปนเปอนทีพบในสมุนไพรมีอาทิ พืชมีพษชนิด
 ่ ิ ในชื่อดังกลาวอาจนำมาสูการปนเปอนของพืชที่นำมาผลิต
อื่นซึ่งไมใชสมุนไพรที่ระบุในผลิตภัณฑ ยาแผนปจจุบัน นอกจากในเบลเยียมแลว ภาวะไตเสือมจากการใชสมุนไพร
่ ่
สารกำจัดศัตรูพช จุลชีพ สารพิษจากจุลชีพ และโลหะหนัก
ื จีนยังมีรายงานในประเทศ ญีปน ไตหวัน ฝรังเศส สเปน
่ ุ ่
ในฐานะผบริโภคจึงควรตระหนัก และรเู ทาทันถึงอันตราย
ู และอังกฤษ (Bone, 2005)
ที่เกิดจากการใชสมุนไพรที่ไมไดมาตรฐาน รวมทั้งการ 2. ยาแผนปจจุบน เมือผผลิต หรือจำหนายกลาว
ั ่ ู
พิจารณาเลือกชื้อเลือกใชสมุนไพรไดอยางเหมาะสม อางวาผลิตภัณฑของตนเปนสมุนไพร ไมควรที่จะมีการ
ปลอมปนยาแผนปจจุบนเขาไป การพบยาแผนปจจุบนสวน
ั ั
ชนิดของสารปนเปอนที่พบได ใหญเกิดจากความตังใจของผผลิต เพือตองการใหผใชรสก
้ ู ่ ู ู ึ
ในผลิตภัณฑสมุนไพร วาอาการดีขึ้นอยางรวดเร็ว ยาแผนปจจุบันที่พบเปนขาว
1. พืชมีพิษชนิดอื่นซึ่งไมใชสมุนไพรที่ระบุใน ตามสื่อตางๆวามีการปนเปอนในผลิตภัณฑสมุนไพรอยู
ผลิตภัณฑ ปญหานีอาจเกิดจากความตังใจหรือไมตงใจของ
้ ้ ั้ เสมอไดแก สเตียรอยด และยาตานอักเสบในกลมทีไมใช ุ ่
ผผลิตก็ได ถาพืชทีเ่ ปนวัตถุดบมีราคาแพงผผลิตอาจจงใจ
ู ิ ู สเตียรอยด (NSAIDs)
ปลอมปนพืชที่มีลักษณะคลายคลึงแตราคาถูกกวาลงไป สเตี ย รอยด มี ทั้ ง ที่ เ ป น ฮอร โ มนในร า งกายตาม
หรือกรณีท่ีพืชสมุนไพรนั้นหายากยังไมมีการเพาะปลูกเชิง ธรรมชาติ และที่ ไ ด จ ากการสั ง เคราะห สเตี ย รอยด มี
พาณิชย ผทไมเชียวชาญอาจเก็บพืชในธรรมชาติมาผิดชนิด
ู ี่ ่ ประโยชนมากมายในทางการแพทย ในขณะเดียวกันก็มโทษ ี
ทำใหเกิดการปลอมปนโดยไมตงใจ ในกรณีการผลิตขนาด
ั้ มหันตหากใชอยางไมเหมาะสม โดยทั่วไปแลวผูที่ไดรับ
ใหญเชิงพาณิชยก็อาจพบปญหานี้ไดเชนกัน สมุนไพรมักจะใชผลิตภัณฑนนๆอยางตอเนืองและยาวนาน
ั้ ่
ในประเทศเบลเยียมเคยพบผปวยภาวะไตเสือมจาก
่ ู ่ ซึงนำไปสความเปนพิษเรือรังจากสเตียรอยด ความรุนแรง
่ ู ้
การใชสมุนไพรจีนเพื่อควบคุมน้ำหนักจำนวนหลายราย และอาการแสดงนันอาจมีตางๆกันไปขึนกับขนาดและระยะ
้  ้
(Bone, 2005) จากการวิเคราะหผลิตภัณฑดงกลาวพบวา ั เวลาทีไดรบ อาการทีสงเกตเห็นไดคอ มีการสะสมของไขมัน
่ ั ่ั ื
สวนประกอบแทนทีจะเปน Stephania tetrandra กลับเปน
่ บริเวณใบหนา (moon face) เกิดหนอกทีหลัง และเนือง ่ ่
Aristolochia fangchi ซึงพืชทังสองชนิดนีมสารออกฤทธิ์
่ ้ ้ี จากสเตียรอยดสงผลตอการทำงานของรางกายหลายระบบ

ทีตางกันอยางสินเชิง โดย Stephania tetrandra มีสาร
