Laporan Wawanrembug Budaya Jawa

1. ATUR PAMBUKA
Puji syukur kita unjukaken dumatheng ngarsanipun Gusti Ingkang Maha Agung
ingkang sampun paring tresna lan kasihipun satemah kita saged mungkasi laporan “Sinau
Kethoprak, Nguri-uri Kabudayan Jawi” yaiku salah sawijining syarat damel njangkepi tugas
Basa Jawa SMA Negeri 1 Kebumen. Mboten kesupen maturnuwun dumatheng:
1. Bapak Nurul Anwari minangka Guru Basa Jawa
2. Bapak Dirjo ingkang sampun kersa dados narasumber
3. Rencang-rencang ingkang sampun berpartisipasi
4. Sedaya pihak liya ingkang sampun biyantu
Kita nuwun pangapunten anggene damel laporan punika kurang sempurna lan taksih
kathah klentunipun ingkang mboten kita mangertosi.
Mugi sedaya kesaean ingkang sampun maringi dhateng kita angsal balesan saking
Gusti Allah Ingkang Maha Kuwasa. Harapan kita mugi-mugi laporan punika wonten paedahe
kagem sedaya ingkang maca.
Kebumen, Februari 2014
Panyerat,

2. BAB I
PAMBUKA
A. ALESAN PANALITEN
Indonesia iku salah sawijining nagari kang nduweni akeh suku budaya. Suku-suku
kasebut nduweni kabudayan unik lan beda-beda. Salah sawijining suku ing
Indonesia yaiku Suku Jawa. Wong Jawa kondhang karo tindhak-tandhuke kang alus
lan nduweni akeh kesenian. Kesenian kasebut kaperang dadi maneka warna, kayata
kuda lumping, wayang, tari gambyong, lan kethoprak.
Kabupaten Kebumen minangka salah sawijining kabupaten saka 35 kabupaten
kang ana ing provinsi Jawa Tengah, uga nduweni kesenian jawa kang taksih
ngrembaka. Akeh seniman-seniman saka Kebumen kang wis kondhang ing provinsi
Jawa Tengah. Seniman-seniman kasebut biasane ngadegake paguyuban kang nduweni
tujuan ngleluri kabudayan Jawa.
Salah sawijining paguyuban seni ing Kebumen yaiku Paguyuban Seni
Kethoprak. Paguyuban seni iki biasane mapan ana ing kecamatan tartamtu. Kanggo
mangerteni kesenian kethoprak ing Kebumen, panulis nganakake salah sawijining
panaliten mawa cara wawanrembug ing Paguyuban Seni Kethoprak Langen Madya
Laras.
B. ANCAS PANALITEN
Ancas panaliten iki yaiku nggoleki maneka warna informasi babagan kesenian
kethoprak kang ngrembaka ing Kabupaten Kebumen supaya mudha-mudhi bisa
ngleluri satemah ora ilang kapangan jaman. Sakliyane iku, panaliten uga nduweni
pangarep-arep supaya mudha-mudhi bisa luwih ngurmati sejarah leluhur kang wis
nggawe urip jaman saiki luwih kepenak.

3. BAB II
ISI
A. TOPIK WAWANREMBUG
Topik wawanrembug yaiku “Sinau Kethoprak, Nguri-uri Kabudayan Jawi”
B. TUJUWAN WAWANREMBUG
Tujuwane wawanrembug iki yaiku:
1. Mangerteni salah sawijining Paguyuban Seni Kethoprak ing Kebumen
2. Mangerteni sejarah Kethoprak
3. Mangerteni ubarampe kanggo pagelaran Kethoprak
4. Mangerteni ritual sadurunge pagelaran Kethoprak
C. NARASUMBER
Narasumber ing wawanrembug yaiku:
nami : Bapak Dirjo,
alamat : Desa Patukrejo RT03/02, Krajan I, Bonorowo, Kebumen,
papan lair : Kebumen,
tanggal lair : 25 Agustus 1957,
pakaryan : Pengarep Paguyuban Seni Kethoprak Langen Madya Laras, pamong desa,
pedagang.
D. WEKTU WAWANREMBUG
Wawanrembug kaliyan Bapak Dirja dipunlaksanake:
dinten : Minggu,
tanggal : 19 Januari 2014,
wektu : 16.00-17.30 WIB.
E. PAPAN WAWANREMBUG
Wawanrembug dilaksanake ana ing daleme Bapak Dirjo, Desa Patukrejo RT 03/02,
Bonorowo, Kebumen.
F. PEWAWANREMBUG
1. Evarizki Maurien
2. Eka Kusuma A.
3. Handy Razie D.
4. Miftakhul Munir
5. NuruliaNovita Sari
6. Reza Pradipta

