Ν. Φωτιάδης, Τα Ελευσίνια Μυστήρια,1896_01

1. ΤΑ
ΕΛΕΤΣΙΝΙΑ ΜΤΣΤΗΡ Α
ΜΕΛΕΤΗ
ΑΡΧΑΙΟΔΟΓΙΚR ΚΑΙ ΦΙlΟ!ΟΓΙΚΠ
ΥΠΟ
Ν. ΦΩΤΙΑΔΟΥ

2. ΤΑ
ΕΛΕΤΣΙΝΙΑ ΜΤΣΤΗΡΙΑ
ΜΕΛΕΤΗ
ΑΡΧΑΙΟΔΟΓΙΚΠ ΚΑΙ ΦΙΔΟΔΟΓΙΚΠ
ΥΠΟ
Ν. ΦΩΤΙΑΔΟΥ
1 '·
ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ
ΕΚ ΤΟΤ ΤΤΠΟΓΡΑΦΕΙΟΤ Α. ΚΑΛΑΡΑΚΗ
ΚΑΤΩθΙ ΤΟΥ' ΔΗΙ!ΑΡΧΕΙΟΥ'
1896

3. ΤΩι ΕΞΟΧΩΊΆ ΤΩι ΚΥΡ!Ωι
ΝΙΚΟΛΑΩι ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΩι
ΠΡΕΣΒΕΥΤΗ ι ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΝ Κi!ΝΣΤΑΝΤJΝΟΥΠΟΛΕΙ
ΑΝΔΡΙ ΜΟΥ'Σ:ΟΤΡΑΦΕΙ
ΤΗΣ ΤΕ ΕθΝΙΚΗΣ ΣΟΦΙΑΣ KAl ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΟΊ" θΡΗΣΚΕΙΑΣ ΕΝθΕΡΜQ1 ZHΛDTHr
ΕΙΣ ΕΝΔΕΙΞΙΝ ΒΑΘΥΤΑΤΟΥ ΣΕΒΑΣΜΟΥ
ΚΑΙ ΤΙΜΒ:Σ :ε:;:οχοΥ
Τ;ΙΝ .ι:.ε ΤF.:τ 1?:α.ΙΟΛ.Οrπ:ε:: ΧΑΙ ΦΙ.δ.C.zιοrχχ:ιηr MEAET:S:t:
ΛΝΑΤΙΘΗΣΙΝ
Ο ΠΟΝΒΣΑΣ

4. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ότε πρό έξα.ε-:-ίας, άντιπρόeοpος χ.αί τόη τοϋ Έλληνιχ.ο ϋ Φι­
λολογιχ.οϋ Συλ}όγου λα.χών, άνίγνων χ.ατά την ίπίτιιον αύτοϋ
τε'λετ-r,ν τόν νενψισι.ι.iνον πα.νηγυpιχ.όν, θίι.ι.σ. εχοντα. τό : «Πιpί
' .ι: ' '" - ' θ ι - ' 'Ελλ ' οι- ' ' -αναπτυ<,εως κ.α.ι πρ:οοου του αν ρωπ νου νου εν cxoc απο των
άρχα.ιοτάτων χρόνων μέχρις Άριστοτίλους•. βpα.χία. τινα οιίλα.­
~ον χ.α.ί περί -:-ων 'Ελευσινίων Μυστηρίων πpός ύποστήpιξιν της
γνώι.ι.ης, &τι τα έν τα.ίς ιι-υσταα.ίς έκeiναις θρ"ΥJσκευτιχ.αiς τιλιταίς
άποκ.α.λυπτόμενα δόγ11.α.τα. ού ι.ι.όνον μεγάλως iπέοpα.σαν επι την
σια.νο·/)τιχ.ην καί ήθικην τοϋ άρχα.ίου έλλ"ΥJνικοv χ.όσμοu άνάπτuςιν
άλ).ά και τα μι.ίλιστα συνετέλεσσ.•1, fνσ. πpοπα.ρα.σχ.ευάσωσι τό iλ-
λ , "θ , ~ ' - ... ,·r,νιχ.ον ε νος ιις παpα.οοχην -:-'Υjς χpιστια.νιχης πιστιως.
Τα βραχέα. έκ.ϊίνα. χα.ί έν πα.ρόδ<ι> τότι πιpί των Έλιuσινlων
Μυστ"ΥJpίων λεχθέντα. έκ.ίνησα.ν . [J,έν την πιριίpγιια.ν χ.χι τό sνόια­
φέρον πολ}ων έκ. των άκpοατι7>ν μου, λίαν τολμ"ΥJράν θιωp"ΥJσάν­
των την γνώμην, πα.pέσχον σi χα.ί δ[l,Ot άψοpμήν, Υνα. συντονώτι-
. '·'· ' ' λ' - 1:- ' ' λ' ' "ρον εγχυψω εις τΊJν μι ετην -:ου σπουοα.ιοηχτου χ.α.ι ιαν ινοια.-
ψέpοντος τούτου μέρους τ~ς έλληνιχi;ς άpχα.ιολογiα.ς. Δέν ί~ριχουναι
ομως νά έννο+ισω, &τι ή τοϋ θέματος τούτου μιλίτ"ΥJ ίστlν ίχ. των
ουσχερεστάτων, άπα.ιτοϋσ~. χ.α.ί χρόνον πολίιν χ.α.ί γνώσιις πολλίj')
--:ων έμών ύπερτέρα.ς κ.αί χπειρον πληθίιν βοηθ"ΥJμάτων, ών '11 &:-
πόκτησις ητο, τό γ' έπ' έι-ι.οί, άούνα.--:ος.
Τοσα.uτα. είσί τα άπό των χρχαιο--:άτων χρόνων μίχpι ιπιμι­
pον περl του θέι1.ατος τούτου γpα.φέντα, τοσα.ϋτα.ι α.i χ.ptσeις, τα
σχόλια. κα.ί α.ί πα.ρα.πψπα.ί, ώση ο έπιχeιpών την μελίτην, σύγ-
- ' •t' ,~ , , ' , .1.
κ.ρισιν ;,.α.ι ει;,α.κρι " ωσιν εισερχετα.ι εντο; απιρι:ιντου κ.αι μυστη-
ριώδους ώκ.εα.νοϋ, έν τφ οποί~ ϋιι,ως άνά πίi.ν ~iμοι άνοιχα.λύπτει
νέους όpίζοντα.ς, νία. θiλγητρα. κ.ινοvντα. τήν πeριέpγειοιν χ.α.ί l-
ξιγείροντα έπι μίi.λλ~ν τό ένGια.ψέρον τοϋ iξιρeυvητοί.ί, άποχα.λύ-

5. ,
ς.
πτοvτα αύτίj> τά άπειρα θέλγητρα της χ.λασαi~ς έ).λ'Τ)vιχ.ης άρ­
χ.αιότητος, χ.α.ί άφειδως τcuς χόπουζ αύτοϋ άμείbοvτα..
Καί ομολογώ μέν, οτι δέv ήδυν'Υ)θηv vά έξερευv-f)σω πάντα ε­
κ.είvοv τον άπέρα.vτοv φιλο).ογικόν ώκsαvόν, άλλ' ούχ' ηττον πε-
θ
' 'Ι f tt' Υ 'J' ι , • "
ριορισ εις εις τα κυριωτερα., fς;, ων ησαν εμοι -;,ροσιτα, και συΛ-
).έξας μετα της δυνατi~ς έπιμελείας χ.αί άκρι~είας οσα. ή νεω­
τέρα έπιστ11μη παραδέχεται ώς συμψωνότερα πpός την άλήθsιαν,
συνέταξα τηv παρcϋσα.ν με).έ-τ"(}ν ώς συμπλήρωμα της πρώτης,
, 1 ' ' ' ' ' , - ,, , '
χ.αι οcvα.γvους αυτηv κα.τα; την επετειοv του ετους τουτcυ πσ.vη-
γυριν τοϋ Έλληνικοϋ Φιλολογικ.οϋ Συ).).όγου, έκ.δίδωμι vϋν αύ,·r,ν
μιτά προσθηκών κ.αί συμπληρώσεων έν tδια.ιτέρ<ι> τεύχει η, πρ:­
τροπ~ σπουδαίων άνδρων, έπιδοκ.ιμαζόντων τό έργον.
Καίτοι δε δεν εχω την άξίωσιν, οτι τό έμον έργον έι:;τί πληρες,
,, ,, , θ , " , ι - , , ~ ,
η οτι κατωp ωσα; να ΛVσω υριστικως το περι ου προχειτα.ι σπου-
δαιότατο·, ζήτημα, πέποιθα ομως, οτι ή 11,ϊλέτη α~τη άν~γ,ω­
σθήσιται ούχί &νευ περιεργεία.ς χα.ί ένδιαφέροντcς παρά παντός
φι).ομούσου κ.α.ί φιλαρχαίου ομcγενοϋς, παρέξει δi άψορμην άλλοις
οcρv.οοιωτέροις έιι,οϋ, fνα συ!-1-,.).·r,ρώσωσι μεν τά έ).λιπiι, έ,-σ.νορθώ­
σωσι δέ ιι τι ύπάρχ.ιι ά•ια.κpιbές έν τ~ μελέηί ταύτ~, έν "Q πρ1-
κειται ν' άποοειχ.θ~, οτι ή :iι),ηθής θρ·(}σκ.εία των άρχ.αίων ήι,ι.ων
προγόνων δέν ητο, ώς κοινώς πισηύετα.ι, ο πολυθεϊσμός καί ή εί­
οωλcλσ.τρεία., ά).λ' ητο μάΗον θρ·(}σχεία υψηλή κσ.ί πνεψα.τι;,.·~.
,,_, 11 ~ <" , , , - • , , , - 'Ε) ,
ο,α. εοιοασκετο οcπο των αρχ.αιοτα-:-ων χpονων εν τοις ,ευσινιοις
Μ
, , ,, , , , - , θ ' "" ) ,υστηριοι;, κ.αι οτι η εν αυτοις γι•ι::ψ.ενη ρησκευτικ.·(} οιοα,;κ.σ..ια
προπα.ρισκιύασε το έ'λληνικ.ον έ'θνcς είς τό νά παρσ.δεχ.θ~ εύχερi­
στεροv την χριστιανιχ·nv πίστιν. Εύρu χ.αί ζηλωτόν μελέτη; κ.αί
συζητήσεως στάδιον, προχ.α.λοϋν πάν-.α. σπ,υεα.ίον --:οϋ πνε.:ιμα.τος
χ.αί τοϋ ).όγου άγωνιστf,ν.
ο
, , , , "', . θ' ,ι αναγνωσοντες την μεΛΕτ-Ι)ν τα.υτην α; πα.ρα.τ·(}ρησω,;ι βε-
bαίως, Sτι έξ ολων τώ11 συστ·ιψάτων, διά --:ων ΓJΠΟίων οί νεώτερ~t
σοφοί ζητοϋσι νά έξηγήσωσι τc•~ς μύθους της των έθνιχών ρ.υθο­
'λογίας, παριοεζάμην έχ.είν~, ο-περ φαίνεται συμφωνότιpον πρός
ταζ iθνιχ.άς ήμώv πα.ραδόσεις καί πρός τάς δοξασίας των έλλήνων
ποιητών κ.αί συγγραφέων χ.αί μ.άλιστα τοϋ θείου fi).άτωνος, τό

6. ζ'.
σύστ-ι~μα δηλονότι της δι' άλληγοpιων έξηγήσεως των μύθων. Ή
συγχ.pιτικη μυθολογία εχει μεν πολλα τα άναμψισtήτητα, άλλα
Μ.ί πλείστα τά σκοτεινά και άμψίζ;;ολα χαι 'rlμαpτηι.ι.ένα, πο).-
λ
, ' , , ' 'λ, !" , ,
ας αντιψασεις χαι ουκ ο ιγας παρακεχινουνιυμενας γνωμσις,
πολλαζ παρέχοντα άψοpμάζ συζητήσεων χαί ίpίδων εi.ζ τούς ίνοι­
χολόγους σοψούς. 'Ημείς πpοημωμεν να πλσινηθωμεν μιiλλον μετά
τοϋ Πλάτωνος, οο·rιγοϋvτος "rΙμιiζ "'pός την θιοσεtειαν χσιi. τήν
ε•;αγγελιχ.ήv ήθιχ.ήν, η ν' άχολουθήσωμεν άμψισbητησίμους γνώ ·
μας, ουναμέvας άνευ πρακτικης ώψελιίαζ να οδηγήσωσιν -iJμιtς
εi.ς συμπιράσ1-1.ατα έναντια των έθνίχ.ών Υ.αί ίεpών ήμών πεποιθή­
σεων χσ..ί παρα.Gόσεων χα.l άλλότρια. τοϋ σχοποϋ τ~ς παρούσης
μελετ'Υlζ,
'Έyραι,ον έ'ΙΙ Κωνσταινη'ΙΙουπόΑιι χαιτQ. Σι,ιτίμιριον τοu i 896.
Ν. ΦΩΤJΑΔΗΣ

7. ΤΑ ΕΔΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΠΡΙΑ
ΚΙ::ΦΑΛΑΙΟΝ Α' .
Περί 'ιών Μνd-cnρίων έν yένε, ~α tδiω«; nερ
'Ιών "Ε~εvd,νίων.
Τα Μuστiιρ~α των άρχ.αiων θρnσκε~ων nσαν ιι,uστι­
κα. θρnσ'κεuτι1<α1. τελεταί, έν αiς ά:rτεκαλν:rττοντο ά:rτόρ­
ρnτα θρnσκεuτtκα. δόγματα, ε{ς μvnσιν των όποiων έ­
γίνοντο παραδεκτοί μόνοι έκεiνο~, οσ'οι μετα προnγοu­
μένnν αvστnρά.ν δοκψααίαν έθεωρουντο άξιο~ του με­
ταλα.δεiν το,αuτnς ι.r1J!nλnς χ.άριτος. Τα δε Μuσ'τrιρ~α
τnς χρ~σηαν~κnς :ττiστεως ε{να~ ύπερ~vα θρnσι<:εuτικα
δόγματα, τά. όποία,έπι τiίς πίστεως μα.λλον έρειδόιιενa,
θεωροuνται άνεπίδεκτα ~ιλοαο~1.1<nς σuζn.iισ'εως, καθ'
ο ύπερ6αiνοντα τα ίSρι~ τiίς άνθρω:ττίνnς άντιλή.1!εω~.
Ή άf?χn και n σuστασις των Μuσ'τnρίων των ά.ρ·
χαiων θρnακειων καλv:τι:τονται iιπο του σκότοuς των
αiώνων, ή. δε έξίιγrισις αvτων, αν ποτε nθελε κατορ·
θωθ,:ϊ, ύπο τnς έπ~στn.μnς, fιθελεν άφα~ρέαει το :ττuκνον
κάλvιιμα τiίς άρχα,όtnτος, καi δ~α~ωτίaει ov μόνον τnν
θρnaκείαν ά.λλα κα.i τnν iστορίαν κα αvτnν τη.ν νο­
μοθεσω.ν των ΊνCων, των Αiγvπτίων, των Φο~νίκων
κα των άλλων άρχαίων άdιατικων έθνων, προ πάντων

