ترجمه کتاب مدیریت احتمال خطرپذیری ناشی از بحران، تحلیلی سیستمی، کتاب راهنما، نسخه فارسی، سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد، 2010 Disaster Risk Management, Systems Analysis, A Guide Book, Persian Edition, United Nations Food and Agricultural Organization (UNFAO), 2010. ویرایش فنی و محتوایی متن فارسی و زیر نظر: بیژن یاور Persian Technical Editor In Chief and Under Supervision of: Bijan Yavar گروه ترجمه: بیژن یاور، مریم رحمانی، میثم میرطاهری، فاطمه مهریان Translators: Bijan Yavar, Maryam Rahmani, Maisam Mirtaheri, Fatemeh Mehrian

2. ‫و من أحياها فَکَأنَّما أحيا النَّاس جمِيعاً‬
‫َ َْ ْ َ َ‬
‫َ َ‬
‫َ ْ َ‬
‫هر كس، انسانى را حيات بخشد، گويى همه مردم را زنده كرده است.‬
‫‪And whoso saves the life of one, it shall be as‬‬
‫.‪if he had: saved the life of all mankind‬‬
‫«قرآن كريم»‬

3. ‫عنوان و نام پديدآور‬
‫:‬
‫مشخصات نشر‬
‫مشخصات ظاهري‬
‫شابك‬
‫وضعيت فهرست نويسي‬
‫يادداشت‬
‫يادداشت‬
‫يادداشت‬
‫يادداشت‬
‫موضوع‬
‫موضوع‬
‫موضوع‬
‫شناسه افزوده‬
‫شناسه افزوده‬
‫شناسه افزوده‬
‫شناسه افزوده‬
‫رده بندي كنگره‬
‫رده بندي ديويي‬
‫شماره كتابشناسي ملي‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫:‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيستمي- كتاب راهنما/ تهيه و تدوين متن التين:‬
‫استفان باس ... [و ديگران]؛ ويرايش فني و محتوايي متن فارسي و زيرنظر: بيژن ياور؛ گروه ترجمه: بيژن‬
‫ياور ... [و ديگران].‬
‫تهران: دانشگاه بين المللي چابهار، 9831.‬
‫س، 301 ص.: جدول و نمودار.‬
‫00094 ريال: 4-1-07419-006-879‬
‫فيپا‬
‫عنوان اصلي: 8002 ,‪.Disaster risk management systems analysis: a guide book‬‬
‫تهيه و تدوين: استفان باس، سلوارجو راماسامي، جيني دي ديپريك، فدريكا باتيستا.‬
‫گروه ترجمه: بيژن ياور، مريم رحماني، ميثم ميرطاهري، فاطمه مهريان.‬
‫كتابنامه: ص. 39.‬
‫اورژانس-- مديريت‬
‫بالهاي طبيعي‬
‫امدادرساني‬
‫باس، اشتفان‬
‫‪Baas, Stephan‬‬
‫ياور، بيژن، 9431- مترجم، ويراستار‬
‫دانشگاه بين المللي چابهار‬
‫9831 423م/2/155 ‪HV‬‬
‫774/856‬
‫1029902‬
‫نام كتاب : مديريت احتمال خطرپذيری ناشی از بحران، تحليلی سيستمی- كتاب راهنما‬
‫گروه تأليف: استفان باس، سلوارجو راماسامي، جيني دي ديپريك، فدريكا باتيستا‬
‫ويرايش فنی و محتوايی متن فارسي و زير نظر : بيژن ياور (عضو هيأت علمي دانشگاه بينالمللي چابهار)‬
‫گروه ترجمه : بيژن ياور، مريم رحمانی، ميثم ميرطاهری، فاطمه مهريان‬
‫طراحي و صفحه آرايی متن فارسي : رسول نقي زاده ، ميثم ميرطاهری‬
‫ناشر : دانشگاه بين المللی چابهار‬
‫چاپ : نقش جوهر‬
‫صحافي : ايماژ‬
‫چاپ اول : 9831‬
‫تيراژ : 0001 نسخه‬
‫شابك : 4-1-07419-006-879‬
‫شابكا- دانشگاه بين المللي چابهار : 01:‪IR-201760002-B‬‬
‫نشانی : چابهار، منطقه آزاد تجاری- صنعتی چابهار، تراس بهشت، دانشگاه بين المللی چابهار‬
‫تلفن : 4034444-5450‬
‫نمابر : 3034444-5450‬
‫پايگاه اطالع رسانی : ‪www.iuc.ac.ir‬‬
‫پست الكترونيكی : ‪publications@iuc.ac.ir‬‬
‫«حق چاپ برای دانشگاه بين المللی چابهار محفوظ است.»‬