่ ้ การไดรับฮอรโมนนี้เปนระยะเวลานานจึงนำไปสูการเกิด
สำคัญคือ tetrandrine ขณะที่ Aristolochia fangchi เบาหวาน กระดูกพรุน ภูมิคุมกันของรางกายต่ำลง และ
มีสารสำคัญคือ กรด Aristolochic ซึงกรดนีมความเปนพิษ
่ ้ี แผลในกระเพาะอาหาร (Chrousos, 2007)
ตอไต นอกจากนียงมีคณสมบัตเิ ปนสารกอมะเร็งในสัตวฟน
้ั ุ  ยาตานอักเสบในกลมทีไมใชสเตียรอยด (NSAIDs)
ุ ่
แทะ (De Smet, 1999) ในภายหลังมีรายงานวาผปวยหญิง ู ในทางการแพทยใชเปนยาตานการอักเสบ แกปวด และ
สองคนที่ใชสมุนไพรควบคุมน้ำหนักดังกลาวพบมะเร็งใน ลดไข ผลขางเคียงโดยทัวไปของยากลมนีคอ ระคายเคือง
่ ุ ้ื
ไต อยางไรก็ดเี ปนทีนาสังเกตวาพืชทังสองมีชอเรียกสามัญ
่ ้ ื่ จนอาจนำไปสการเกิดแผลทีกระเพาะอาหาร สงผลตอการ
ู ่
คือ Fang Ji เหมือนกัน มีความเปนไปไดวาความสับสน
 ทำงานของไตทำใหเกิดไตวายได (Tai, 2004)
 Academic Service Centre Khon Kean University
Website: http://home.kku.ac.th/uac/journal/journal.htm

3.  ⌫    ⌫          วารสารศูนยบริการวิชาการ
ตารางที่ 1 ปริมาณสารกำจัดศัตรูพชทียอมรับใหพบไดในสมุนไพร
ื ่ 3. สารกำจั ด ศั ต รู พื ช ยั ง ไม มี ก ารรายงานถึ ง
จากตำรายายุโรป (De Smet, 1999) ผลกระทบจากสารกำจั ด ศั ต รู พื ช ในผู ที่ ใ ช ส มุ น ไพรใน
ประเทศไทย อยางไรก็ดีวัตถุดิบที่นำมาผลิตถึงแมจะเปน
สมุนไพรหายากทีเ่ ก็บมาจากปาก็อาจมีการปนเปอนได เนือง
 ่
จากการใชสารกำจัดศัตรูพชในบริเวณใกลเคียง หรือในดิน
ื
มีการปนเปอนอยแลว โดยเฉพาะอยางยิงจากสารกำจัดศัตรู
 ู ่
พืชในกลมออรกาโนคลอรีน (organochlorine pesticides)
ุ
ซึ่งปนเปอน และคงอยูยาวนานในสิ่งแวดลอม (Costa,
2008) นอกจากนีการผลิตเชิงพาณิชยขนาดใหญ ผผลิต
้ ู
ตองการวัตถุดบเปนจำนวนมาก ดังนันในการเพาะปลูกอาจ
ิ ้
มีการใชสารกำจัดศัตรูพชเพือชวยเพิมผลผลิต ดังนันเพือ
ื ่ ่ ้ ่
เปนการปองกันผลเสียตอสุขภาพของผูบริโภค หลาย
ประเทศจึงกำหนดปริมาณสารกำจัดศัตรูพืชที่ยอมรับให
พบไดในสมุนไพร ตำรามาตรฐานยาสมุนไพรไทย ยังไม
มีการระบุปริมาณดังกลาว สำหรับมาตรฐานของสมุนไพรใน
ตำรายายุโรป (European pharmacopoeia) ไดกำหนด
ปริมาณสารกำจัดศัตรูพืชชนิดตางๆที่ยอมรับใหพบไดใน
สมุนไพรดังแสดงไวในตารางที่ 1 ซึงหากเราตองการสงออก
่
สมุนไพรไปยังตางประเทศ ควรคำนึงถึงมาตรฐานทีกำหนด ่
ในแตละประเทศดวย
4. จุลชีพ และสารพิษจากจุลชีพ โดยปกติแลว
สมุนไพรซึ่งวัตถุดิบคือสิ่งที่ไดจากธรรมชาติยอมมีการ