8. δε των Έλλrινων, των όrcοίων 1ί τοσοίιτον ένδιαφέ­
ροvσα προϊστορικn έ:ττοχή, καλvπ.ομένn ύπό τε τοv
σκότους των α(ώνων και τοίι μvστnρ,ώδοvς πέπλου τnς
πολvπλόκοu και παραδόξου έλλnνιv.nς μvθολογiας,δια­
τελεϊ εiσέτι άγνω<1τος κατά το :ττλεϊσ'τον κα άνεξή.­
γnτος.
Έκ πάντων των άρ;χαίων tλλnνικων Μv<1τnρίων τά.
έν Έλεvσίνι τiίς Άτηκiίς έν τφ ναφ τiίς Δnμnτρος τε ­
λοvιιενα i1ίσαν τα :ττεριφnμότερα, διαρκέσαντα κατα. τους
:ττιθανωτέρους ύπολογισμους ύπέρ τα 1500 ετn · διόη.
1ωτα. τάς χrονολογικας πλάκας τnς Πάρου, n ϊδρuσ'ις
αίιτων άνάγεται είς τον 'Ερεχθέα, τοίιτέστιν ε{ς τnν
προϊστορικnν έ:ττο:χ;ή.ν, ή, δε κατάργn<1ις α:ιjτων έγένετο
κατά τό τέλος τiiς τρίτης έκατονταετnρίδος μετα Χριστόν.
Προς έξnγησιν των Έλενσινiων Μυστηρίων ή.σχο­
λή.θnσ'αν οίι μόνον ot άρχαϊοι ποιnται κα σuγyρα~εϊς
'Έλληνες κα 'Ρωμαϊοι, άλλα κα oi πρωτο πατέρες τiίς
Έκ1<λnσ"{α.;; 'Κα πλείστοι των μεταγενωτέρων ίσ'τορι­
κ&ν κα dρχαιολόγων, έν οίς ό σο~ος όλλανδος Με-
ούρσ'~ος, ό γάλλος Βαρθελεμnc;, ό πολuι:ι,αθnς δ.γγλος
ιVarbur ton έπίσ'κοπος τnς Γλοσ'εσ'τέρnς, ό ιecrc<:, ό
ιarcher κα 6.λλοι, πολλα κα Ο'ο~α περ αίιτων γρά­
,!αντες. Προ πάντων ομως κατα. τον αίωνα τοίιτον το
ζή.τημα. των Έλευσ'ινίων Μυστηρίων έγένετο άνηκείμε­
νον σuβαρων μελετών, ζωηρών σvζnτήσεων κα έι,iδων
μεταξiι των σο~&ν τiίς Ε<rρώπnς, ά~ορμnς δοθείσης εκ
τινος μεγάλου σvγγράμματος τοv αοφοv γερμανοίι Ο­
δά,cτορος Kreωer, έκδοθέν.ος το 18 t 2 κα έπιγρα4?0-
-μένοu : Σνιι6ο:>.,κn και Μνθο:>.οyiα -cών άρχαίω-ν
~αώ-ν.
Σκοπος του συγγράμματος τούτοv nτο ν' άποδεiξι;ι,
Οτ 'UΠΟ τους μvθοvς τnς των tθν~κων μvθολογίας κρv­
πτεται άp;<_αία τις και ιι,uστηριώδnς σο~ία, κα δτι iιπnρ-

9. • 3
χεν έν Άaiq. έν χρόνοtς άρχαωτάτοις εύρv θρnσκευτι­
κον avaτnμo., οίιτ~νος τα δόyματα, έξόχως vαθαρα 1<α~
{ι~nλά, άνε:κο~νώθnaαν τοiς άνθρώποις ίι:rτο των iερέων
v:rτo τuπον aυμ6ολ,χόν. Άλλα. το σuaτnμα τοϋτο :rτρος­
ολnθεν ύnο του Voss, τοv Γre11er 'Κα σλλων διασnμο­
τάτων ψιλολόγων τfίς Γερμανίας έγκατελεί1θn έν μέρε~
σίψερον, η.ρξα.το δε έ~n ριιοζομένn rί έπtσ'τίι1:1,n ηϊc <1υγ-
1< ριτικiίς μυθολογίας· άλλα καί αuηι ~αίνετα, περυτε­
σ'οϋσ'α είς πλάνας ~ω εiς trπερβολάς.
Σσ~α περί τούτου aυγΎράμματα έδnμοσίευσαν κα oi
nολυμαθεiς γάλλοι Λlfrecι M,ωry και σuigniaut, κα
ι,ιάλωτα ό τελεuταiΌς, ό όποιος έν δυσ διατρι6αϊς περ
των Έλευσινiων Μvσ'τnρ1ων, όναγνωσθείσαις έν ετει
1S51 ένώπων τiίς 'Ακαδημίας των έ:rτιγρα~ων, έξή.λεγξε
'1<0.1 έ:rιέκpινε τοΟΟίfτΟν έπtτυχως τας γνώμας των προ
αύτοϋ γρα'Ι!άντων /,')aτε, κατα τη.ν γνώμnν τοίι σο~οu
dρχαωλόγοv l)echaι·!)lc, μόνον νεώτrραι άνακαλ:ι;εις
' δ ' ' · έ' ' ά ' -ειναι υνα.ον ν αvατρ ι.;ωσι τα avμ.rcερ ctματο. αvτοu.
Πσλλα χα <1:ιτο-υnαια εγρα'1εε περ τοvτοv κα περί τnς
υ..λ,ι,11.κης έν γένει μυθολογίας ό μέγας πολιηχος χα
αο~ος aυγγραιeεiις Γλάδaτων έν τφ προλόγφ τοίι σvγ -
γράμματος αυτου: Πeρi Όyn~ov 1'αt -τών ~οιιnριχών
χρόνων ίιποστηρίξας, δη n έλλnνικη. θρnaκεία ε{ναι άλ­
λοiωσ'ις των υ'1;ηλων "Ι<α μ,1στηριωδων δογμάτων των
άρχικως ίιπο τcϋ Θεοίι είς την άνθρωπότnτα άποκαλv-
1θέντων. Κατα. το aύστnμα τοϋ 'Κ. Γλάδστωνος ή, περ
Τριάδος παράδοσις ά:τταντ~ εiς τοiις τρεiς υioifς τοίι
Κρόνου· ή τού Λvτρωτοϋ :ττορίστατα~ διά τού 'Απόλλω­
νος, nΘεία Σοφiα έπροαω.rτωτσιήθη έv τ~ Άθnν~, oi δέ
στασιάσαντες Γίγαντες κα Τιτάνες άναμψνή.σ''Ι<ΟJσ' ,;οvς
στασιάσαντας άγγέλους κα τα τοιαύτα. 'Αλλά. το aύ ­
Ο'τnμα τοϊ: κ. Γλάδστωνος δεν ε{rρεν όπαδούς.
Ή έξί~ynσtς των 'Ελευσινίων Μυστηρίων ε{να~ δvς-

10. 4 •
χερή.ς, δtότ~ ενε'Κα τη.ς τnρnθείσης αvστnροτάτnς μuατ,­
κ6τnτος oi άρχαϊο~ σvγγραφεϊς ιιετd. πολλnς έπt~uλα­
κτ~κότnτος ώμίλnααν περ αvτων, ~ο6ούμενο~ τnν α(ι ·
ατnρότnτα τοϋ νόμοu, έπt6άλλοντος ποtνnν θανάτοv
είς τοvς τολμή.αοντας νά προδώσωαι τnν itρότnrα των
Μuατnρίων 'Ε1< δε των δύο έ.ττωnμοτέρων πtριnγnτων
τnς άρχατότnτος ό μεν Παυ,1ανίας, οστις έμυή.θn τα
Μuατή.ρια κα εiαεχώρησεν είς το ένοότερον τοϋ ναοϋ,
εiχε σκοπόν, ~αίνεται, να περtγράψ•~ αύτον και τά έν
αvτφ, άλλ' έμποδίαθn εκ τινος tν,ιπνίοu, ώς λέγει ό
ίδιος : (( Τα Jυτσς τού τείχους τού {ερού τό 1Ε οι1ειροv άπείΠΕ
γριίφειv κιΛ τοίς ού τFλεσ4"είσιυ, δπόσο11 -ιtιJας εϊρyο11 ται δ'ηλα
δήποv οτι μηδΈ πvltέσ{}-αι μετεϊι1 αί ι1φηυι1.•. » Ό δε Στρά6ων,
οστις δεν 'tίτο, φαίνετα~, έκ των μεμunμένων, οεν μνn­
μονεvει είιιη. των μνnμείων, οαα ή.δuνrιθn νά iδ~ διερχό­
μενος u.rτo .α τείχn ·cοϋ περιβόλου, δnλ. το iερον τnς
Δ , ' ' ' ' ~Όλ a.' δ'η.μnτρος Ί<αι τον μvατικον σ1ι1ων : α χ 01, vεατροv ε-
ξασ,/}αι δvν&μεvοv. >>
Ov μόνον δε uπQ τοϋ πολιτικού νόμοv κη cεδικάζοντο
oi προδίδοντες τα Μvατή.ρια, άλλα κα θρnσκεuτ~κως
έθεωροϋντο άσε6εiς κα άνόαιοι, διότι αίιτiι ή. Δnιι. rιτnρ
δ1έταξε τη.ν μvσηκότnτα, ώς λέγει ό ποιnτnς τοϋ ε(ς
aύτnν ,t',μνοv :
'Εν τούτοις, με θ' ολον τον τnρnθέντα μvστ~κισμόν,
τd ΈλεvCι'ίνια Μυστίιρια f.ε.ν ε.μειναν έντελως άνεξrι­
γητα · διότι. πλnv των .rταρα τοϊς άρχαίοις ποιnταϊς κα
σuγγρα~εuσιν ό:rταντωσων ;ττληροiορ11-;;ν,είς τrιν cίλεξαν­
δρ~νη.ν θεολ.ογικ,ν σχολη.ν και είς τους πρώτους :rτατt­
ρας τiίς Έκκλnσίας, τινες των όποίων ~αίνονται μvn­
θέντες αvτά πριν δεχ.Οώαι τον χριστιανισμόν, ό~είλομεν

11. 5
περιέργοvς τινάς πλnρο~ορίας, lξ ων δvνάμεθα νά. κατα­
νοiωωμεν, τί rtσ'αν τα περι6όnτα έκεϊνα Μuσ'τnρια τnς
Έλευσiνος, κα να όδnγnθωμεν είς άα~αλn όπωαοuν
έξrίγnαιν αιιτων. Σπnuδαiα προ πάντων κα περίεργα
ε{ναι οσα fγρα,(;εν ό •Αγιος Κλήμnς ό 'Αλεξανδρεύς, ό
όποιος ~αίνεται δτι και tμvήθn τα Μvστrιρ1.α, ετι δε ό
iερος Αvγοvατϊνος, ό Δίων ό Χρυσόστομος, ό Εvσέ-
61.ος, ό 'Ιουστίνος ό μάρτvς, ό Πορ~ύριος, ό Ώριγένnς,
ό Θεοδώρrιτος και άλλο~. Έπ πασων λοιπον τούτων
των πλnρο~οριων κ, ιί μαρτvριων στnριζόμενο~ θέλομεν
προσπαθr'ισει να άy ψεν το καλν:rηον τd 'Ελευσίνια Μv­
στή.ρια. σκοτε,νόν χα τα:r.:έτaaμcι.
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β'.
Αt-σία ιcαi dιconoς -;iιι; ίδρvdeως ,:(ί)ν 'Ελeνdιvίων
}lιrd-;nρίων.
Ή έν Έλεuσiν1. ϊδρuσις των Μυaτnρiων aχετiζεται
προς τον ώραϊον κα δραματικον μϋθον τnς Δnμnτρος
κα τfις Περσε~όνnς, ον γινώσκομεν έκ τnς έλλnνικnς
ιι,vθολογίας, κα τον ό:rτοίον τόσ'ον λα-μ:ττρως σvνέθετο ό
όμnρικος :ττοι·rιτnς του είς Δίψnτρα ϊιμνου, ποιnθέντος
-μέν, κατα τrιν πιθανωτέρcιν γνώμnν, περ τiιν ε1<τnν n
έοδόμnν :ττρι:> Χρωτοv έκατονταετnρίδcι, εuρεθέντος δε
προ ένος ιιόλις αiωνος εν τινι βιολοθή.κι;ι τfις ΜόΟ'χας.
Kaτd τον μϋθον τοϋτcν, :;στις ε{ναι άναντιρρnτως,
ώς λέγε~ ό κ. Uec!1arιne, «έκ των ώ&αιοτέρων κα σvγ­
κ,νnτικωτέρων πλασμάτων τϊi.ς έλλnνικnς ~αντασ'ίας,
κα δια. τc;ϋ όποiοι,r τοσ'οϋτον ζωnρως πaρίσταντα1., ώς lν
μuσ'τικ~ τραγφδίςι, α{ διά~ορο τfις ~λαστίισεως μετaλ­
λαγαί, ή. ζωϊι και ό θάνατος τnς ~νσεως», ή. νεaρα Περ-

12. 6
α'tφόνn,θνγάτnρ τnς θεας Δή.μnτρος,επα~ζεν ή.μιρaν τινα.
μετά των ννμφων έντος άνθnροv χα τερπνοv λεψωνος.
Ή δt ευωδiα, ή.ν άνέδιδον το ρόδον, ό ιcρόκος, το iον,
ή, ίρις, ό uάt<ινθος κα τδ.λλα. ώραiα άνθn, εtί..χvεν έναλ­
λα.ξ το βλέμμα κα τη.ν χεϊρα της νεαρdς πaρθινον.
Έν~ δε ετε~νεν άμ~οτέρας τα.ς χεϊρας, ϊνα δρέ'!~ ώραϊον
νάρχισ'Ο'ον υπερέχοντα των λοιπών άνθέων, άνοίγεται
αi~νnς ή γn, κα έξέρχεται έπί χρvσ'οίι αριιαtJς ό φο·
6ερος θεος τοiι v~δοv, ό ό:rτο~ος dρ:rτάζει χα μετα~έρει
α'ΙJτή.ν, τρέμονσαν καί έπτοnμένnν, εiς το Ο'ΙωτεtνΟν αiι­
τοiι βασ'ίλε~ον. Ή ά:rτελπισ'τικn κραυγιί, fιν ερρnξε ι<ατα
1.nν τρομεράν έκείνnν στιγμήν n νεαρα κόρη, εφθασε
μέχρι τοiι Όλύμrτοv, κα εrτλnξε τnν dκοnν τiίς Δnμn­
τρος, ή, ό:rτοία dναγνωρίaοσΊι τnν 4!ωνnν τη.ς ~ιλ"άηις
θuγατρός, κα {rπο τρόμοv κα. φρί1Cης χαταλιιφθείσα
ώρμnσ'εν εiς τη.ν γiίν προς άναζήτnσ'ιν αvτnς.
ΤιSτε άρχοντα~ τα ιιαγρα 1ωί λvπnρd τnς τεθλιμμένης
μnτρος παθή:ματα, tά τοσοϋτον ζωnρως έν τ<i> ι,ιvθ~ έ'Κ•
τιθέμενα. 'Εννέα ολα iιμερονύκτια περιτρέχεt ούρανον
κα γη.ν άφωνος, α.Ο'ιτος, άλοvτος, ά:rταραμύθnτος ζη.­
τοίίσ'α το άπολεaθεν τέκνον τnς. Τέλος κατα6ε6λnμένn
έκ τοiι κό:rτοv, κα έξnντλη~ιένn έκ τnς λύπnς ε~9ασε
παρα τrιν μικράν :πόλιν τiίς Έλευσ'ίνος έν Ο'χ/ιματ~ γραίl],ς
γvναικός, καi έκαθέσ'θn {r.ί τ~ vος λίθου παρά το φρέαρ
Παρθένιον υπο τnν σκιάν έλαίας. Τrν έλεεινiιν κατά­
Ο'τασ'ιν τή.ς τεθλιμμένnς -μnτeός, τnς Miιtet· ΓJoloι·osa, ώς
τnν άποκαλι:i ό (;rote, η. τη.ι;: μητρός &χαίας, κατά τοvς
ελλnνας ποtnτάς, είκονίζο1.10'ιν oi έξη.ς ώραϊοι Ο'τίχοι. τοiι
-ΙJιι,νοv :
C Έννiψ.η μεν έ';;ει-;cι. κατά χθόνσ. -:-;ό-;νια Δηω
cηωψοcτ', σ.lθψένας 01.ίοσ.ς μετα χ.ερσίν εχοuσσ.,
cύεέποτ' άμbροσί·,1ς καί νέχ::-αρος ήtυπόηιο
πcίσσσ.τ' ά~ι.ηχεμίν-η, Ο'J~ε χρόα βάλλετσ λοuτρσi~.•
•

