1. Het Reeuwijkse land: water als basis, probleem en kans J. Sophie Visser LandZij Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008 Bureau voor (Cultuur)historische Landschapskunde

2. Vragen en onderwerpen presentatie: “Water het jaarthema van Rotary Club Reeuwijk: Hoofdstuk 4 ( Water als vijand en vriend) een prima uitgangspunt voor de inleiding” “Met de ontginning van destijds hebben we een rijke natuur om zeep geholpen en intussen zijn we dit water zwaar aan het belasten. De vraag die wij u voor willen leggen is wat wij met de wetenschap van nu eigenlijk hadden moeten doen”. “Gevechten met de Fransen, de Hollandse waterlinie” “strijd tussen de bisschoppen van Utrecht en de Graven van Holland”. Onderwerpen 1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land 2. Klei en veen versus water 3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden 4. Vroegere situatie – huidige kennis? LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Reeuwijk4-10-2008

3. 1. Water: onontkoombaarin het Reeuwijkse land LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Reeuwijk4-10-2008

4. 1. Water: onontkoombaarin het Reeuwijkse land(1) Grondsoortenkaart -Pleistocene zand : tot 10.000 vC (12-15 m diep) -Hollandveen : vanaf 2400 vC -zeeklei (tot Enkele Wiericke) : tot 1000 vC LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

6. Veenriviertjes : na ontstaan veenKleiruggen volgens Vink (< 1940) LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

7. 1. Water: onontkoombaarin het Reeuwijkse land(3) Ontginningen tot ca. 1150: water als vertrekpunt Oude Rijn millennialang belangrijkste route ‘Utrecht’ – kust! LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

9. later meer sloten!

11. links : broekbosLandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

12. 1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land(4-b) De Vrije Hoeve Stein Willens Waarder: - vanuit riviertje(s) - vluchtburcht Vikingen? “De Vrije Hoeve” (Kaart 1850) LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

14. 1100: grens langs Oude Bodegrave

16. Overige: geestelijke en wereldlijke macht (ontginningen!) LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

17. 1. Water: onontkoombaarin het Reeuwijkse land(5) Intermezzo: problemen met waterhuishouding 1150 – 1220 12e eeuw Problemen met de Oude Rijn o.a. 1122 Afdamming Kromme Rijn in oosten 1164 verlanding Rijnmond 1165 Suadenburgerdam Rond 1200 Verbetering afwatering Rijnland -> buitenwater 2e fase ontginningen 1220 – ca. 1300 < 1244 - Doortrekken sloten => rivier Gouwe tot Oude Rijn LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

18. 1. Water: onontkoombaarin het Reeuwijkse land(6) Ontginningen 1220-1300: (~) van randen naar midden volgen vorm rivier ‘op afstand’ LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

19. 1. Water: onontkoombaarin het Reeuwijkse land(6-a) Restontginningen dankzij - Ree en Reewal - volgen vorm rivier LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

20. 1. Water: onontkoombaarin het Reeuwijkse land(8) Problemen waterhuishouding 1280-1370 > 1200 Dijkdoorbraken => dijk-/waterschapsorganisaties -1200-1255 Hoogheemraadschap Rijnland -1315 Hoogdijksbestuur Hollandse IJssel -1322 Groot-Waterschap Woerden 1284 Doorbraak Spaarndammerdijk => (hogere) dijken - Dijk Hollandsche IJssel : ca. 1150? (zeker in 1298) - Dijk Oude Rijn : …….. ? (zeker in 1284) - Kade/zomerdijk Gouwe : 1284 1285 Afdamming Hollandsche IJssel (bij de Lek) -Eb en vloed ver landinwaarts -Minder water => veiliger >1300 Dijkdoorbraken => maatregelen -1330 verhoging Hoge Rijndijk W van Zwammerdam -1331-1363 Verlegging afwatering naar H. IJssel in W-deel -1363-1367 Verlegging afwatering naar H. IJsselin O-deel LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

22. nieuwe weteringen (en kaden)

23. weteringen en kaden naast elkaar

24. opsplitsing land: - Oost- en Westeinde Waarder, - Negenviertel, etc. LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

25. 1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (9-a) (~) Onveranderd: Westkade – Omloopkade LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

26. 1. Water: nontkoombaarin het Reeuwijkse land(9-b) Verdwenen: Het dubbele van de Dubbele en Enkele Wiericke! Enkele Wiericke en Prinsendijk 1679 (sinds 1672 deel Oude Hollandse waterlinie) Dubbele Wiericke in noorden en bij Goejanverwellesluis (ca. 1900) LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