ปนเปอนของจุลชีพ และสารพิษจากจุลชีพมากกวายาแผน

ปจจุบันซึ่งวัตถุดิบสวนใหญเปนสารสังเคราะห จึงมีความ
สะอาดและบริสทธิมากกวา ดังนันในสมุนไพรจึงยอมใหมี
ุ ์ ้
จุลชีพได แตไมเกินปริมาณทีกำหนด ซึงขึนอยกบลักษณะ
่ ่ ้ ูั
ของผลิตภัณฑเชน สมุนไพรที่ตองเติมน้ำเดือดกอนใช
นอกจากยาทั้ง 2 กลุมนี้แลวยังพบยากลุมอื่นๆ อนุญาตใหมเี ชือจุลชีพชนิดใชอากาศ (Aerobic microbial)
้
ไดแก คาเฟอีน ยารักษาโรคเบาหวาน ยากันชัก ยานอนหลับ ไดไมเกิน 5.0 x 107 ตอกรัม หากไมมการเติมน้ำเดือดกอน
ี
ปนเปอนอยในผลิตภัณฑสมุนไพรจากเอเชีย (Ernst, 2002)
 ู ใช อนุญาตใหมเี ชือจุลชีพชนิดใชอากาศไดไมเกิน 5.0 x 105
้
ยาแผนปจจุบันเหลานี้หากไมไดรับภายใตการดูแลจาก ตอกรัม (Department of medical sciences, 2000)
แพทยอาจสงผลเสียตอผูบริโภคได
Academic Service Centre Khon Kean University
Website: http://home.kku.ac.th/uac/journal/journal.htm


4.  ⌫    ⌫          วารสารศูนยบริการวิชาการ
สำหรับตำรายายุโรป (European pharmacopoeia) ไดระบุ สุ ม มาทั้ ง หมด 26 ตั ว อย า งในจั ง หวั ด นครปฐม
วาไมควรพบเชือ Escherichia Coli และ Salmonella spp.
้ (Limmatvapirat et.al., 2008) และการตรวจพบโลหะหนัก
ในผลิตภัณฑ (De Smet, 1999) เชือทัง 2 ชนิดนีนอกจาก
้ ้ ้ ในยาแผนโบราณแถบภาคเหนือตอนบน จากการเก็บ
จะกอโรคแลวยังเปนตัวชีวดมาตรฐานการผลิตอีกดวย
้ั ตัวอยางในป พ.ศ.2544-2545 จำนวน 55 ตัวอยาง พบ 19
นอกจากจุลชีพแลวสารพิษจากจุลชีพก็เปนอีกหนึง ่ ตัวอยางคิดเปน 34.5% มีปริมาณโลหะหนักเกินมาตรฐาน
อันตรายทีพบในสมุนไพร เชน Aflatoxins ซึงเปนสารพิษ
่ ่ โดยโลหะหนักทีเ่ ปนปญหา ไดแก ตะกัว แคดเมียม และ
่ ่
ที่สรางจากเชื้อราบางชนิด สารพิษชนิดนี้มีคุณสมบัติเปน สารหนู (กันยารัตนและคณะ, 2546)
สารกอมะเร็ง และสามารถกอวิรปได (Bone, 2005) หนึง
ู ่ จากตัวอยางขางตน หากผบริโภคไดรบผลิตภัณฑ
ู ั
ในงานวิจยทีตรวจหา Aflatoxins ในผลิตภัณฑสมุนไพร
ั ่ ทีไมไดมาตรฐานดังกลาวอยางตอเนือง เทากับวาเปนการรับ
่ ่
ในประเทศไทย พบวา 5 ตัวอยางจากทังหมด 28 ตัวอยาง
้ สารพิษเขาไปเปนประจำ เปนการตายผอนสงโดยไมรตว ู ั
คิดเปน 18% มีการปนเปอนของ Aflatoxins ในชวง 1.7 – 14.3

นาโนกรัม/กรัม โดยปริมาณที่พบนี้ไมเกินมาตรฐานที่ ขอมูลเพื่อความปลอดภัย
ประเทศไทยกำหนดคือ 20 นาโนกรัม/กรัม (Tassaneeyakul ในฐานะผบริโภค เรายอมตองการประโยชนจากการ
ู
et.al., 2004) อยางไรก็ดีการสุมตรวจโดยผูที่มีหนาที่ เลือกซือเลือกใชผลิตภัณฑใดๆก็ตามโดยหวังวาจะไมมโทษ