13. 7
Φθάσααα δε παρd τnν Έλεvαϊνα
«•Εζετc δ'έγγύς όδοiο φίλο<τετι'Υψ.ένη ητορ,
Παρθενίφ φρέατι,': έ'νθα ύορεύοντο πολίται,
' - ' ' " θ ' θ' '"' 'εν σκ.ι~, αuτοιp uπερ ε πεφuκ.ει ιχμνος ΕΛαιης.
"θ θ" ' , ' "''εν σ. χ,χ ε~οι.ι.εν-ι1 πρcκ.αησχ.ε,ο χ.ιρσι κα.Λuπτ~·ην'
... , "'' " θ . , t , , , ""'
Cι'fιρον Cι α:φ :,γγος ,ε,ι·rιμεν-η ησ-; επι οιφρcu,
ούδέ τιν' ουτ' {πι( πpοσπτύσσετο ούτε τι έpγφ,
άλλ' άγέλα.στος, χπα.στος έόητvος ·Με ποτητο;
ήστο, πόθφ μινύθοvσσ. βα.θuζώνοιο θuγατρός.•
'Εν το~αvτl', όδvνne~ θλί'kει διατελο,1ααν εvρον τη.ν ε(ς
πτωχnν γραϊαν μεταμορφωι,ιένnν θεd.ν α{ θνγατέρες τoit
βασιλέως τiίς Έλεvαϊνος Κtλεοϋ, tλθοϋσ(l ε(ς το ~ριαρ,
tνα άντλfιαωσ~ν frδωρ. Πλnσ~άσι:ισαι λέγονσι προς αvτnν
παρnγορnτικοvς ηνας κα ~,λό~ρονας λόγους, μία δε των
θεραπαtνων τiiς βασιλίσσnς, 'Ιάμ6n καλοvμίνn, κατώρ­
θωσε δ,d χ.αρ~ενησιιων ηνων νά. ~έρr.ι το μειδίαμα εiς
τd χείλn τiίς δvστnνοv μnτρός. Τέλος όδnγοίιο'ιν αύτiιν
ι:(ς τον βαa~λ,κον οίκον, ενθα, χατ' αiτησίν της ϊνα μn
γίνnται φορτικη. ε!ς τοvς ~ιλοξενοfιντας αvτfιν, άναλαμ­
dάνει χρέn θερα:τταίνnς, κα εiς αvτiιν έμπισ'τεύονται τον
νεογνόν vioν 'tO'U βασιλέως Δnμο~ωντa. τούτον δε ζn­
τοvσα, ώς λέγει ό μuθος, να καταστήσl', άθάνατον, χα
καταλn~θεϊσα αί~νnς νπο τnς βασ~λiααnς χαθ' nν στ,γ­
μnν εθετεν αίrτόν εiς. το πϋρ, ϊνα ά~aιρέσt,1, τας θνnτας
σάρκας, ή.ναγκάσθn ν' άποκαλv~θ-;;ϊ, · ή δε τaπεινη. θερά­
παινα μεταμορ~ωθεiσα αί4!νnς, κα ίJπο θείας περι~λn­
θεϊσα λάμ~εως παρέστn εiς τοvς ~,λοξενο'ίιντας αύmν
ώς ή, πανiσχυρος θεά, ή, γονψοποο'ίισα τnν γfιν κα δi­
δοvσα τον σϊτον ε{ς τη.ν άνθρωπότnτα, λέγονσα, κατα τον
πο-ιnτiιν τοϋ vιινοv ;

14. 8
«Etμl εε Δηι-ι/f)τηp τιt1.άοχος, -ήτε μέγιστον
ά:θανά.τοις θνητοιι;ί τ' ονα.p χ.α.ί χάρμα. τίτvχ.τα.ι.
Άλλ' ιχγε μcι ,,ηόν τε μέγα.ν χ.αι βωμόν ύπ' ι:χ.i.ιτij>
-:ιvχόv-:ων π~ς Ζημος ύ;.αί r.ό}ιν α:.;.ύ τι τείχος,
Κα.λλιχόpcv χαθύπιρθεν, έπί πρcuχcν-:ι κολcν<j>.
ιι, Ι:', , , , , , θ, f ,. ι,
οργια. ο α.υτη εγων υπο ηι;οι.ι.α.ι, ως rχ.ν ε πει"α.
' ' '' ~ ' ' ' .λ' θευα.γεως ε ροοντες εμον νοcν ι αι;~οιι; ε.•
Παρd τnς Δnμnτρι)ς διδαχθες ό υiος τοϊr βαο'λέως
Νεοπτόλεμος τη.ν καλλιέργε~αν τiίς γiίς, τnν σποράν του
σίτου, τον θερισμόν, τnν κατασκεunν του άρτου 'Κτλ.
περ~iιρχετο επειτα διδάσκων αvτα εiς ην άνθρωπότnτα.
Πλην δε ηϊς μεγάλης ταuτnς ευεργεσίας, ά~ο~ώσnς
ε{ς τόν πολιτ~σμον του άνθρώπον (α) κα ε(ς τη.ν vλικιν
αvτοϋ εvnι-ι,ερίαν, ή Δnμnτnρ έδίδαξεν έν τφ να~, δν
,cατ' αiτnαίν τnς nγεψαν, κα τά. Μυστή.ρ~α άφορωντα
t(ς τnν πνευμα.τικη.ν κα nθικη.ν τοϋ άνθρώποv dνάπτv ·
ξιν κα ε(ς τη.ν μακαριότnτα αίτοϋ ι-ι,ετα θάνατον.
Προς τιμnν λοtπον τfις Δή.μnτρος έτελοϋντο κατ' ετος
μετά. πανελλnνiου .λατρείας τά. Μυσtή.ρια έν τω έν Έλεu­
σiν~ ναφ, δστ~ς i'i.τo έκ των τεασάρων άξιολογωτέρων
ναων τiίς 'Ελλάδος. Τον ναον τοuτον έπvρπόλnσαν οι
Πέρ<1αt το 480 π. Χρ. ό δε μέγας Περ~κλίίς dνή.γεψεν
αύτον βραδuτερον δια. τοϊι 'Ικτίνου κατα. το σχέδιον τοu
Φειδίου μεγαλοπρεπέσ'τερον έκ πεντελικού μαρμάρου.
Οι περ τόν Άλάρ~χον Γότ-θοt κατέ<1τρε'Ι!αν αύτον το
395 μ. Χρ. βραδvτερον δε άμ::~.θ-rς κα 1ανατικος οχ.λοc
νεο~ωτίσ'των χρ1.<1τ~ανων σ'υνεπλή.ρωσαν τiιν καταστρο­
φnν λέγοντες : «ιης ΕΜΕ{JΕίας iπιχqατούσης, iκqφ»ιiov τα
τcδιι ιlδώλο,ιι τΕμ{vη•. Έρεiπα τοίι ναού iκανά. σώζονται
έτι, αΤνα ί~ερεν εiς ~ως ή. γενομένη πρό τινων l-.ων
(α) Ό 1tολιτιcrμός, λέγιι ό οιά.crημος οiχονομολόγος Μιχαήλ Σι~α:λιί,
ίνιφανiαβη ιiς τον χόαμον χρατων ίν χιρl ατά.χuν criτou.

15. 9
πλnρnς άνασκαφη. ύ.τιο τnς έν 'Αθήναις Άρχ,αι@λογικiίς
Έταψίας, κα ταύτα πρόκεινται νϋν ε{ς θέαν των έπt­
σκεπτομένων. Ή δ' έπ των έρει:ττίων τοϋ άρχ.αίοu ναοu
iδρuθεiΟ'α κατόπιν χριστιανικrι Έκκλnσ'ία «•Αγιος Γεώρ·
γιος• κατεδαφίαθn χ,άριν των άνασ'κίlφών ( α).
Ό ναος τfίς Δiιμnτρος κτωθες έπίτη.δες, ϊνα τελων­
ται έν α1.1τφ τα Μuατn.ρια, έφωτίζετο άνωθεν, ωσ'τε ό
εiς αύτοv εiσερχ.όμενος κατελαμδiνετο άμέσως ύπο y:u-
στ~κfίς φρίκnς· τα Sε Μuατrίρια έτελοϋvτο είς το υπό­
γειον τέμενος, έπ της :πύλnς τού όποίοu ύπfίρχ.ε κε­
χαραγμένn έ:ττιγρα~ή : «Μη -χ,ωρείυ εl'ι;ω τώυ άδtίτωv άμvή·
τοις οvσιυ,,. Ό έξωτερικος περίδολος τοv ναοϋ nτο ε<ι­
ρντατος, εχ.ων ι-ι:nκος έκ βορρα προς νότον 384 ποδων,
κα 325 :περί:ττοu έξ άνατολωv ττρος δυαμάς· εκειτο δε
έπ κορuφnς λό~οu βραχώδοuς, έ:ττiτnδες {αο:ττεδωθέντος,
κα κάτω αύτοϋ προς άνα-::ολας ύ:ττnρχεν ή. :ττόλις. Ό
περiδολος, nτοι ό σnκός, nδύνατο να. περιλά6t,ι ύπερ
τα.ς τριάκοντα χιλιάδας προσ'κυνnτωv.
Τα. Μυατίψια διt,ιροϋντο είς μικρα καί μεγάλα. Κα
τα μεν πρώτα, οντα προπαρασκευαστικά, έτελοϋντο τον
Άνθεατnριωνα μnνα., αvμ:ττίπτοντα με τον καθ' rιμας
Φεδρουάρ~ον, έντος ιιικροϊι ναοϋ κεψένοv :παρά. τον
'Ιλισσον είς τά πρόθυρα των Άθnνων· τά δε δεντερα,
ή.τοt τα μεγάλα, τελούμενα έν τφ ναφ τnς Δή:μnτρος
έν Έλευαϊνι, ϊ'ιρχοντο τhν 15nν τοϋ μnνος Βοnδρομιω­
νος, αυμπίπτοντος με τον καθ' rιμας Σε:τττέμ6ρ1ον, και
διiψκοvν έννέcι n, κατ' άλλους, δώδεκα rιμέρας, έκάστn
των όποίων έχ.αρακηιρίζετο δι' ίδίου όνόμα τος.
(α) Π?:ιγματεί:ιν 1tλ+1ρη, 1tολλοϋ λόγου cιξίαν, ί;,έδωχε γα.λλιστί χ:ιτά.
το 1tαρον ίτο, δ δι:r.-πρε-πή, έν cιpχαιολόγοι, χ . Δημήτpι,, Φίλιος , διεv­
-θ--ιι11rήi rαι11 άνασκαφιϊιιι, ί-πιyραψ,μίνην : ~leu11is ses myβteres, ιes ru-
ineB eι Bon musee
2

16. 10
Οίιδες έγί, ετο δεκτος εiς τα μεyάλ α Μυστή.ρια, ά:v
μn :rιροrταρε<1κεvάζετο διd. των μι"Κρών. Ή .rτρο-ιτορα­
οχεvn διή.ρ"Κει εν ετος, πολλάκις δε κιι ί δύο iι κα
πλείονα. Τούτο δε καί μόνον, rι ποι.υχρόνιος δnλονότ,
πρωταρα<1κεuη. των μελλόντιι,ν να μuι,θώαι τό. μεγάλ-:ι
Μυστήρια, αποδεικνύει τnν μεγάλnν σ.ττοvδαιότητα. κα.
τον ύ'Ι!nλον θρnακεvτικον χαρακτnρα. αvτων. Οί εiς τα
Μυστήρια. κατnχούμενοι έλάμ6ανον ι,ιέρος εiς τά.ς έορ
τά.ς τnς Έλεvσίνος, άλλ · ή.ναγκάζοντο ν1, ϊστανται εξω
τiίς θύρας τοfι ναού, αν μiι έθεωροvντο έντελώς :rιρο­
παρεσκεvασμένοι 1<α έξn1 νισμένοι, ίSτιως μετάσχωι1ι
των μεγάλων Μuσ'ηψίων.
Τη.ν πρώτην ή.μέραν, καθ' η.ν nρχοντο α{ ιι,εγάλαι
έορταί, καί iίτις έλέγετο άγυρμ6ς, oi μvσται ο'vνnθρσi­
ζοντο ύπο τάς στοας τοiί Έλεvσ1ίοv iεροu, ϊνα cί}:οv ­
<1ωσι τnν προκή.ρuξιν τού Ίεροφάντοu περί των δρων
των έπι6αλλομέ"ωv διά. την είς τα Μvσ'ηίρια παραοο­
χή.ν. Τη.ν δεvτέραν rιμέραν, -ίίης έ1<αλrίτυ 'Άλαδε μύ11ται,
μετέ6α~νον <'ίπαντ~ς: εiς ην θάλασσαν, ϊνα τελέσω,Jι -:ον
νενομισμένον καθαρμό,,. Ai τρεϊς ιιετό. τcιϋτα nμέραι
η.σαν ά~ιερωμέναι είς θvαίας, ε{ς :rιροσΈιη;άς, t:ίς νn
ατείας κα άλλας έξιλαατικdς τελετάς. Ή εκτn ήμέρα
έκαλεϊτο Ίακχος, κα fiτo ή παν1ιγvρι1,uΗάηι κα ή λαμ­
προτάtn πασών. Κατ' αύην oi iερείς κuί οί ψμvnv,έ­
νοι -μετέ~ερον έξ 'Αθηνών είς Έλεuαiνα το άγαλμα τού
Ίάκχοv, vioϋ τiίς Δή.μηη?ος, έστεμιιένον δ1ι: μύρ,ων
καi δq.δα έν χειρ ~έρον .
Ή :ττύλn, ές iίς έξnρχονω των Άθnνων, έ-καλείτο
Ίeρα Πύλη, κα ή. r;δος ή, άγοuαα εiς Έλεvαίνα Ο..έγετο
Ίeρa δδ6ς. Ή μεταξυ των δύο πόλεων ά:rιόατααις nτο 100
σταδίω, nτοι ~Ο σχ.εδον χ1λωμέτρων. Τά. μεταξυ Άθn­
νων κα Έλεuσίνος ορια έαχnμάτιζον oi Ρeιτο,·, μικρο
ποταμοί, ων το ϊιδωρ, κατα. τον Παuσανίαν, nτο dλμv­
ρόν. χρnσψεϋον είς τας ίεροηλeστiας, κα έν,ος των