5. ‫تصاوير جلد و تصوير پس زمينه در اين صفحه‬
‫برگرفته شده از دايره المعارف‬
‫«‪»L’Encyclop َ die Diderot et D’Alembert‬‬
‫‪e‬‬
‫نسخ ‌هاي التين انتشارات سازمان خواربار‬
‫ه‬
‫و کشاورزی ملل متحد (فائو) را م ‌توان از‬
‫ي‬
‫آدرس روبرو درخواست نمود :‬
‫گروه فروش و بازاريابي- دايره ارتباطات‬
‫سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد‬
‫پست الكترونيكي :‬
‫نمابر :‬
‫پايگاه اطالع رساني :‬
‫‪publications-sales@fao.org‬‬
‫06335075 60 93+‬
‫‪www.fao.org‬‬
‫‪Viale delle Terme di Caracalla – 00153 Rome, Italy‬‬

6. ‫نتايج ارائه شده در اين كتاب در زمان تهيه و تدارك، مناسب و درست در نظر گرفته شد ‌اند. اين مجموعه‬
‫ه‬
‫ممكن است در پرتو دانش كسب شده در آينده در مراحل بعدي پروژه تعديل شده و اصالح گردد.‬
‫نظرهاي به كار گرفته شده و ارائه مطالب در اين مجموعه اطالعات (كتاب)، به هيچ وجه بيانگر و مبين و تأييدكننده‬
‫آن قسمتي از نظرهاي سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد(فائو) كه در ارتباط با جايگاه توسع ‌اي و حقوقي كشورها،‬
‫ه‬
‫سرزمي ‌ها، شهرها و يا نواحي و يا مسئولين آ ‌ها و يا اختيارات تعيين حدود و ثقور مرزها و سرحدات از نظر حقوقي و‬
‫ن‬
‫ن‬
‫فيزيكي است، نم ‌شود.‬
‫ي‬
‫ذكر خاص اسامي شرك ‌ها و يا محصوالت توليدي و فرآورد ‌هاي توليدكنندگان، خواه ثبت شده و خواه ثبت نشده‬
‫ه‬
‫ت‬
‫باشند بدين مفهوم نيست كه در مقايسه با ساير موارد با طبيعت و موضوعيت يكسان (شرك ‌هاي مشابه ديگر) كه در‬
‫ت‬
‫اينجا اسام ‌شان ذكر شد ‌اند توسط سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد مورد تأييد و توصيه بوده و داراي مزيت و‬
‫ه‬
‫ي‬
‫برتري نسبت به آ ‌ها م ‌باشند.‬
‫ن ي‬
‫شابك نسخه التين: 8-650601-5-29-879‬
‫شابك نسخه فارسي: 4-1-07419-006-879‬
‫كليه حقوق محفوظ است. توليد مجدد و انتشار مطالب موجود در اين مجموعه اطالعات (كتاب) براي اهداف آموزشي‬
‫ً‬
‫و غيرتجاري بدون اجازه كتبي قبلي از صاحبان كپ ‌رايت توليدكننده مرجع مربوطه كامال تصديق م ‌گردد. توليد مجدد‬
‫ي‬
‫ي‬
‫مطالب موجود در اين مجموعه اطالعات (كتاب) براي فروش مجدد و يا ساير اهداف تجاري بدون اجازه كتبي صاحبان‬
‫كپ ‌رايت، ممنوع است.‬
‫ي‬
‫درخواست براي چنين مجوزي م ‌بايستي به عنوان ذيل صورت پذيرد:‬
‫ي‬
‫رييس‬
‫شاخه سياست انتشار الكترونيكي و پشتيباني‬
‫دايره ارتباطات‬
‫سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد به آدرس:‬
‫و يا به پست الكترونيكي:‬
‫‪Viale delle Terme di Caracalla, 00153 Rome, Italy‬‬
‫‪copyright@fao.org‬‬
‫* نسخه اصلی این کتاب به وسیله سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) با عنوان انگلیسی:‬
‫".‪"Disaster risk management systems analysis. A guide book‬‬
‫در سال 8002 میالدی منتشر شده و توسط دانشگاه بی ‌المللی چابهار با عنوان فارسی:‬
‫ن‬
‫«مدیریت احتمال خطرپذیری ناشی از بحران، تحلیلی سیستمی - کتاب راهنما.»‬
‫در سال 9831 هجری شمسی ترجمه، چاپ و منتشر گردیده است.‬
‫* دانشگاه بی ‌المللی چابهار، مسئولیت صحت ترجمه متن این کتاب از انگلیسی به فارسي را بر عهده دارد و سازمان‬
‫ن‬
‫ی‬
‫خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در این رابطه مسئولیتی را به عهده نم ‌گیرد.‬
‫حق چاپ برای :‬
‫دانشگاه بي ‌المللي چابهار ، 0102 ، نسخه فارسي‬
‫ن‬
‫)‪© International University of Chabahar (IUC), 2010 (Farsi Edition‬‬
‫سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ، 8002 ، نسخه التين‬
‫)‪© FAO, 2008 (English Edition‬‬
‫محفوظ م ‌باشد.‬
‫ی‬