้ ี
รับผิดชอบ ควรกระทำอยางสม่ำเสมอ เพือเปนการเฝาระวัง
่ ในภายหลัง สำหรับผลิตภัณฑสมุนไพรนันกอนการเลือกซือ
้ ้
เนื่องจากผลิตภัณฑสมุนไพรในปจจุบันมีเปนจำนวนมาก เลือกใช นอกจากจะพิจารณาวา ผลิตภัณฑดงกลาวไดรบ
ั ั
ทั้งที่ขึ้นทะเบียนและไมไดขึ้นทะเบียน การขึ้นทะเบียนกับสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา
5. โลหะหนั ก โลหะหนั ก ที่ พ บในผลิ ต ภั ณ ฑ แลวหรือไม ผบริโภคควรสังเกตฉลากผลิตภัณฑ วามีการ
ู
สมุนไพร มีทั้งการตั้งใจใสลงไป หรือการปนเปอนโดย ระบุขอมูลตอไปนี้
ไมไดตงใจ การรักษาแผนโบราณตามแบบจีนและอินเดีย มี
ั้ 1. ชื่อผลิตภัณฑ ปริมาณสารสำคัญ และขนาด
การใสโลหะหนักบางชนิดลงในตำรับเพื่อประโยชนในการ บรรจุ
รักษา (Bone, 2005) หากการรักษา และเตรียมยาดังกลาว 2. ชือทีอยผผลิต และจัดจำหนาย เลขที่ และครัง
่ ่ ู ู ้
อยภายใตการดูแลของผเู ชียวชาญ ผใชไมควรไดรบพิษจาก
ู ่ ู ั ที่ผลิต
โลหะหนัก อยางไรก็ดมรายงานผไดรบพิษจากสารหนู และ
ีี ู ั 3. วันหมดอายุ และวิธการเก็บรักษา
ี
สารปรอทจากการใชยาสมุนไพรอินเดียในหลายประเทศ 4. ขอบงใช และวิธใช
ี
ไดแก อังกฤษ สหรัฐอเมริกา แคนาดา ออสเตรเลีย อินเดีย 5. ขนาดที่ใช
และอิตาลี (Bone, 2005) สำหรับประเทศไทยมีรายงานการ 6. คำเตือน
ตรวจพบโลหะหนักปนเปอนอยในผลิตภัณฑสมุนไพรอยาง
 ู ผผลิตและจำหนายควรใหขอมูลเหลานีอยางตรงไป
ู  ้
ตอเนื่อง อาทิ ในป พ.ศ. 2550 มีการตรวจพบทองแดง ตรงมา ไมบดเบือน เพือเปนประโยชนตอผบริโภค ในการ
ิ ่  ู
เหล็ก สังกะสี และตะกัวเกินมาตรฐานทีกำหนดไวในตำรา
่ ่ ใชสมุนไพรอยางปลอดภัย
มาตรฐานยาสมุนไพรไทย ในชาชงสมุนไพรทุกตัวอยางที่
 Academic Service Centre Khon Kean University
Website: http://home.kku.ac.th/uac/journal/journal.htm

5.  ⌫    ⌫          วารสารศูนยบริการวิชาการ
บทสรุป หลากหลายประเภทตามทีกลาวมาแลว หนวยงานทีเ่ กียวของ
่ ่
ประชาชนทัวไปมีความเขาใจวา ผลิตภัณฑสมุนไพร
่ ผผลิต และผบริโภค มีความรับผิดชอบรวมกัน เพือใหการ
ู ู ่
ยอมปลอดภัยเสมอ โดยเฉพาะอยางยิงเมือเทียบกับยาแผน
่ ่ ใชสมุนไพรมีความปลอดภัย และเกิดประโยชนสงสุด โดย
ู
ปจจุบัน อยางไรก็ดี ทุกคนควรตระหนักวา หากบริโภค หนวยงานของรัฐควรมีระบบการเฝาระวังทีเ่ ขมแข็ง ผผลิต
ู
มากเกิ น ไป หรื อ บริ โ ภคผลิ ต ภั ณ ฑ ที่ ไ ม ไ ด ม าตรฐาน ตองมีจริยธรรมและความรับผิดชอบ ผบริโภคควรมีความรู
ู
สมุนไพรก็สามารถเปนโทษไดไมตางจากยาแผนปจจุบนแต