17. 11
όποiων μόνοι oi iερεϊς τοίΊ ναοίΊ τiίς Δή.μnτρος ε{χ.ον
δικαίωμα να άλ.~εuωσιν. Ό έγγvς τής Έλενσϊνος λό­
~ος nτο κατωπαρμένος δ~ά ροδοδαφνών (έξ οί; το σn
μερ,νον όνομα Δα<eνi), αi όποϊαι, ή.νθισμέναι κατα. το
θέρος, παρίστων λcψ,προν εiς τnν δρασιν θέαμα.
Ή όδός, nν διrίρχετο ή πανnyvρη<n πομπiι, διέaχ~ζε
το εξω ηις πόλεως των Άθnνων μέγα έξ έλα~ων δάaος,
δπερ -iίτο καt τότε κατάφuτον· rι δε θρ,ισκεuτικn αuν­
οδεία διερχομέ n δια τnς θελκτικnς κλειaωρείας τοv Κο ·
ρuδαλοϋ, οποu κα aιίμερον ή, aκιερα κ.::ιιλάς καλvπτε­
ται ύπο κυπαρίσσων κα λευκών, ε~θανεν εiς το τέλος
τnς διόδου, ενθα άπεκαλvπτετο αi~νnς n λαμ:nρα. έπ~­
~άνεια τnς θαλάσanς, τfις όποίας τα. κυανά κvιι,ατα
λοvουσι τnν ενδοξον Σαλαμίνα, κα μετά μικρον ε~θα­
νον είς ην έν τφ ~άθει τοv Αρέμοv κόλπου κεψένnν
'Ελευσίνα, ην iεοdν των ά,ογαίων Έλλή.νων πόλιν. Πέ-
" ~ t,
ριξ τnς πόλεως κα έπ 'αvτοϊι τοίr λόφοv vπnρχον
πολλd {ερά, ώς κα πολλαί ώραiα~ έξοχικa ο{κία~ dνn­
κοvσαι εiς πλοvσ'ίους Άθnναίοuς.
Ύ:ττερ τας 30000 προaκvνnτων παρnκολοvθοvν τnν
λιτανεiαν ταv-::-nν, 11:άλλοντες iερα 9-σματα κα vμνολο­
γοίΊντες τον Ίακχον. Τ (1 ~Ο'ματα Ο'Uνωδεvοντο δtα μου­
σικών όργάνων, καί έν τφ μεταξν διεκόπτοντο δια θv·
σιων κα χορών. Είσερχόμενοι δε ε{ς τnν 'Ελευσίνα
εiσnγον ηρωτον το άγαλμα τοίΊ θεού εiς τον ναον τη.ς
Δή.μnτρος, έκείθεν 'δε το ψ: τέ~ερον είς τον iδια.ίτερον
τού θεού ναον διά της αίιτiίς :ττο-μπ,ϊ.ς κα παρατάξεως.
Τnς τελετnς .ττροωτατο προς τiιρnιιιν τnς τάξεως ό
δεvτερος άρχων των Άθnνων, ό καλοvμενος ~ααιλεuς,
ό ό.ποϊος κα προσ'έ,~ερε τας ύπερ εunμερίας τnς πόλεως
θυσίας. Καθ' δλας έκείνας τό.ς nμέρας, ai όποϊαt έθιω­
ροvντο αγιαt ήμέραι, πασα δικα.aτ110 καταδίωξις d"ε­
Ο'τέλλετο, κα οvδεμία κπ.τιl 6~ειλέτοv κατάσχεσις έπε­
τρέπετο. Έν καtρ~ πολέμου oi Άθnναίοι έ:rτοίοuν άνα-

18. 12
κωχη.ν μέχρι τnς λήξεως των έορτων, παρεϊχον δε εγ­
γρα~ον άδειαν είς τοvς βονλομένους να. μεταοωσιν είς
Έλευαίνα, ϊνα μυnθωαι τα. Μυστήρια n μετάσχ.ωαι των
έορτων ώς dπλοϊ προσ,ωνnταi. Τnν έπανριον των έορτων
ό •Αρειος Πάγος κατεδiωκεν avατnρως πάντιις τους
όπωσδή.ποτε δ,αταράξαντας τη.ν τάξιν των τελετών, έπι-
6άλλων εiς τοvς ένόχους μεγάλα χρnματι1<α πρόατιμα
n χα avτη.ν τnν ποινnν του θaνάτοv. Ή αuατnρότnς
α{ιτn iίτο άναγκaία, ϊνα τnρiίται είιλα6nς τάξις μεταξv
τοσοuτων χιλιάδων προσ'ι<υνnτών.
Ή έ6δόμn ημέρα έ1<αλεϊτο γεφvρισμός, διότι nρος dνά•
μνnαιν των χαριεvτωμων, δι' ων iι Ίάμοη διεακέδασε
τnν Δή.μnτρα, oi κάτοικοι των περιχ,ώρων iατάμενοι έπ
τnς γε~uρας τοίι Ίλιασοίι, oi πλεϊσ'τοι προαω:rτιδο~ό­
ροι, άπnuθνναν χαριεντιαμοvς και <11<ώμματa προς τοvς
διαβαiν('ντας 'Κα.τα τη.ν έπιατροφή.ν, 1<αί ι,ιάλιατα προς
τοvς γνωατοiις 1<αί έπισiιμους Άθnναίους, oi όποίοι
άνταπέδιδον τα Ο'κώμματα πλ1Ί ρn ε,)~υίας κα ά ττικοίι
άλατος. Ai παρ' ημϊν άπό1<ρε~ dναπολοίισι τον άρχ.αiον
έκεϊνον γεφνριαμον- των έλευuινίων έορτων.
Ή όγδόn }μέρα έκαλεϊτο Έπιδαύριu, δ,_ότι 1<ατα ταv­
τnν, ώς λέγεται, έμυή.θn ό Άaκλn:rτιος έλθών μετα τη.ν
ίορτή.ν, ή, δε aυνή.θεια αvτη διετnρεϊτο χάριν των ~ρα·
δέως προσερχ.ομένων. Ή έννcίτn έκαλεϊτο Πλημοχ6η,
διότι κατ' αvτη.ν ελnγον σi έορτα δια Αvσιωv, καί δuο
πήλινα άγγεία πλήρη οίνου tχuνοv·το έν είδει yεγάλnς
απονδη.ς το μεν τη.ν :πρωfαv το δt τη.ν έσ:rτέραv, όπότε
κα fπινον τον κvι.εω,. α, είδος τονικού ποτοv κατεσχενα­
σμένοv δια μίγματος οtνου, vδατος, άλεuρου, μέλιτος
καi μiνθnς, το όποϊον έθεωρεϊτο iερον ποτόν, διότι τοvτο
αuγvατετέθn να πiΊ,t η Δnμή.τnρ, φαιδρvνθεϊσα έ-κ των
άστεiων λόγων τnς γραίας 'Ιάμ6nς. Τότε κατέπαuε καi
ή. νnστεία, ή, όποία δι~ϊρχει έvνέα ημέρας, οσας ένiι­
στεvσεν n Δnμή:τnρ, κα καθ' άς μόνον το έσπέeας

19. 13
.. ' ' rδ λ ' 6.ετρωγον τους οηυαμιτας, ε-ι ος π ακουντων σ'nσ' μ(~) πε-
πασ'μένων' οία τα παρ' nμiν σησαμίτια n ι1ημίτια.
Ή νnσ'τεία ώς κα Λ έξομολόγnσ'ις των dμαρτ~ων,
έθεωρεϊτο ά:ιταραίτnτος :ττρος έξαγνισ'μον των είς μunσ'~ν
προσ'ερχ,ομένων. Ή έξομολόγnσ'ις μάλιστα έθεωρεϊτο
άναπό~ευκτος, διότ~ ανευ πλή.ρους έξομολογί1.Ο'εως ον­
δες έγίνετο δεχ::ος εiς τcι Μυaτήρια. Ό Πλούταρχος
δ~nγεϊταt, οτι ό Λύσ'ανδρος nθέλnσ'έ :ττοτε να -μετάσ'χt;ι
των μυσ'τnρίων τnς Σαμσθράκnς, ό Rε iερεύς, προς ον
ό Λvσ'ανδρος προanλθε, διέταξεv αίιτον νά. έξοιιολογnθ~
το μέγισ'τον dμάρτnμα, δπεr1 διέπραξε: (( Πότεροv oiJv, ι1οίί
τούτο κελεύοvτος η τώυ .ftεr31,, τοiίτο δεί ποιείυ ; nρώτnσ'εν ό
Λuσ'ανδρος. Φαμlυου δl, τώ1• .ftεrov, - Σv τούιοι• €φη, ΕΚ
ποδών μοι κατάστη-ιtι, κάκείυοι.ς έρώ, iάv πυv-Ιtάvαιvται.»
Ύπfίρχον έν Έλευσ'iνι και iέρειαι ά~ωσιωμένα.ι εiς
τnν λατρείαν τ1ϊς Δfψnψος και τnς Περaεφόνnς. Ai iέ­
ρειαι α{rται, κατα .:ον Σουiδαν, nδύναντο να μυήσ'ωaιν
άνωτέρας τάξr.ως γυναικας καί,έν ώριaμέναις τοv έν~αυ­
ϊοίι n1;1,έραις, να :ττρο0'1rρωσ'ι θυaίας ύπερ ίδιωτών,
οvχ. ο-μως και ύπερ της πόλεως. Ή μvnσ'ις των γυναι­
κών έγίνετο ίδια.ιτέρως 1ωί είς χρόνον δ,ά~ορον τnς των
άνδρων.
ΚΕΦΆΛΑΙΟΝ Γ'.
Εiς -τ:ί dν-νίd-:α-:ο ί1 άξία -:ών 'Ελzνdtνiων
Jlνό-:nρiων.
'Εκ πλεiστων 1:1-αρτυ()tων άρχσ.ίων τε κα νεωτέρων
καί έκ των γενομένων aο~ων έρευνων άποδεικνuετα~
άναψ~ισ6nτή.τως, δτι τα Έλευa:νια Μυσ'τήρια naαν το
v1Jtnλότερον μfρος τnς άρχαίας των ~λλrίνων θρnσ'κείας

20. n μαλλον rι dλnθη.ς θρnσκεία τnς ιi"επτυγμlνnς μερi ·
δος τiίς υ.λnνι'Κnς 1;0,νωνίας. «Τά Έλευσίν~α Μv<1τή. ·
ρ,α, λiγεt ό περίφnμος 'Ρενάν, άπετέ1οuν πράγματι οv­
mωδες μέρος τfις άρχαίας των έλλή.νων θρnσ'Κεiας.
Αvτά lξή.<1κοvν θαvι,ιά<1ιον θέλγnτρον κα ο'πουδαίαν
ή.θt'Κnν lπίδρα<1,ν ιπ, πα<1ων τnς άρχαιότnτος '!vχων.•
• Ή μεγάλn ό ρετiι των Μ-ιrσ'τnρίων τiίς Έλεvσϊνος, λέ­
γε, 'Κα ό γό.λλος dρχαιολόγος Oiel11, συνίστατο ε{ς το
οτ~ lν αvτοiς tδιδάσκετο ή, πίστις ε(ς ενα θεον π(?ωτc,ν'
εtτα δε εiς το vιΙ:nλον τnς άθανασίας τr,ς ~υχnς δόγμα,
'Κα ε{ς τiιν μακαριότnτα τiίς αιωνίου ζωnς, tξαρτωμέ
νnν εκ τ~,•ων ορων εvσε6είας, κaθαριότnτος και δικα,ο­
αvνnς lν τ<;> παρόντι βi~. Δια τοϋτο οvδεν tξισοϋται
προς τόν ~αθirν σεt>aαιιόν, ον τά. σπουδαιότερα πνεv­
ματα τnς dρχαιότnτος, φtλόσ'οφοι, πολιτι,ωί, iστορηι:οί
11:a ποιnτa ετρε~ον προς τd Έλευαίνια Μυσ'τή.ρια. Άnο
τοϋ Πινδάρου μέχρι τοϋ Πλάτωνος, άπό τοϋ 'IΟ'οκρά­
τοvς μέχρι τοϋ Κικέρωνος πάντες όμο1ώνως άναγνω­
ρίζοvu'ιν, ό.ττόσον β~θuτατα lπι~ρωα,ν ε:π των ι!:vχων.•
Ό Πίνδαρος, ό μετ' εvλα6είας πάντοτε λαλή.Ο'aς περ
των θεων, λέγε, περ τ6.'ν Έλεuα,νίων Μυστnρίων :
wολ~ ,, J ϊ-: - J l' ' !! Ι θ , >
c f')t~ζ ος τι; i ~ων χ.ιιν Stι'j' 'J-:τι:ι χ ο·ι .
~ί~ε 11,έν βί::-u -:ελεu-:ά-1, οlδε11 δε δι6crδοι σι, άρχάν .
Ai τελεvτaiαι αί•ται λέξεις: οlδιv δε διόcrδοτον &ριιίv, σn­
μaiνοvσι., κατι τον Ul:'c11aι·me, δτι. δια τους v,εμvnμένοvς
άρχεται νέα ζωη. μετd θάνατον. Οϊrτω κ~ ό Σο~οκλnς
έν άποσπάσ'μαη,σωζομέν~ lν τοiς « Ίlθ~κοϊς» τού ΠλCΙv
τάρχου, λέγε~ :
«Ώ; τρισόλiι~ι
χε'ίν:;ι β?~~ω-1, cϊ -:~ϋτ-,: εερzθi·ι-:-ες -:-έλ.,,
μόλωσ' είς ~tcu· τc'ί; tε γ(7.ρ 11.όν:;ν έχει
ζην έστιν, τοις tε ~'λλcισι πάν-:-' sχεί χ,:,χά».