4. G. HASIL WAWANREMBUG
1. Paguyuban Seni Kethoprak
Salah sawijining paguyuban seni kethoprak ing Kebumen yaiku
Paguyuban Seni Kethoprak Langen Madya Laras. Paguyuban iki mapan ing
Desa Patukrejo, Bonorowo. Pendirine yaiku Bapak Dirjo lan kanca-kancane.
Langen Madya Laras kabentuk tanggal 30 Desember 2010 lan
diresmikake dening Dinas Pariwisata dan Kebudayaan tanggal 14 Mei 2011.
Anggota tetep paguyuban kasebut ana 33 wong kang umahe cedak saka daleme
Bapak Dirjo. Mula, Bapak Dirjo njadwalake latian gendhingan saben malem
Minggu. Bapak Dirjo ora nduwe kriteria khusus kanggo wong kang kepengin
dadi anggota, namung didhasari pepenginan utawa sukarela.
Awale, ing desa kana wis tau ana paguyuban kethoprak sakdurunge
Langen Madya Laras malah Bapak Dirjo melu dadi anggotane, nanging
paguyuban kasebut bubar ing tengah dalan. Amarga rasa cintane marang
kabudayan jawa, Bapak Dirjo nduwe inisiatif karo ngajak kanca-kancane
supaya ngedegake maning paguyuban anyar. Bapak Dirjo dipercaya kanca-kancane
supaya dadi pangarep utawa ketua paguyuban.
Lajeng, paguyuban kasebut dijenengi Langen Madya Laras kang
nduweni arti Langen tegese kesenian, Madya yaiku tengah, lan Laras tegese
apik utawa bener. Tujuan Pak Dirjo ngedegake Paguyuban Kethoprak Langen
Madya Laras yaiku kanggo nguri-uri kabudayan Jawa.
Pagelaran kethoprak tampil ana ing adicara hajatan mantenan, sunatan,
slametan utawa tasyakuran, Agustusan, taun baruan, Sura, lan adicara liyane.
Biasana wektu paling rame yaiku nalika panen. Crita kang dipentasake
dijumbuhake karo adicarane utawa bisa direquest.
Paguyuban Langen Madya Laras nduweni pangarep-arep supaya
kethoprak bisa tetep disenengi lan ora kailangan peminat. Sakliyane iku, Bapak
Dirjo uga nduweni pangarep-arep supaya paguyubane bisa luwih kompak lan
mudha-mudhi bisa melu ngleluri kesenian kethoprak.
2. Sejarah Kethoprak
Biyen, kesenian kethoprak ora sak jangkep kaya saiki. Awale, kesenian
iki namung digunakake kanggo hiburan rakyat kanthi peran raja, pangeran,
prajurit, lan sapanunggale. Mula, piranti musik kang digunakake taksih prasaja
yaiku lesung, rebana, suling, lan kendhang. Lesung kasebut ngasilake suara
prak, prak, prak kang dipercaya asal saka tembung kethoprak.
Sumber liyane nerangake nalika kethoprak asale saka gamelan kang
diciptakake dening Sunan Kalijaga. Awale, gamelan kasebut digunakake
kanggo narik kawigaten. Sansaya suwe, akeh warga kang tresna marang
gamelan kasebut. Sawise iku, Sunan Kalijaga nduweni siasat nyisipake syariat