27. 1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land(9-c) De steeds veranderende Breevaart A12 <1500 - 1835 1835 – ca. 1900 (i.s.m. Bodegraafsestraatweg) 1900 – 1937 (Krugerlaan) <1350 - <1500 1937 – heden (aanleg A12) LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

28. 1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land(10-a) Windmolens in het Reeuwijkse land: 1460-1500: 1e fase windbemaling - randen in NW, Z en langs Gouwe - en Oukoop? 1540-1612: 2e fase windbemaling - middengebied en O Innamekaart Reeuwijk 1543 LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

29. 1. Water: onnontkoombaar in het Reeuwijkse land(10-b) Reeuwijkse molens bij Oude Rijn in 1605 Dubbelverlaat in Breevaart 1609 – ca. 1900 Sluizen en molen Karnemelksloot Gouda in 1605 LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

30. 1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land(11) Maar: droogleggen veen => bemaling => meer inklinking LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

31. 2. Klei en veen versus water LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

32. 2. Klei en veen versus water (1) Kleiruggen betekent bewoning (soms) en kleiputten Kleiafgraving voor Prinsendijk Reeuwijk-Dorp ‘Landschapskwaliteiten, Watersnip, 2008 Kleiputten voor spoorweg LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

33. 2. Klei en veen versus water(2) Hoogte veen West en Oost van Gouwe Hoogveen west van Gouwe: ‘Laagveen’ oost van Gouwe: Hollandsche IJssel Oude Rijn LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

34. 2. Klei en veen versus water (3) Vervening : - m.n. 1700 – 1900, en vooral kleinschalig - klei in veen nogal eens probleem Kaart polder Sluipwijk 1857 Droogmakingsplan Vrijhoef 1865 LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

35. 2. Klei en veen versus water (4) Broekvelden & Vettenbroek: droog, nat, droog, nat 1890 (links) 1919 (rechts) Dijkdoorbraak 1925 LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

36. 2. Klei en veen versus water (5) Verveningin beelden Turfwinning Tempel 1920/30 Turfwinning langs Oudeweg ca. 1905 LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

37. 3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

39. oorlogen Holland-Utrecht LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

41. 1373-1428 Idem + Gelre

42. 1477-1489 Idem, o.a. Jonker Fransenoorlog

43. 1500-1528 Hertog van gelreGrens Holland – Utrecht 1296 - ca. 1800 (bevroren verhoudingen bij dood Floris V) LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

45. Boomgaarden

46. Geriefhout: knotwilgen, geriefhoutbosjes-Hennep (i.v.m. touw) => met ‘hoog groen’ LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

48. Na 1900: pleziervaart en recreatieHennepschuit Op Dubbele Wiericke in Driebruggen ca. 1900 Turfeiker LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

50. nu: recreatie Prinsendijk Wierickerschans in 1762 Schansen bij Hekendorp in 1832 LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

51. 3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden (6) Extra mogelijkheden (2): (deels) door de plassen Sierteelt: In 19e eeuw ook naar Reeuwijk (plassen ‘warmwaterreservoir) Visserij Kievitenvangst LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

52. 4. Vroegere situatie – huidige kennis? “Met de ontginning van destijds hebben we een rijke natuur om zeep geholpen en intussen zijn we dit water zwaar aan het belasten. De vraag die wij u voor willen leggen is wat wij met de wetenschap van nu eigenlijk hadden moeten doen”. LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

54. Ontgonnen gebied = bestuurd gebied => macht!

55. Bevolkingsgroei Middeleeuwen

57. “door(ge)gaan op ingeslagen weg” -geleidelijk proces => wanneer te ver? -Korte termijn vs. lange termijn => “na ons de zondvloed”?! LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

59. wonen en water

61. waterkwaliteit: vervuiling, zoutgehalte

62. waterkwantiteit: verstening, regen, zeewaterpeilFiguur 9.5 Ruimtelijke ontwikkeling van het gebied 1950 – 2000 LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

63. 4. Vroegere situatie – huidige kennis? (2) Ruimtelijke ontwikkeling westelijke deel 1950 – 2000 (RPD) LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008 Figuur 9.20 Veranderingen in Reeuwijk-West en omgeving in de periode 1950 – 2000

64. 4. Vroegere situatie – huidige kennis? (4) Toch weer (deels) terug naar het verleden?! Plankaart Zuid-Holland Oost 2003 LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

65. Dank u voor uw aandacht! LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008