 ั และใชสมุนไพรอยางเหมาะสม
อยางใด สารปนเปอนทีอาจพบไดในผลิตภัณฑสมุนไพรมี
 ่
เอกสารอางอิง
กันยารัตน ชลสิทธิ์, ประภัสสร ทิพยรตน, พิลาศลักษณ ศรีสวัสดิ์, ชัยพัฒน ธิตะจารี, เจริญศรี ขวัญวงศ. 2546. การ
ั
ปนเปอนของโลหะหนักในยาแผนโบราณของไทย. วารสารวิชาการสาธารณสุข. 12: 273-278.

สุวทย วิบลผลประเสริฐ, วิชย โชควิวฒน และศรีเพ็ญ ตันติเวสส (บรรณาธิการ). ภาพรวมระบบยาของประเทศ
ิ ุ ั ั
ไทย. ใน ระบบยาของประเทศไทย, หนา5-32. กรุงเทพฯ : ชุมนุมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย.
Bone, K. 2005. The impact of quality issues on the safety of herbal products. In The essential guide
to herbal safety, p. 106-118. St. Louis: Elsevier Churchill Livingstone.
Costa, L.G. 2008. Toxic effects of pesticides. In Casarett and Doull’s toxicology : the basic science of
poisons , p. 883-930.7th ed., New York: McGraw-Hill.
Chrousos, G.P. 2007. Adrenocorticosteroids and adrenocortical antagonists. [Online] [Cited 3 Novem-
ber 2008]. Available from : http://www.accessmedicine.com/content.aspx?aID=2508168
Department of medical sciences Ministry of public health. 2000. Limits for microbial contamination.
In Thai herbal pharmacopoeia Vol. II, p. 143-144., Bangkok: Prachachon Co., Ltd.
De Smet, P.A.G.M. 1999. Overview of herbal quality control. Drug information journal. 33: 717-724.
Ernst, E. 2002. Toxic heavy metals and undeclared drugs in asian herbal medicines. Trends in
pharmacological Sciences. 23: 136-139.
Limmatvapirat, C, Sang-Uthai, K, Charoenteeraboon, J, Phaechamud, T. 2008. Heavy metal contents
of herbal teas from Nakhon-Pathom, Thailand. [Online] [Cited 5 November 2008]. Available
from : http://www.pharm.su.ac.th/jubkrasae/abstracts/J19-Chutima.pdf
Tai, W.W. 2004. Nonsteroidal anti-inflammatory drugs. In Poisoning and drug overdose, p. 283-286. 4th
ed., Boston: McGraw-Hill.
Tassaneeyakul, W, Razzazi-Fazeli, E, Porasuphatana, S, Bohm, J. 2004. Contamination of Aflatoxins
in Herbal Medicinal Products in Thailand. Mycopathologia. 158: 239-244.
Academic Service Centre Khon Kean University
Website: http://home.kku.ac.th/uac/journal/journal.htm