21. t5
Τον ύ'Ι!nλ{)', Ο''ΚΟΠΟV των Μυσ'τnpίων έξnγων κα~ ό
πο~nτης τοiι εiς Δrίμnτρα uμνου, μεμvnμένος ών, λtγε~:
«•Όλfίι:;ς, 1;ς ,ι::ίο' οτ.ωπεν έτ.ιχ.θ:;'Ιίω'Ι ά'Ιθρώπω-ι·
ί';ς ο' rχ-:-ελr;ς ίερω'Ι, ος τ' χμιι.οροι συποθ' ~ψ.οίως
7_l,;ο,_ν Ξ'χ.ει ψθίιι.eνόζ περ ,~πό ζόψι+> ε•~ρώε'Ιτι.•
'Επιγραφή. ης, άνα'Ιι.αλυφθεϊ<1α έC'χάτως έν Έλεvσϊνι,
~έρει :
Ό 'IΟ'ο'Κpάτnς έν τφ «Πανnγuρικφ» λέγει, οτι: <1 Ol μι­
τiχοντες τά)v Μvστη~·ίa,v r.Ερί τι της τού βίου τιΑεvτης και τού
σύμπa,,τος αlώ1•ος ήδίοvς τας Ρ.λπίδας iχοvι,ιv.» ΟCιτω λέγει
κα ό Διόδωρος : (( Γίy1 εσθ:ι.ι δf φασι και ΕVtJΕβeστίροvς χα)
δικαιοτiροvς και καrιχ παv βΕλτίοvας τούς των Μvστηρίωv κοι­
vωvήσοvτας.» Ό δε ρήτωρ Άνδο'Ι<ίδnς έν τφ «Drρi Mv•
d-;nρίων• λέ yει :ττρός τοirς δι1<αστάς : «Προς δε τοvr:οιι;
μιμύησ{}ι, ιια1 iωράκαιΕ τοίυ {}Eol'v τα lΕρά, ϊ,,a τ ι μ αι ρ η τι
μ i v r. ο vς ά tJ Ε β ο iί v ι α ς, (J ώ t η τ Ε δ s τ ο vι; μ fJ :.
δ S V ιi μ, (Χ ρ t (Κ 11 Ο 1, ι /Χ ς 8 ·οπως γiνn<1θε, δnλονότι,
εvΟ'ε6εϊς κα δίκαιοι.
Περ των Έλευσ'ινίων Μυ<1τnρίων λέγει 1<α ό ιερός
ΑvγοvΟ'τϊνος, δη έκαθάριζον τον αvθρωπον dπο πά<1nς
dμαρτίας, και άrιn.λλαΟ'Ο'ον τη.ν 'Ι!vχ,τι.ν άπό τη.ς dμαθείας
κα τnς δειΟ'ιδαψοvίας. Τα αuτά. λέγει κα ό άγιος Κλή.­
μnς ό 'Αλεξανδρεύς, ό όποϊ(Jς nτο μει,ιunμένος τά Μ11-
στή.ρ~α κα παρέσχε περ ιιύτων :rτλεiJτας πλnρο~ορiας.
Ό δε Κ,κέρων βε6αωϊ, οτι oi Άθnναϊοι δια των Μv­
στnρίων διέδωκαν το αiΟ'θnμα τii.ς όμονοίας κα τiίς φι­
λανθρωπίας. Μετά :ττολλοϋ <1εl,αΟ'μοϋ έξεφράΟ'anσαv περ
των ΈλεvΟ'~νίων Μυσ'τnρίων ό Ίπποκράτnς, ό ΆριΟ'το ­
τέλnς 1<α πλεiατοι άλλοι εξυχοι άνδρες. 'Αλλά σποv-

22. ..
16
δαιοτέραν θεωρnτέον τη.ν ιωρτυρiαν τοίι Πλάτωνος, ό
όποϊος μvηθες τα μvσ'τnρια, ώμίλnσ'ε πάντοτε ι,ιετα σε-
6ασμοv και εv2.α6εiας περ αvτων, εξοχ.α πνεύματα κα
θείοvς άνδρας άποκαλων τους καταστήσαντας a-&τά. «Ή
άρετή, λέγε~ έν τϊ;> «Φαίδων~», ιια.ftαρμός έι,rι τηι; Ψvιfiι;
άnό τcl)v ήδovfiJv καl tώv φό{Jωυ και τώυ λvπώυ και τώυ ιΗλωv
πάι,τa,υ τfiJv τοιούτων. Κάf}-αρt1ίι; τις τfiJv τοιούτιυ~ι πάιιτα,υ έt1τιv
~ 1 · · ~ 1 'ή'.i'' ,,,,1 τε t1mφροσvvη και η υικαιοt1υυη και αvυρεια και αvτη η
φρόυηtrιι;. Δια δη τούτο ο{ τας τελεται; ταντας ήμιυ καtαt1τή -
tιαυιει; ( ιι.ι 'Ελεv6ίυι.α) οiι φαϋλοί τιυει; φαίvο1, ται εiυιχι, άλλα
και τφόυτι πάλαι αlvίιτεσftαι οιι, δς &11 &μύηιοΙJ και άιέλεσιος
εlι; ff.δov &φίκηιιχι, iυ βορβόρφ κείσεται, δ δ1 κεκιχθαρμ,έυος και
τετελεσμένος έκεί6Ε άφιιcόμευος μετά 8-εώυ οiιιή(1ει . )) 'Εκ τού­
των προ~ανως κατα4!αίνεται ή, μεγάλη άξία των Μvστn­
ρίων. Ούχ · η.ττον σ:ποuδaiον εiνα~ καί το έ:rτόμενον χω­
ρίον, έν τφ ιιvτί:-> δ~αλόγ~ τοϋ «Φαίδωνος)), έν τϊ;> όποί(:)
έξnγων ό θείος Πλάτων τους λόγους, ων ενεκα άθέμι­
τον κα άνόσιον εiναι ν' ά:ττοκτείν-.;ι τις α-&τος έauτόν,
έπάγετα~ αvωλεξε το περι τούτου δόγιιa, δπερ κατα.
τrιν τtλεσιν τδ>ν Μuατηρίων, ώς βε6αιοi ό Βψγίλως,
άπήγγελλε μεγαλοφώνως ό 'Ιεροφάντης προς τοvς Έπό­
πτας ώς θείαν έντολίιν, ά:rιειλων τους αvτόχεψας δ,α.
τη.ς a{ωνίοv κολάσεως, ώς έγ-καταλείποντας τnν θέσιν,
είς iν εταξεν αύτους ό Δr,μιοuργος έν τ<i> προσκαίρφ
τοuτφ βί~. Το έν λόγ~ χωρiον, έν φ καταφαίνεται, οτι
ό Πλάτων έμuή.θn τα Μυστή.ρια 1<α έγένετο αύτή.κοος
τiίς έντολiίς τοiι 'Ιεροφάν-;;οv, εχει ~δε : ((Ό μlv ovv έv
ά :ττ ο ρ ρ ή, τ ο, ς λεγόμενος περι α.ύιίόv λόyσς ιbς : «iυ τι1ιι
- 1 ' , ,, ~ ' ' δ - ~.1, , • ' ,
φρoV()ff- ι;σμευ οι αvvριυποι και ον Ει υ,1 ειχvτοv ΕΚ ταvιηι;
λ ' 'δ' ' δ δ ' ' ' , ' ' ,. 'vειv σ:ι απο ι ρασιcειv,» μεyιχς τιg μοι φαιυειαι, και ov ρff-
δι.ος διιδείυ.» 'Εκ τούτων ά:τtοδεικνύεται έναογέο'τατα, δη.,'
έν το;ς Έλεvσ'ινίοις Μuσ'τnρίοις έξnγεϊτο φιλοσοφικώς
τε κα θρησκεuτ~κως το :rτερ'ι dθανασiας τiίς ψuχ.iίς δόγμα,
δπερ τοσοϋτον θαu-μασ'ίως άνα:τττuσσ'ει ό δαψόνιος Πλά-

23. 17
των έν τ~ «Φαίδων~•. Το δόγμα τούτο, κατd το όποϊον
ή, μεν dθάνατος 'kvχrι πaρίσ'tα.τιι~ ώς :rτροσωρ~νως δε­
Ο'μευμένn lν τ~ ~θαρτ~ Ο'ώματ~, μέχρ~ς ov δ~α. τού θα­
νάτοu dπαλλάξv, avτrιν ό Θεός, ό δε παρών βίος θεω­
ρεϊτα~ :rτρόακαιρος, χρnαψεvων ώς προπαρασ'κεurι 1<α
δοκψασ'ίd δ~ά ην μέλλουσ'α·ν1 αiώνιον ζωή.ν, το δόγμα,
λέγω, τούτο, οίον έδδάσ'κετο έν τοiς Έλωσ'~νίΟς Μv­
Ο'τnρίο~ς, 1<α άνεπτvχθn v:ττο τού Πλάτωνος, κατ' ού ·
δεν δ~αφέρε~ τού περ τοvτοιι δόγματος τnς χρ~σ'τtα.νt ·
κtiς πίστεως, θεωροvσ'nς τον lν τ~ γ~ βίον τοv dν
θρ(ι):τtου :ττρόσ'κο.ιρον κα :ττροπαρα.Ο'κειια.Ο'τtκόν. Κα ό Ο'ο·
φος δε Πλοvτaρχος έ,, τ~ «Πει-i it!υχnt» λέγε~ τάδε τό.
περίεργα : «Ο{ αν8-ριuποι γ ε ν έ 8- λ ι ον τt)v ,ήμέραν της γεν­
νήσεως καλοϋσιv, cbς α8-λa,ν γιvομένην και πόνων μη&λωtι
άρχήν •.. και το ι1ωμα δ έ μ ας όνομάtοvσιν, ι:bς- δεδεμέvης vπ'
αύτοϋ τijς ΨυχfΊς iι•ταϋ8-α παρα φύσιν· ούδ);υ γ&ρ, iιι φ πiφv-
l ι R ' ' δ -1,ι Q. , R ' ,
κεν ε ναι, κατεχεται ι,ι{}, και το ΕυΕ<1vαι, την τε ι,ιαv ταvτηv
Παραγαγόντες αιυόμασαν {Jίου ... 'Q{J-εv κιχ/ τον {J-υή<1χο1ιτα ά ι, «·
Π α ύ ε σ 4' α ι λέγομΕt', ιbς μεy&λης και παρ« φv6ιν i.υ&γκης
άπαλλαττόμ,εvον. » Ε{να~ άρα ό θάνατος μετά6α.σ~ς ά:rτο
τη.ς :~τροσ'κα.ίροιι εiς τnν α.{ώνtον ζωή.ν.
Έ:~τε~δrι λο~πον ή. iερότnς των ΜvΟ'τnρίων σvνίατaτο
ε{ς το δόγμα, οτι εiς μόνοuς τους μεμιιnμfνοιις έπε~u­
λάσσ'ετο ή, μετα. θάνατον μακαριότnς, δ~α. τούτο ού μό­
νον oi Άθnναίοι εαπειιδον έκ νεαρας nλ~κίας να υπο·
Ο'τωσι τrιν δοκψασ'ίαν, κα να κατασ'τωσ'ιν ciξωι τοίι νά
μιιnθωσ'~ τα Μνaτήρια, άλλα και έκ πάντων των μερων
τiίς 'Ελλάδος προσήρχοντο πολλο έκλιπαροϋντες, ϊνa
γένωντα~ παραδεκτοί. Τοσ'οϋτσ'ν δε άναγκαϊον έθεωρεϊτο
Τ')trτσ προς Ο'ωτnρίαν, ωσ'τε oi άμελήσ'αντες νά μuτιθωΟ'ι
κατα. το διάσηψα τοϋ βiον αvτων, εσπειιδον να. το πρά.­
ξωσ'ιν, άμα ώς -ι;tσ'θάνοντο προaεγγίζον το τέλος τη.ς έαν•
τi;>ν ζωnς. Οί ξένοι δεν έγiνοντο παραδεκτο εiς τα Μν­
Ο'τnρια,~κτος d.ν έγίνοντο πολiτα.ι Άθnναiοι, κα προς-

24. 18
ή.ρχοντο προσάyοντες άνάδοχον, δστ~ς εδει να ε{ναι 6<
των μεμvnμένων, κα νά έγγvnθ~ περί της έν τ~ μέλ­
λοντι έναρέτοv πολιτείσς τοίι νεο~ωτίΟ'τοu. 'Εξαίρεσις
έyένετο εiς μόνον τον Ίnποκράτnν, ώς εvεργέτην τiίς
πόλεως των ΆΒnνών, γενόμενον δεκτον α.νεv διατu­
πώσεων.
Ή ~1ψn τiίς {ερότnτος των 'Ελευσινίων Μvατn
ρίων δή.ρκεσεν ά:ττό των άρχαιοτάτωv χρόνων μέχρι
τοίι 381 μετά ΧριΟ'τόν, όπότε κcιτnργiιθnΟ'αν δια δα­
τάγματος τοϋ Αύτοκράτορος ΘεοδοΟ'ίοu. φΕνε1<α τfις φή. ­
μης ταvτnς :ττλεiΟ'τοι μεγιστάνες κα εvyενεϊς 'Ρωμαίο,
ή.ρ;χ.οντο εiς τας Άθrίνας, iνα σ:ττοvδάΟ'ωΟ'ι τnν ψλοσο­
φίαν, καμuηθωσι τά. Μvστή.ρια. Ό αvτοκρό.τωρ Άδρ,α
νός, ό μέχρι λατρείας άγα.πnΟ'ας τα.ς Άθrίνας καi κα­
λν'!ας τnν πόλιν 'Κα τα περίχωρα δια -μνηι,ιείων, ων λεί ­
ψανα διατnροίινται μέχρι τσv νίιν, προΟ'iίλθε καi έμυή.θn
τα ΜuΟ'τή.ρια, ά~οϋ :rτροnγοuμένως ελα6ε δ1δάσ'κuλον
τής φιt.οΟ'ο~{ας, κα οίον είrτ.είν κατnχnτrίν, ενσ των iε­
ρέων τοϋ έν Έλευάίνι iεροίJ _ Μετά τον Άδρωνον έμu­
f.θnσ'αν ό Μάρ'Κος Αuρή.λως, ό Κόμμοδος κα άλλϋι {rτί­
Ο'nμοι 'Ρωμαίοι.
Οvτω λοιπον ή. ΛΕυσίι·α, ΤΟ Ι'UV μικρόν, άσ'nμον,
καί, το :τταραοe>ξότατον, άλ6ανό~ωνον χωρίον, fίτο 1<aτα.
τrιν άρχ.αιότnτα ή. ίερr'ι :ττόλ1ς, rι dγία Γn τiίς 'Ελ ­
λάδος. Όπως αή.μερον έν τ~ Άγiq, Γ'? τοϋ χρισηανι
αμ,οϋ δεικννοντιη ολοι έ κείνοι oi ίεροι τόποι, οuς έ:ττά­
τnό'αν oi πό()ες τοίι Θεανθρώπου, καί έν οiς i.τελέΟ'θη
το μέγα 'l<Gt ύπερφvες τnς Αείας έναvθρω .ττιίσεως κα τ~ν
θείων παθών κuί της άναστάσ'εu>ς μυστήριον, οuτω και
i.ν Έλεvσiν1 το :παν άνεκάλrι τό ύττοτν:πωμα των βημά­
των τής Δή.μnτρος. Έχεϊ, ελεγον, ίιπέστn τrν θλ{'1!1.ν
αi.rτiίς, έκεί i.4αvερώθη έν τ~ θεία aίrτfίς δόξ?, έκεϊ έδί­
δαξε τους ά.νθρώ.πυvς τα μuστiιρια τnς είς αuτnν λα­
τρείας. Έδεiκνuον το ~ρέαρ παρd. το όποϊον εστn, τον