5. Islam kanthi lakon-lakon becik supaya warga bisa mlebu agama Islam kanthi
ikhlas.
3. Kethoprak ing Jaman Modern
Mlakuning jaman, kethoprak sansaya ngrembaka wiwit saka lakon,
paraga, busana, lan musik pengiringe. Biyen lakon kethoprak namung
nyritakake lakon-lakon Islam, ananging saiki laok-lakon kasebut ngrembaka
luwih narik kawigatenan amarga diseseli dening gojegan-gojegan lan sindiran-sindiran
kanggo pamrentah. Saliyane iku, lakon-lakon jaman saiki uga asring
nampilake crita-crita sejarah lan dongeng kang kondhang kang kebak ing
pitutur-pitutur becik, kayata Rangga Lawe Gugur, Prahara Majapahit, Raden
Said Tundung, Malin Kundang, lsp.
Paraga-paraga kethoprak jaman biyen namung warga biasa(dudu
pejabat kraton), ananging saiki sapa wae kang pengin, bisa dadi paraga
kethoprak tanpa mbedakake status sosial. Kaya ing Paguyuban Langen Madya
Laras, anggotane ora namung wong-wong cilik ananging uga ana pamong
desane.
Busana kethoprak jaman biyen uga taksih prasaja yaiku busana kang
dianggo saben dina, kethoprak saiki nganggo busana kang maneka warna
kayata busana adat Jawa. Saliyane busana kang maneka warna, paraga
kethoprak saiki uga didukung dening make-up supaya luwih jumbuh karo
lakon sing digawakake.
Musik pengiringe uga saiki luwih ngrembaka, awit kang sadurunge
namung lesung, suling, rebana, lan kendhang, saiki kethoprak wis diiringi
dening gamelan, sindhen, lan piranti-piranti modern. Paguyuban Langen
Madya Laras salah sawijine contone. Menawa wong kang duwe hajat
ngersakake ana piranti-piranti modern kayata gitar, drum, keyboard, Bapak
Dirjo uga bisa nyaguhi.
4. Ubarampe kanggo kethoprak
Nalika sadurunge nampilake pagelaran kethoprak, ana ubarampe-ubarampe
kang kudu disiapake yaiku panggung, surat ijin pentas saka
kepolisian, lan sajen.
Panggung kethoprak digunakake kanggo pentas lan papan gamelan lan
biasan uga kanggo papan sajen. Paguyuban kang arep pentas njaluk surat ijin
ana ing Dinas Pariwisata dan Kebudayaan. Saminggu sadurunge pentas, surat
ijin mau diedarake kanggo kecamatan-kecamatan kang duweni hajat, koramil,
kepolisian, kepala desa, lan wong kang duwe hajat.
Kanggo ngurmati para leluhur kang wis seda ing desa kang duwe hajat,
paguyuban kang arep nampilake pentas biasane nganakake sajen. Sajen iku

6. asale saka tembung “saji” tegese nyuguhake barang/panganan kanggo ngajeni
para leluhur kang wis seda.
Sajen kang biasa disuguhake nalika arep pentas yaiku :
 Dupa lan kembang menyan
 Degan krambil ijo
 Endog pitik mentah
 Beras
 Duwik crik
 Udud mbako menyan papir
 Kembang telon
 Gedhang ambon
 Gedhang mas
 Gedhang raja
 Lengo wangi
 Panggangan ayam
Bilih ana ing sega tumpeng/rasul yaiku :
 Wedang kopi legi
 Wedang kopi pait
 Wedang teh legi
 Wedang teh pait
 Wedang cembawuk
 Jenang abang
 Jenang putih
 Jenang ireng
 Jenang ijo
 Jenang baro-baro
Menawi tegese yaiku :
1. Kembang Menyan
Dupa lan kembang menyan mralambangake kaaruman
lan katentreman uga sembah sujud lan kanggo lumantaran
donga marang Gusti Allah sarta nuduhake angin kang
obah/mlaku.
2. Degan krambil Ijo
Degan krambil ijo gunane kanggo nangkal penyakit
lan mralambangake kaleksane pepenginan lan
mralambangake menawa urip kudu migunani marang
sapadha-padha.
3. Endog pitik mentah
Endog pitik mralambangake panguripan (Tritunggal)
yaiku Allah, Rasul, lan Umat utawa mula bukane panguripan.