25. f9
λiθον έφ' ο{, ε1<άθησε, το δένδρον ύπο το όποϊον
έΟ'κάσθn, τον ο{κον i.ν τφ όποiφ έφ,λοξενήθn, τnν θέ­
σιν τού πρ(..5του ναού δν ήγε~ραν εiς τuν είιερyί-;~ν τής
dνθρωπότnτος θεάν, τnν έν σχn:μaτι γυναικος έξ ούρα·
νου κατελθοv<1αν καi τοσ'αϋτα παθοϋσαν έπ τiίς γης. .
Όπως δε σfη,.ιερον προ<1τρέχου<1tν έν ώρισμένφ τού
ένιαuτοϋ χρόνφ :rτcιντα.χόθεν τού χριστιανικού κόαμοu
ot ι::u<1ε6εϊς :ττροσκuνnται των dγίων Τόπων, ϊνα παρα
στω<1ιν είς τάς μu<1τηριώοεtς τελετα.ς των :παθων κα τnς
άναΟ'τά<1εως τού Σωτηρος, οf.rτω 1<α χατα τnν άρχαtό
τnτα <1vνfιρ;χοντο εiς τnν 'Ελευσίνα έκ πάντων των με­
ρών τiίς 'Ελλάδος v.ατά ,Ο'' καιρον των -μεγάλων τελε·
των τfις Δήμnτρος, ϊνα μvnθωσ~ τά Μuατrίρ~α ή. μετά·
<1χωσ~ των iερων εκείνων τελετών.
Παράδοξος κα μvσ'τnριώδnς σύμ:πτωσ'-ις όμοιότnτος
θρnσκεvτ~κων γεγονότων, :προεικονiζουΟ'α τη.ν Ί,lέλλοv­
Ο'αν -μετd. το :πλήρωιια τού χρόνου <1··γf<1ν κα άλληλε­
πίδρα<1ιν των δύο, άντ~θέτων -μtν v.ατά το ~αινόμενον
σ,ψ~ώνων δε κατ' οuσίαν, θρnακε~ων ! Κα λέγω <1υμ­
φώνων κατ 'οuσiαν, διότι, πλnν τού ύπερ~vοϋ~ τiίς θεiαc
ένανθρω:πή<1εως και τiίς άναΟ'τάσεως δόγματος,ή. έν τοiς
Έλεvσινίοις Μυστnρίοις δ,δασv.αλ{a οvδόλως σχεδόν
διέφερε τής τoir Εuαγγελίου. Ε{να άναντίρρnτον, δτι
είς τό. Έλευσίνιa Μυστήρια, τα όποϊα έχωρiζοντο άπο
τnς έξωτερiκiίς λατρείας τnς :ττολvθε{(tς, ά.ττεκαλύπτοντο
αi ύ~nλα άλήθεια~ τiίς πίστεως εiς ενα μόνον Θzόν,
δnμ~οvργον τού παντός, αναρχον, αίών,ον, α:vλον, :ττάν-
δ
, , ' , ,σο~ον, παντο vνα~ον κα παντε:rτοπτnν, και ανε:rττvα-
σετο το δόγμα τnς άθανασίας τnς 1!vχnς κα το τnς μελ­
λούσnς κρίσεως και dντα.ττοδό<1ε 1uς, έξαρτωμένη.ς έκτων
Jtράξεων τού παρόντος βίου. 0{ μεμvnμένο~, χατά τον
καιρον τfις δοχιιιασ{dς αίιτ&ν διαρκούσnc εν ετος τοv ­
λάχ~<1τον, έδ,δάσκοντο ov μόνον τα ύ'Ι!nλd θρnσκεuηκd
δόγματα, dλλd και τnν πραγιι,aηκη.ν άσκnσ~ν τής dρε-

26. !Ο
τnς, iίτοι τtν έγκράτειαν, τnν σωφροσvνnν, τη.ν δικαιο­
σvνnν, τnν ~ιλανθρωπίαν, τnν άνεξικακίαν κα τη.ν
έλεvθερίο.ν της Ο'vνειδήαεως, ή.το~ τnν άνεξιθρη.Ο'κείο.ν.
Ai μεγάλαι αvτα~ κα σωτήριο~ άλήθεια1. διαλάμποv­
.Ο'tν έν τοϊς αυγγράμμασι των τα Έλεvσ'ίνια Mvaτnρia
μvnθέντων μεγάλων σο~ων τiίς άρχαίας 'Ελλάδος, προ
πάντων δε ,ωι έξόχως άνεπη.ίχθnσ'αν i.Jπo τοϋ θεiοv
Πλάτωνος, ον δικαίως ώνόμασ'αν Μwσηv &ττιχί~ουτα,
κα περ τοϋ όποίου ό iερος Αvγοvσ'τίνος λέγει : • Ούκ
άλλ.ότρια τα Uλάτwυος δόyμ,ιχτιχ τώυ Χριστού~. Περ τnς έλ­
λnνικiίς φ1λοαο4!iας λέγει κα ό Άyιος Κλήμης ό Άλε
ξανδρεvς : «THv μ~v ούυ προ rijς τού Κυρίου παρουσίας Εlς
δικαιοσύνηv ελλησιv άvαyκιχίιχ φιλοσοφί«, vίίιι δε Χ(Ηlδίμ:η προς
3-ΕοσέβΕιαv yίνΕται, προπαιδsία τις ovtιa τοίς τή11 πίστιv δι'
άποδsίξΕmς καρποvμέvοις »
Διά. τοίιτο κα oi πρώτοι πατέρες τii.ς 'Εκκλησίας, κα
-μάλιστα oi <iνnκοντες εiς τnν περiφnμον τη.ς 'Αλεξαν ­
δρείας θεολογη<nν σχολή.ν, έλλnνομaθέστατο~ δντες,έτi
μων μεγάλως τους άρχ.αiοvς Η.λnνας σο~ούς, ι,ιεγίστnν
εύρίσκοντες τη.ν Ο'vγγένεαν μεταξu τiίς έλλnνικiίς φι·
λοοΌ~ίας κα τοϋ χρισ'τιανισμοϋ. Έtρόνουν δέ, δη κα­
θώς oi πpό~η.ται τiίς Άyiας Γρα~iίς έφωτiσθnσαν έκ
θείας άποκαλv1Ι!εως, ϊνα προπαραακευάσωσι τοvς Ίοv­
δαίους ε{ς τον χρ1.στ1.ανιαμόν, οfrτω κα oi Ο'ο~ο τiίς
άρχαiας 'Ελλάδος έ~ω-cίσθnσ'αν διά τινων άκτίνων τοϋ
Θείου Λόγοv, ϊνα γνωρίσωσι τον άλnθινον Θεόν, κα
προπαρaσκεvάσωσι τοiις .Ελλnνας καi, δι 'αvτων, τα.
ο.λλα. εθνn ε{ς πα.ραδοχη.ν τη.ς χριστιανικiίς πίστεως.
Εiς θείαν λο~πον εμπνεvσιν άπέδιδον τσ.ς περ ένος Θεοϋ
κα τiίς άθανασ'ίας τη.ς 'l!vx,nς δοξασίας των Έλλή.νων
σο~ών,οtrς προα:ττοσ'τόλοuς τοϋ χριστιανισ'μοϋ lθεώροvν.
«Ή φιλοσοφία, λέγει ό iερώτατος και σοφώτατος Κλή.μnς
ό 'Αλεξανδρεύς, και π,οηyοvμέvως τοίς'Έλληι,ιν έδόftη τότΕ,
111,)LV η τόv Κύιμοι· χαλέσαι τους 'Έλληvας. Έπαιδαyιόysι γαρ και

27. tt
αύτη το 'Ελληvικόv, ιbς δ vόμο~ τους 'Ε{J()«ίοvς ιl~ Χρ,στόv.
Π()ΟΠ«()«f1ιcεvάζει τοί1ιvv ή φιλοf1οφία Π()οοδοποιοvf1α του ύπο
Χριστοiί τελειούμ,εvοv . » Οϊιτω κα νεώτερός τις ~λόλο ·
γος, παρα6άλλων το έν Άντγόνr;ι τοίt Σο~οκλlοuς :
«Ζεύς γαρ μεγάλης yλώ11σης κόμπους vπερεχft-αlρει » προς το
τnς Γραφiίς: «Μισεr Κύριος τούς ύπερηφάvοvς•, λέγει, δη.
ή, ή.θικη. τοίt έλλnν1.σμοίι εtναι γνnσία άδελ~η. τiίς εύαγ­
γελικiίς ή.θ~κnς κα οτι, άν τις θελή.σr;ι νά. αvλλέξr,ι πά·
σας έκείνας τάς γνώμας, τάς διεΟ'παρμένας παρά τε τοiς
ποιnταiς κα τοίς πεζογριί~οις, κα αίτινες δια των λέ-
. ξεων μόνον διαφέροuαι των γραφ1:κων ρnτων, θέλει
πεισθi), τρανώτατα,οτι ό έλλnνιΟ'μος ε{ναι πρόδροιιος τοϋ
κριΟ'τιανtο'μοϋ.
Μετά. ην γνωαιν τού ένος κα μόνοu Θεοϋ ο{ με­
μunμένοι έδ~δάακυντο τας d~~ρnμένας {δέας τiίς μετα­
tuσικfiς, τfiς ή.θικnς, τnς πολιτικiίς κα τiίς φuσιολο­
γίας. Τότε έξnγοϋντο εiς αύτοiις αί άλλnγορίαι των μύ­
θων, κα έμάνθανον, οτι n πλnθvς των θεω,· οίιδεν άλλο
έσή:μα~νεν ή. τας φuαικας δuνιίμεις, δ1.' ων ό δnμωuρ­
γος τοϋ παντος δ~εμόρφωσε τη.ν ά-ι[!uχον ϋλnν, κa σuν­
τnρεϊ τrιν δημωuργίαν αvτο'ίι διά. νόμων dναλλοιώτων.
Τότε έμάνθuνον, οτι ό Ζεuς ε{ναι ό αiθή.ρ, κα ή, σύζv­
γος αύτοϋ ~Ηρα ό άήρ, έ'Κ δε τnς O'uζuγiαc τοϋ Διος
1<α τiίς ~Ηρας (τοίι αίθέρος κ α τοϋ άέρος) τιαρό.γοντα
πάντα τά έν τ-r;ϊ, άτμοοψιίρς~ καταπλnκτικά. φαινόμενα,
ή, βροχ1i, ή, χάλαζα, αi ά.Ο'τραπαί, αi βροντα{, ό κεραv·
νος κτλ. 'Εκ των φαtνομένων δε τοvτων ό vπέρτaτος
θεος Όλvμποv, ό δια των κuaνων auτov ό~ρνων, τοv­
τέΟ'τι των μελανών νε~ων, έλελίζων τον •ολvμπον,
λαμοάνε~ παρα. των ποιnτων άνάλογα έπίθετa, οfον
όμβ()ήεις, κvαvοχαίtης, vεφεληγερέτης, χεΑ.ιχι ~ εφής, έρίyδουπος,
ύψι{jρΕμ,έτη~, κεραύνιος κα τα. δμο~α. Παρά Σο~οκλεi ό Ο{δi­
πους, έπκαλούμενος τnν έξ ϋiJ!ovς βοή.θε~αν, άνακράζε:

28. 'Ώ μίγα.ς σ.iθήρ !•Ω Ζιv !
Έπiσnς κα ό Είιρι:ττίδnς ( Άποσττασ'μ ) λέγει :
c·ορ~ς --:όν ,jψοϋ --:όv Ο' Ζπεtρ~ν 1ιθΕp1~
-:-~i-:-~-, νόμι':~ Ζi;νχ, -:-ό'Ι ;• ·i;γ~v θεόν •
Ούτω και tν Μελανίππt;ι :
«,,O!),ΨJ~J.t ίερ;ν ,~lθi?' ϊf:ι..~rισ~ν Διό~. •
Εiς τον άnεψοv και iερον αίθέρcι τίθnσι -και ό Προ­
~nτιίνσξ Δα.νιο τον θρόνοv τοίι Ύ~ίσrοv Θε οίι Σα6ιιώθ,
λέγων tν τι;> Θαvμασί~) οιd το κάλλος ,«ι'ι το ποιn ΗΚΙ)V
v~ος ΙΓ' .'!:αλμϊ;> : α Καί έ'ιιλιυευ ούραvόv , ιια1 κατi{Jη, και γνό­
φος tJΙCO του; πόδu; αντοϋ• καί sftεr:o σκότος «ΠΟ)(ρυφηιι αν -
του· κύκλφ αύτοϋ ή σκηvή αύτοϋ σκοτει11 01J ϋδιορ έι, ;,εφsλαις
• ι
αεραιv.-.
rΑλλως δε και αuτο το δvιη,.ια Ζευς (Δωρ. dντι Δειίς),
ρίζαν εχει το δεύ-δεύω, 11.το Βρέχω, οθεν εύδιος, ευδία
κτλ. Έχ τοίι Δεvς πα ράγ εται -::ο λαηνικον Deω; κα τό
γαλλικον DiβH, ήτοι Θεός. Περί δε της Ήρας, οτι είναι
ό Άnρ κατ , dναγραγματι<1μόν, οπως rι 'Ρέα κατ' άνα ­
γραμματι<1ι,ιοv εiνσιΈρα=Γr1, ! tξ οίr τιλατ~νιχοv terra),
περ τοvτων δεν δύναται, νοιιίζω, να ί.ι.ττάρξι;ι άμ~ιοο
λiα, Ο'~αλερcιν δε θεωρητέον την .rταραγωγnν των λtξεων
τοuτων έκ της σανσκριτικiίς, ά~οϋ ίιττάρχει rι ρίζα αu
των έν τiί έλλnνικiί.
' '
Έμάνθανεν έ:rτίσnς ό μεμvιψένος, οη ό Φοίοος Ά -
πόt.λ.ων, δ χρv<rοιιόμljς, ό άρyνρότοξος, δ sιιηpόλ.ο~, δ iκdερ­
γος, είναι ό λα.μπρος -κα ~ωτο6όλος Ήλως, n δε d.δελ­
~n αuτοίι •Αρτεμις είναι n Σελή.νn., n λάμπονσα θεά,
κα δια τούτο Φοίfl'Ι κα έ;ιιχερyη καλουμένrι, ώς ό dδελ­
~ος αvτnς έν:αλείτο Φσrpσ; κα iκάερyσς. 'Αμφότεροι oi
δiδvμοι άδελφοί έyενν11.θησ'αν, κατcι τιν μυθολογίαν, έν
Δήλ'!), διόη oi •Ελλnνες έκ τού μέροuς έ-κείνοv τού όρi ­
ζοντος ε6λε.ττον αvτοvς άνατέλλοντας. Οvτώ και ό Πο-

29. t3
Ο'εδων, ό θεος τiίς θ<1λάσ'σnς, ό αγρως θεός, ό τραχ.νς,
ό αiφνδiως όργιζόμενος κα μανόμενος, ε{να~ λ άγρία
κα φο6ερα. θάλασ'Ο'α, oi δε τραχεiς,άγρtο κα άφρόεντες
tππο~ αυτού ε{νaι τα. άγρια κα ά~ρίζοντα κvμα.τα. Ό
Πλούτων είναι αί iιπόγειοι δυνάμεις κα ό έν τοίς κόλ­
ποις τiίς γiίς κρu.ττrόμενος πλούτος. Ό νΗ~αΟ'rος είναι
το :rτϋρ, δι' οίJ δια.λvοντα.ι κα μετασχnματίζονται τά.
όντα, καί καταQ'κεvάζονται τά. προς πάσαν τεχνονργίαν
χρnσψα. Ή Ά~ροδίτn ι:ivαι rι :rωραγωγικn δvνα:μις.
Ή Άθnνιί,rι y ι:νvnθείσα, έ'Κ ηίς v.ε~αλfις το ϋ Διός,ε{νω
n ~ρόνnvις. Ή Δnμι~τnρ εiναι i1 Γn μίιτnρ, ,ίδια των
προϊόντων αίιτiίς τρέφοvσα τnν ;ίνθρωπότnτα · κα ή, θv­
γάτnρ αuηϊς Περσϊι~όνn, h εξ l,Lfiν,1,;: διcψένουσ'α, κατα
τη.ν ιωθολογiαν, είς τον ιϊδnν, είναι ή :rτολυε,δnς ~λά ·
στnσις, τiιv ό:rτοiαν, κρu.rττομέvnv τον χ.εψωνα όπόταν
.ττάσ'α βλάστnσ'ις ξnραίνε:αι, κλαίει ίι μϊιτη,ρ γ ,ι 1 άπο·
λέαααα το τέ~,νον τnς, τnν χαρα.ν 1ωί το κόσ'μnμα αίι­
τη ς . Ό Δ 1 ,1νυσο ς, ϊι θεος το ϋ οίνου, :οϋ ι;ύφρι:ιί,,σ,το;;
ιιαρι}ίav άι•:tρώπσν, ϊ(ατ?ι τον Προφητάνακτα, εiνα~ ό οtνος
θεωτοιnΟε:ς. Γνω<1τόν,οτι ό Πλάτων μεταχειρίζεται πολ­
λάχ1.ς ηιν λέξιν Διόνv1.1ος άντ τού οiνος. Ό Πρωτεiις
και αi πολvε~δεϊς av rοϊι μεταμορ~ώσ'εις οvδεν αλλο έσ'n­
ι-ια~νεν ή. τας πολvαρiθμοuς σuζvγίας των Ο'τοιχεiων
κα τnν άναρίθιιnτον γέννnσιv και παραγωγ)ν των ον·
των. Ή Θέμις εiναι rι θεία δικaιοσ'ύνn, κο. ή, ~έμε0'1.ς
ή. θεiα δίκn. Ή πάλn των Γιγάντων και των Τιτάνων
εiνα~ n ~ο6ερa πάλn των σ'τοιχείων κατα τnν μόρ~ωαιν
και τnν έκ τού χάους :τταραγωγnν της γnς κτλ.
Οί'ιτως cξnγοuμένn ή. · θρnσ'κεία των άρχαίων Έλλή.­
νων κατέρριπτε τα δόγι.ιατα τής :rτολvθε{ας κα τάς τοίr
όχλου δεισιδαιμονίας, κα nτο θρnακεία u~nλn κα μετα­
~vaικn, άξία εθνοvς Ο'ο~οϋ και μεγαλοvργοϋ. Διότι γε­
λοϊον η.θελεν είναι κα το να 4!αντaσθ~ τ~ς, οτ lν τ~
μnη_Λ των tώτων κα των l:ττωrnμων και lν τ"ζι κλειν,:ϊ

30. !4
tκείνt;' πόλει των Άθnνων, ενθα Ο'ννεχεντρώθn κατα
τη.ν άρχαιότnτα απαΟ'α iι άνθρωπίνn Ο'οφiα, fvθα έδi­
δαξαν δ 'Αναξαγόρας, δ Σωκράτης, δ Πλάτων, δ Άρt­
Ο'τοτέλnς, οί Ο'τωϊκοi, οί πνθαγορικοί, oi έλεατικο κα
λοtπο διαφόρων Ο'uσ'τnμάτων ~ιλόο'ο~οι, οί ενα κα μό­
νον Θεον δοξάσ'αντες κα διδάξαντες, ενθα n1φασαν κα
εδρασ'αν εiς πό.ντας τοvς κλάδονς της έπιστή.μnς τοσ'οv­
τοt μεγαλοvργο κα θείοι άνδρες, ενθα έμορφώθn κα
έδιδάχθn ή, Λογικτι έπtστή.μn, ή, έξετό.ζοvσα τοi.rς νόμους
κα τοiις κανόνας τοv όρθως διανοεϊσθαι κα σ'Ίωπίμως
ένεργείν, ή, διαφωτίζοvσ'α τrιν πορείαν -;nς διανοίας καί
προ~vλό.ττοvσ'a τnν άνθρωπότnτα άπο τnς μωρίαc κα
τiίς πλάνnς, οτ~ nτο δvνατον έν τ~ οtrτως έξόχως dνε­
πτνγμέν)~ έκεiν~ κοινωνiι;ι ,·α. πωτενωνται κατcι γράμμα
τά μωρd. κα γελοία κα άνή.θtκα μvθεύματα τfις πολu­
θείας, τα. όποϊα oi :ττοιnταi, 1<α μάλιστα ό Άριο'τοφάνnς,
έχλεvασ'αν πολλά1<tς άπο τη.ς ο'κnνnςτοϊι θεάτροv, γελω -
τοποtοίιντες τους θ'εούς, έ:ιτηρεπόντων των άρχόντων,
oi όποiοι, μει,ιunμένοι οντες τα μuσ'τή.ρια, δεν έσ'κανδα­
λiζοντο. «Μέyιστα ψεύδη, και άΑΑηyορικα πλάσματα» άπο•
καλεί ό Πλό.των έν τφ Β'. βιlSλί<p τiίς (( Πολιτείας» αί.r­
τοϋ τοiις περ θεων μύθους τnς έλλnνtκiίς μvθολογίας.
Αvτος ό Εvριπiδnς δεν έδίσ'τασ'ε νά εir.:~ άπο τη.ς σ'Κn­
νiίς, οη δεν πe ραδέχε,αt θεοvς κακούς: «El οί ,Β-εοι εlσι
κιχκοl, ο-ύκ Εlυι ,8-.,οι» κα δη Ο μύθοι ε{ναt ((άοιδών δtJστη­
vοι λόγοι». 'Εν τ~ τραγ<pδi~ c 'Ηρακλής μαινόμενος» ό
Θnσεiις πα.ρίσ'ταται λέγων :
«Ούtενό; tέ θν-ητων ταϊ; τύχ.ιuς άκiιρατος,
0'J θεών, άcιGων ει περ r;,•~ ψεvbε'ίς 'λόγοι.»
Προς ταvτα άποκρίνετα.ι ό Ήρα'Ι<λη.ς μετα ~ρίκnς :
O
t/ 1 , , , ~ ,, ' , - -
• ιμcι . παρεργα τοι ταc.ε εστ ψ.ων ΧΟ'-Χων·
, , ~, 1 θ . ,, ) , . .., , θ'
εγω οε τους εοuς ουτε , ιχ-:-ρ , α μη ψ.ις,

31. !5
στέργειν νομί~ω, δεσμ& τ' έξάπ-:ειν χιρο'i-ι
,, ' '!:°' , ' .. ,
ουτ .,,1,ιωι:;α πωποτ, ουτε πειι;ομαι·
ε ε ί τ α ι γ ά ρ t:J Θ ε ό~;, ε ϊ π ι ρ έ1 ,; :-' Ον τ ω ς Θ ε ό ς,
J ('rι, I t ~ - tf ~ "" ' " 1
οveιενος· αοιοω-ι οι eιε eιυι;τηνοι Λογ ,;, ι.»
Σnμε~ωτέον, οτ~ τοiις λόγονς τοvτοuς έκ προθέσεως
εθnκεν ό άπο ακnνnς φ~λόσο~ος εiς το στόμα τοϋ μα.ινο­
μένον Ήρακλέοuς, ϊνα μη. άλλως ο'κανδαλίσ'r;ι τον άμαθη,
οχλσν. Δid. τον αvτον λόγον και ό θεϊος Πλάτων, έν τϊρ
«Τψαiφ•, έξnγων οη ό κόσμος ε{να~ δnμιοvργημα τοϋ
παντοδννάμον Θεού ,προσ'τiθnσι: α: Τοι, μsv ιιiJυ ποιητην και
πατέρα τοiί παντός εύρεiν τε έργον, και εvρόvια ε l ς π ά ν τ α ς
& δ ύ ιι ιχ τ ο ιι λ i γ ε ι ν.» 'Εκ τούτου έξnγεϊτα~ ή, α<rστn­
ροτάτn μυστικότnς ή, έν τοϊς Έλευσινίοις ΜυΟ'τnρiοις
τnρουμένn. Το dπόρρnτον των Μυσ'τnρiων δεν ε{χε βε­
βαίως άλλον λόγον ή. το οτι το έν α<rτοϊς dποκαλuπτό­
μενον δόγμα nερί τοϋ ένος κα μόνου Θεοϋ,δnμιοuργοu
το'ίr παντός,δεν έπρεπε να περιέλθ)}, ε{ς γνωσ'ιν τοϋ ε(ς
τnν πολυθείαν ΠΟ'τεvοντος άμαθοuς /5χλου, διότι εκα­
στος έννοεi όποία~ θά nσ'αν αt Ο'υνέπε~α~ τnς τοιαύτnς
dποκαλv'Ι!εως.
Ο<rδεμία δvνατα~ να ίιπάρξr;ι άμφιl>ολiα, οτι oi μεμυn ­
μένοι τα Έλευσ'iνια Μυσ'τή.ρια, α.παντες oi 'Έλλnνες σο­
φο κα oi πολvάριθμοι μαθnτα αvτων, dπασα δnλονότι
rι πεφωτισμένn κο~νωνiα, έδόξα.ζον fνa κα. μόνον Θεόν,
δnμιουργον τον παντός, πανάγα.θον, πα.ντέλειον, πάν­
Ο'οtον κα. παντοδύναμον. Μόνο~ οί μnδέποτε άναγνόν­
τες, fl. oi άμελως κα έπιπολ.α.ίως άναγινώΟ'κοντες τοvς
άρχαiοvς Έλλnνας ποιnτd.ς κa. σuγγρα~εϊς, δεν δvναν­
ται ν 'άντιλn~θωσ~ν,οτι έν πα.σι δια.λάμπει ι εννο~α τον
ένος και μόνοv Θεοίι και οτι, d.ν oi 'Έλλnνες duγγρα­
φεϊς άνα~έροuσ'ι πολλάκις το ονομα τοίι Θεοu είς πλn­
θuντ~κον άριθμόν, πράττοvΟ'ι τοίιτο n κατd Ο'uνή.θείαν
nόπως μη Πf?οο'κρούσωσιν ε{ς την lξωτερικnν θρnσκεiαν
3

32. !6
τον πλή.θοvς. Πλειατάκις δμως, κα μάλ~στα όΟ'α.1<~ς
πρόκειται νιl έκδnλωθ~ ώριαμένως κα αποuδαίως n εν­
νοtα τοv Θεοv, μεταχ:εψίζονται τον ένικον άριθμόν.
Μuρία εύρiΟ'κομεν :παραδείγματα έν τοίς σuγγράμμαΟ'
τοίι Πλάτωνος, τοίι Άριστοτέλοuς, τοϋ Ξενοι~ωντος,
τοίι Τιμαίοv, τού Πλοuτάρχοu, τοίι Ξενοφάνοuς κα έν
τοϊς σωζομένοις άποσπάαμααι των αuγγραμμά.των των
liλλων Ο'ο~&ν τiίς άρχαίας 'Ελλάδος. Ό φιλόΟ'οφος
Άντωθένnς άνα~ανδον έκr'ιρuττεν, δτ~: ι1Πολλοvς μεν
θεοuς λατρεvοuαι τρ. δtάφορα εθνn, άλλ' n ~vaiς ενα
κα μόνον Θεον ένδείκνvαι. »
Περ τή.ς θείας Προνοίας Ο'Jδεν ύ'Ι!ι;nλότερον και προς
τη.ν χριο'τtανικnν διδασκαλίαν σvμ~ωνότερον τiίς έν τφ
Η'. βιολίφ των « Άπομνnμονεvμάτων• τοίι Ξενο~ώντος
σuνδ~αλέξεως τού Σωκράτους προς τον άθεον Άρtστό·
δnμον, τον άποκαλοvμενον !ιικρ6ιι. Άποδείξας ό θείος
Σωκρά.τnς δ~α. λόγων άπλών μεν άλλ' d.καταμαχιίτων
τη.ν u.τταρξιν τnς θείας Προνοίuς, έπιλέγει : «Οϋιω και
συ Εύι,Εβής ωv, γυώ6Ει τ U {t Ε ί Ο V Οtι τούuίίιοv και το~οντόυ
aι,τιυ, ω 11 {)-' Uμ α Π ι:ί '11 t α ό (! fj. ι:, Κ α ι Π ά II τα tX Κ Ο IJ Ε ι υ,
Κ ι;ι ι Πα V t UΧ Ο V Π U(! IJ ί V α ι, Κ α L α μ α Π ιf V τ W II έ Π ι­
μ Β λ 6 ί 6 {)- α ι~· δτι δnλο.δn ό Θεος ε{ναι :rωντοδvναμος,
πάνσο~ος, πανταχοίι παρών καί τα πάντα πληρών.
Περ τnς δnμιοvργίας τοϋ κόαμοu ή. δόξα Τψαίον
τοiί Λοκροίι σvμ~ωνεi πλnρέι1cατα προς τnν Άγίαν Γρα·
~ή.ν. Ti λέγει αι,τη περί τiίς δnμωuργίας ; «'Ev άρχfj
ΕΠοίηδΕV δ ΘΕός τόν OV()tι/1011 χαt τήιι yηιι, ή δ'ε γη ην άύρα­
τος και άκατασκεύαστος, :ιιαt οιι6το; έιιΕιτο ΕΠΙΧVω της rιβύ ,1σοv
και EtΠEV δ Θεός· ΓΕυυη{tήrιu φώς και έyiυEio φώ;. » Τί δε έδό­
ξαζεν ό Τίμαιος; •ll()tV ούραι•όυ yειιέυftαι λόγφ, ηυftηιι lδiα
και iίλ.η, καί δ Θεός δημιοvfγός τού βελιίουο; ... :dyαftός δi
ωv δ θΕός, δρώυ τε ιήιι iίλJ/ΙΙ δεχομ,έιιηv τήv ίδiαι• καί ήλλοιιu­
μivηυ παυτοίως μ6ιι άτuκτως δΈ, έδείτο εiς τάξιυ αύτήυ lχγειυ,
και έξ ιi:ορίσταιυ μΕΙ:α~ολώv είς ώρισμivηιι καταστijσαι . .. Έποίη-

33. ΊΊ
σε11 oiJv δ Θ ε ο ~ τόν δε τον κόσμ,οv εξ άιιάσης της ίιλης, κα~
σφαιροΕιδες τi:ι σώμα εποίησε, τελειότερου γάρ τώ11 ιΗλαιν t1χη·
μ,άταιv ηv τούτο . . . Θ ε ο υ δ ε τ ο ν α l ώ υ ι ο ν υόος cιρ{J μ,ό­
υος, τόv ,ιάvιι:ου άρχηyόv καi γΕιιέrορα ιουιέωv.» "{πάρχε~,
έρωτωμεν, ύ1Ι(nλοτέρα ταύτnς δόξα περί Θεού; Δvναν ~
τα~ δε να θεωρnθωσ'ι :ττολvθεϊστα κα είi)ωλολάτραι oi
ταύτα γρά~οντες κα διδάσ'κονrει;; ;
Άλλα και προ τού Ευριπίδου και προ του Σωκρά­
τοvς κα τού Πλάτωνος οί cίρχuιότατοι Έλλnνες σ'οφο
ενα 1<αί μόνον Θεον έδόξαζον άνα~;κον, αιώνιον κα δn ­
μιουργον τού παντός. Θαλiίς ό Μ~λή.σιος, είς των έπτά
σο~ων τiίς 'Ελλάδος, σvηρονος Ο'χεδον των προ~nτων,
εσχε πρώτος τη.ν iδέαν, οτt Ο'~άλλετω ή, άνθρωπότη.ς
ξnτοϋσα να έξnγnσr~ τον κόσμον δια τiίς φαντασίας, κα
δτι άσ1αλεστέρα όδος εiναt n έ1ς ~UΟ'tκών αίτιων έξή.γn -
0'ς τού κόσμου κα των ~αινομένων αυτού. 'Ερωτnθzς
έν τφ Ο'vμποΟ'ί(p των έπτcι σΌ~ων : «Τί έσι:ι τi:ι πρεσβν -
τατον ιώv οvτι:ου ;» ά.rτεκρίνατυ : •flρΕσβύιuιοv τώv οιιτωιι
Θεός, άyέvvητος γάρ.» Έρωτnθες δέ : «Τί κάλλιστον ;• είπεν:
«'ο κόσμος, ποίημα γάρ Θεού.» Οvτω κα ό ποιnτnς κα
~,λόσο~ος Ξενο~iνnς, ό ίδρvτη.ς ηίς Έλεα.τ~κnς Σχο·
λη.ς, έρρα,ψ(:)δε~ εξ αίώνιις προ Χρωτοϋ : «Εlς Θεός μέyι·
στος, σϋιε δέμας itυηισίσιv δμοίιο,;, οϋιε ~ιόημα.» Στnλιτενων
δε τnν :πολvθε{αν κα τας vττο των μυθολόγων dποδ~­
δομένας είς τοirς Gεους άθεμιτύ'vργίας, λέγει :
Ιlάντχ θε:~ί,;ι'Ι άν iθrιχ.χ'Ι Όιι-·ιιρός θ' Ή,;ίj~ό; ,ε
οι;χ τ.χρ' ά.'ΙΟρώ-πjι,;ιν όν.ίοεχ ;,.σ.ί ψ~γj ; έσ,ί,,,
χχί -;;λε'ί,;,' ~ψθiγξχ,Ι't'j θεών άθει~-ί,;η :χ i'ργα
χi-έπ-:-ειν, ι-'·(;ιχ.εύειν -:-ε χχί ά}λήλ~vς ά;ι-χη.:ιειν.•
'Εν πασι τοvτοις πα.αa αλλn έννοια έ.πικρατεί n n
τnς πολuθειας. χα πα.aα. αλλn .ττίΟ'τις n iι τiίς είδωλο"'
λατρείας.