7. 4. Beras
Gabah, beras, sega tumpeng mralambangake katuntasan lan kasampurnan. Sega tumpeng
(tumungkala sing mempeng) artine manawa pengin slamet kudu rajin ngibadah. Dene bentuke
pasung/kerucut mralambangake supados tambah dina tambah eling marang Gusti Allah lan
tumpeng uga lambang saka kahanane donya. Sega mujudake gunung kang sak kiwa tengene ana
kasil saka alam lan kewan kang urip ing lemah.
5. Dhuwik Crik
Dhuwik crik utawa dhuwik receh mralambangake uripe manungsa kang kudu loma marang
sapadha-padha.
6. Udud mbako menyan papir
Udud mbako menyan papir yaiku artine “teges” utawa “maneges” kang duwe teges hikmat
lan khusuk ing jerone donga marang Gusti Allah.
7. Kembang telon
Kembang telon tegese yaiku kembang kang wernane ana telu yaiku kembang mawar abang
lan putih, kembang kanthil, lan kembang kenanga.
 Kembang mawar abang lan putih mralambangake werna-wernine urip, abang
mralambangake winih saka Ibu, menawa putih saka Bapak.
 Kembang kanthil mralambangake wanita lan tembung kanthil duweni teges yaiku”pirsa”
maksude supaya kita kudu ngerti kanthi maksud lan tujuan kang apik.
 Kembang kenanga mralambangake 6 perkara kang menehi kita urip : Gusti Kang Maha
Esa, Bapak, Ibu, maratua, guru, lan pamarentah.
8. Gedhang ambon
Gedhang ambon mralambangake supaya manungsa anggone urip kudu duwe keterampilan
ambon kang tajem lan ora mungkur babagan duniawi.
9. Gedhang mas
Gedhang mas mralambangake supaya manungsa iku duwe pribaden kang manis lan sumeh
marang wong liya.
10. Gedhang raja
Gedhang raja duweni teges supaya manungsa gadhahi iman lan kapercayan kang kandel
kanggo nahan rintangan lan godhaan kanggo golet ilmu.
11. Lengo wangi
Lengo wangi mralambangake kaaruman anggone urip lan anggone nyembah Gusti Kang
Maha Kuwaos.

8. 12. Panggangan ayam
Panggangan ayam mralambangake pangorbanan selawase urip, tresno lan asih marang
sapada, lan uga nuduhake kasil saka alam.
13. Wedang
Wedang mralambangake banyu lan kerukukunan sarta kakaluwargan.
14. Jenang panca warna
Jenang panca warna mralambangake bagian saka alam donya, yaiku lemah, banyu, angin,
geni, lan langit.
15. Wedang kopi
Wedang kopi mralambangake manis lan paite urip ing donya iki.

9. BAB III
PANUTUP
1. Dudutan
Saking wawanrembug kasebut, bisa dijupuk dudutan yaiku kethoprak minangka
salah sawijine kabudhayan Jawi menehi kathah piwulang kang adi luhur.
Sesaji utawa sesajen ing kethoprak dudu kanggo nyembah lelembut. Ananging
kanggo wujud pakurmatan kanggo leluhur ing sampun seda lan kanggo ngunjukake rasa
syukur dumatheng Gusti Ingkang Maha Agung.
Kethoprak ing mangsa samana kudu tetep dilestariake. Jalaran kethoprak salah
sawijine kabudhayan Jawi lan kudu dijaga supaya tetep lestari.