34. 28
Άλ.λΛ ιcα προ τnς γεννή.σεως 'Κα άναπτνξεως τnς
~ΛΟΟ'ο~ίας το dλnθες θρnσ1<ωτικον α.tσθnμα άνεξάρτn·
τον τη.ς μuθολογίας ύπnρχεν έν τή, άρχαίq. 'Ελλάδι, ώς
dπέδειξεν ό Λοuδο6i1<ος Μενάρ tν τφ σποuδαiι:p αύτοiι
σuγγρό.μμα.τι έπιγραφομέν~) : « Ή προ των ~ιλοσό~ων
ή.θική.• (I.,a mf)rale avant les phiosophes). « 'Απο των Ό·
μη.ρ1.1<ων χρόνων,λέγει,οi•Ελλnνες,οt dpεσκόμενοι εiς τας
μuθολογ1.1<ας διnγή.σεις των άθεμίτων έρώτων τοϋ Διός,
έπίσ'τεuον τον θεον τοϊrτον υπέρτατον, fr1!ιστον, παν­
i.σχuρον το{) 'Κόσμοu κνριον, πατέρα τoir dνθρωπίνου γέ­
νοuς, dμεiδοντα τtν dρετtν και τιμωροϋντα τnν 'Κα­
κίαν. •Ωστε, οταν oi •Ελλnνες δεν όμιλωe11. τή.ν μuθο­
λογικnν γλώσσαν, ή, π ε ρ θ ε ό τη. τ ο ς εν ν οι α.
α ν τ ω ν ο ε ν ο , α φ έ ρ _ε ι τ η. ς nμ ε τ έ ρ α ς~ • Ό
Ζενς όνομό.ζaται κα παρα τφ ΠαuΟ'ανίq. ό "Τπατος Θεός,
δ "Τψιστος. 'Εν Άθή.ναις έπ τοϊι λό~οu τnς Πνuκος ν­
πnρχε ναος Διός •fψίστοv. Ai iέρειαι τοίι άρχαίοu {εροίr
τnς Δωδώνnς, αi λεγόμενα~ Πελειάδες, ~δον τnν έπο­
μένnν φράΟ'ιν : «Ζεvς ήv, Ζεvς έστί, Ζεvς €tιεται, ώ μεyάJ.ε
Ζεiί !~ Εiς Άθή.νας έλθών ό ΆπόΟ'τολος Παϊrλος ευρεν
dρχαϊον βωμοι άφιερωμένον :Λ.yvώστφ Θεφ. Ύπfίρχεν άρα
κα παρά τοiς "Ελλnσιν άπο των άρχαωτάτων χρόνων
ή, εννοια ένος -ό1!iατοu, α(ωνiοu κα παντοδuνάμοu
•ονtος, εiς το όποϊον έοόθn το ονομα Ζ ενς, οπως έν
τή, Άγίq. Γραφή, εiς τον •y1Ι!ιστον Θεον έδόθn το ονομα
Ίεχωl>α κα ΣαtSαώθ.
Άφοϊι λοιπον το άλnθές, το -όψrιλον θρnσκεuτικον
αiσθnμα vπnρχεν έν Έλλάδ~ προ τnς γεννnαεως τnς
φιλοσο~ίας, δικαιούμεθα βεl>αίως νά πιΟ'τεναωμεν, δτι n
άλη.θη.ς θρnακεία έδιδά.ακετο άπορρή.τως έν τοϊς Έλεu­
ο'Lνίοις Μuστnρiο~ς, iδρuθεϊΟ'ιν έν τ~ προϊΟ'τορική, dρ­
χαιότη.η· δτι έπομένως τα. Μvστή.ρια έκεϊνα, κaθα.ρίζοντα.
τον βίον των μεμunμένων, καταργοϊιντα τας δε,0'1.οαιμο­
νi.ας, λι~μπρvνοντα τον νοϊιν κα άνυ'Ι!οϊrντα α<.ιτον μέ-

35. 29
χρι τοίι θρ6νοv τοίι Ύπερτάτοv rΟντος, σvνετέλεααν
εiς τη.ν dπαράμιλλον εξαρσιν τού έλλnνt1(ού πνεuμaτος
κα τού έλλ:nν,κοv χaρaκτiίρος, άνέπτυξαν το ~,λοσο­
φικον πνεύμa κα το πατριωη:κον φρόνnμα, ,ω έμόρ-
4!ωσαν τοirς μεγάλους άνδρας τiίς άρχαίας 'Ελλάδος,
ους δεν nδvνατο βε6αiως να μορ~ώσι;ι, κατιl γράμμα
λαμοανομένn, n μωρά, γελοία κα άνή.θικος των εiδώ­
λων θρnσκεiα.
Έπε~δη. δε ό μεμυnμένος έδ~δάακετο οτι, ϊνα γένnτα~
ολοιος fν τε τ<j) :τταρόντι κα έν τω μέλλοντι βίeμ, επρε­
πεν έξαγν~ζόμενος dπο :πάσ'nς dιιαρτίας νά τnρή.Ο'r;ι, ~ίον
άμεμπτον, ν · άγαπ~ έξ ολων α,Ίτού των δ11νάμεων κα
να πράτη;ι, καθ 'δλnν aύτiίς τη.ν εκτασ'ιν, τη.ν φιλόθεον
άρετή.ν, επετα~ οτ~ ό ίιπερ πατρίδος κα δόξnς fρως
έλάμ6ανεν έκ τiίς θρnακείας νέαν (αχuν, νέαν διεvθt.ιν­
Ο'ιν κα νέον σκο:rτόν. Ή εννοια τnς dθανασίας έξευγε•
νίζει τον άνθρωπον άνv1(!οϋσα αύτον υπεράνω των λο,­
:πων γniνων ον των, γεννfi, είς τάς έλ.εuθέρας '!υχά.ς τον
ίιπερ τiίς dϊδίου δόξnς ερωτα, δστις είιρίακεται πέραν
τοίι τά~ου, ζωογονεί τη.ν έλπiδα,παρnγορεί τον άσθενfί,
διδάσ'κει τnν μετρω~ροσ'ύνnν, διατnρεϊ τον λίχνον τού
~ιλοaό~οv κα τοίt έ:rτιστή.μονος, κα παρορμ~ τον άν­
θρωπον ε{ς τnν περι~ρόνnσ'ιν των μόχθων, των άγώνων
κα των κινδuνων κα αύτοίr τοu θανάτου χάριν τnς άi­
δίου τ~μiίς κα δόξnς.
dlνα δε καταστi;ί τις άξιος να ένσ'τεeνιαθt;ϊ, τάς έν τοiς
Μvσ'τnρίοις διδασ'κομένας μεγάλ~ς χα ίι'!nλας άλ.nθείας,
κα ϊνα τneιίσι;ι αvσ'τnραν έν :rταντ κα πάντοτε έχειιv­
θειαν, επρε:rτεν ou μόνον να προπαραακευαι1θi;ί δια των
μικρών Μυaτnρ{ων, άλλα κα να ύποστi;ί αuσ'τnρά.ν δο­
κιμα.σίαν, κα να θεωρnθi;i έντελως έξnγνισ'μένος. Δια.
τοϊrτο δεν έγίνετο δε-κτος εiς τα Μυστή.ρια ο(ιτε ό νόθος,
ο(ιτε ό δούλος, ο(ιτε ό κακοή.θnς κα διεφθαρμένος άν­
θρωπος, ο(ιτε ό προδότnς τfίς πατρίδος, ο(ιτε ό λ~πο- .

36. 30
τάκτnς ή, άδtάφορος ε(ς το ΚOVOV καλόν. οι ιερεϊς τiίς
Δiιμnτρος ή.δνναντο ν' άπαγορεναωσtν, ο{ς η.θελον, τη.ν
εiς τάς iερας τελετας σνμμετοχfιν. Ό δtάσnμος θαυμα­
τοvργος Άπολλώνως ό ΤvανεiJς rίλθεν είς Άθή.νας
έν ετει 3 t μ. Χ. κaί έπαροvσιάσθn, ϊνα γένnτα~ πaρα­
δεκτδς είς τα Μvστnρ~α, άλλ' ό 'Ιεροφάντnς άπέκροvσε
τnν αiτnσιν, διότι δ 'Απολλώνιος έθεωρεϊτο μάγος.
Δεν πρέπεt έν τοuτο~ς να νομ1.σ8~, οτι πασαι αi με­
γάλaι καί v'knλa άλή.θειaι άr.εκαλvπτοντ() εiς πάντας
τους μεμunμένοvς' ή. ΟΤ πάντες oi είς τα Μvστnρι..1
προσερχόμενοι nααν ή. έγίνοντο αγωι. Ό Πλάτων, ό
μvnθείς, ώς εiπομεν, τά Μvστή.ρα, λέγε~ έν τφ «Φαί­
δων~:.: «El61 γαρ δη ο{ ΠΕρι τας τΕλΕτιχς υαρ¾tηκοφόροι μεv πολ­
λοί, βάκχοι δέ τΕ παiίροι»' οπερ έατιν ομοιον τφ τού Εvαγ­
γελίοu : « Πολλοι μ,έv EltJι κλητοί, όλι:'γοι δε έκλεκτοi.• Οίιτοι
δέ, oi έκλεκτοί, δεν εfvαι αλλο~ n :περ ων λέγει ό Πλά­
των: ((Oi π Ε φι λ θ 6 ο φ η Κότες ό ρθω ςp, οι κατ' έπί­
γνωα~ν δnλονότι :παραδεχ_όμενοι τnν πίστιν, καt ο καθ'
άπαντα αuτών τον βίον άσ'κή.Ο'αντες λόγφ τε κα εργφ τnν
άρετfιν. Τnν άλήθειαν ταuτnν έκή.ρuξεν ό 'Ιnαοίις βρα­
δντερον είπών: (( Ού πάς δ λέγων μοι, Κύριε, Κύριε, εlσελεύ­
σεται εlr; την (jασιλείάv τού ΘEoiJ, &λλ' δ ποιώυ το -8-έλημα τοv
Ούραvίοv Πατρός.» Δια. τούτο κα ό Διογένnς, οστ,ς δεν
έμvή.θn τά Μuστή.ρια, άκυύσας, ώς λέγει ό Πλοvταρ­
χος, τοvς στίχους τοίι Σο~οκλέοvς, ους άνωτέρω παρε­
θέ'J'αμεν, καί δι' ων μακαρίζονται και τρισόλ6ιοι θεω­
ροiΊντα1 oi μvnθέντες το. Μvσηίρια, oi δε άμύnτοι κατα­
δκάζονται εiς τiιν α{ώνιον κόλασιν: «Τί λiγΕις; έφη, κρΕίτ­
τουα μοϊροιv έ'ξΕι Παταικίωv δ κλέπτης &πο{)-α1ιώι,, 3τι μΕμύψοιι,
~ Έπαμ,Ειvώυδας ; ,,

37. 31
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'.
Τiιν 15ην τοϋ μnνος Βοn(')ρομ,ωνος, άρχομένnς τiίς
τελετiίς της μuήσ'ι:ως, ό νεώτερος των τωσ'άρων πρώ­
των iερέων τοϋ ναοϋ τnς Δiψnψος, Ίεροκηρvξ όνομαζό­
μενος, ό:rτε-μάκρι:νε τού ναοϋ τους κατηχουμένοuς κρά­
ζων : «Έ κ ά ς, έ κ ά ς, /Ηβηλοι,)) τ~vτέατι μα κ ρ ά v, μ, α­
κ ρ ά 11 υ{ μη καfJαροl, κα πα!?ελάμ6ανε τους :rτροσ'ερχομl·
νους :rτισ'τούς, οϊτινες έκαλοϋντο τότε Έπόπται. Τούτοuς
εiσερχομένοuς εiς τον νaον :rταρελάμl>ανεν ό δεύτερος
{ερεvς, ό καλούμενος Δffδοvχος, οΟ'τις η.ρχ~ζεν έκ νέου
τους 1<αθαρμοvς τiίς ψuχης 1-:αί τοϋ Ο'ώματος, έξομολο·
γων τον Έ:rτό:rττnν, κα ~απτίζων αvτον έν τφ ρεuματι
ΤΟ/ Ίλισ'Ο'οϋ έντος αΛΟ'Ο'Uς τερ:ττνοiί' έσ'τολ,σμένου 'UΠΟ
τiίς φuσ'εως κα τnς τέχνnς, ενθα ή Ο'κ~α. μεγαλοπρεπών
πλατάνων διεηίρε~ πάντ()τε έαρινήν τινα δρόσ'ον. Αίιτόθι
δ,ελέγετο πολλάκις ό Σωκράτnς" αvτόθι uπο τnν σκιάν
των πλατάνων έρχόμενος συνεχώς ό θείος Πλάτων έμε­
λέτα, κα εγραφε τά άθάνατα αύτοv συγγράμματα, κα
ό λόγος nτο περί καλού κα περ δικαίου κα περ όΟ'iο'Ι.1
κα περ n:άσnr άρετης.
Ό τρίτος iερεuς, καλούμενος Έπι(:Jώμιος, προσέ~ερε τάς
θ,:αiας, κα προσnvχ.ετο ιιετα τοu Έπόπτου. Ό τέταρ·
τος iερε.uς, ό πρώτος των iερέων τού ναού, η.το~ ό άρχ~ε­
ρεύς, έλέγετο <ΙΕροφ&.vτης , κα παρiατα τον Δnμιοuρyόν.
Ουτος ,έν ωρiμφ ήλικiςι έκλεγόμενος έκ των μελών τiίς
άρχ.αίας 1<α iερας οiκογενείας των Εuμολπιδων, nτο κά­
τοχος 1'11!nλης πα~δεiας, έλάμ6ανε δε το άξiωμα δ~ά βίου.
·Επρεπε νά nνα Ο'ωματ~κως άρτιος κα 'Ι!Vχικως άμω­
μος κα άκnλίδωτος, κα ώ~ε~λε να τΎψnι1t;ι καθ' dπαντα
αuτοϋ τον βίον αuστnράν σωφροαuνnν κα dγνότnτα'