8. ‫پيشگفتار‬
‫با در نظر گرفتن دغدغه جهاني در خصوص افزايش فراواني و س��ختي خطرها و بحرانهاي طبيعي،‬
‫در قس��مت مربوط ب��ه فاكتورها و عوامل مربوط ب��ه تغييرات اقليمي، عزم و انگيزهه��اي فزاينده و رو به‬
‫گسترش��ي در بسياري از كش��ورها براي مناسبسازي سياس��تها، قوانين، تدابير فني، مالي و اداري كه‬
‫تأثيرات مخربي بر جان و مال مردم و جوامع را كاهش دهد، وجود دارد. اين دغدغه و نگرانيها در طول‬
‫كنفرانس جهاني كاهش احتمال خطرپذيري ناشي از بحران كه در شهر كوبهي شهرستان هيوگوي ژاپن‬
‫از 81 لغايت 22 ژانويه 5002 برگزار گرديد به طور مجدانهاي مورد بحث، مباحثه و مناظره قرار گرفت.‬
‫مالك عمل هيوگو (1‪ )HFA‬مصوب كنفرانس مذكور، در تالش براي نتيجه دهي: «كاهش قابل مالحظه‬
‫ناشي از تخريب هاي حاصل از بحرانها از نظر جاني و سرمايههاي اجتماعي، اقتصادي و محيطي، جوامع‬
‫و كش��ورها» به عنوان يك برون داد به منظور فراهم آوردن و رس��يدن به برون داد مدنظر تا س��ال 5102،‬
‫م��الك عمل هيوگو بر تغيير مس��يري از امداد اضطراري انفعالي2(كه با اي��ن حال و در عين حال اهميت‬
‫خود را حفظ مينمايد) به كاهش احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (3‪ )DRR‬مؤثر و مبتكرانه4 در مراحل‬
‫پيش بحراني5 از طريق تقويت ممانعت6، پيش��گيري7 و آمادگي8، تأكيد مينمايد. رويكردي مرتبط، كه‬
‫پش��تيباني و حمايت گس��تردهاي را در بر ميگيرد مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (9‪)DRM‬‬
‫اس��ت كه از طريق چش��مانداز و ديدگاهي مديريتي، انگاره و مفهوم ممانعت، پيشگيري و آمادگي را با‬
‫مقابله تركيب مينمايد.‬
‫01‬
‫اج��راي مؤثر و تأثيرگذار هر دو سيس��تم، كاهش احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران و مديريت‬
‫احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران11 مشروط به يك ظرفيت س��ازماني متناسب متشكل از افراد كليدي‬
‫در س��طوح مختلف دولتي، بخش خصوص��ي و جامعه مدني و همچنين هماهنگ��ي مؤثر بين اين افراد و‬
‫س��طوح ميباشد. اين چالشها و رقابتها توس��ط دومين هدف راهبردي مالك عمل هيوگو21 كه همانا‬
‫"توس��عه و تقويت س��ازمانها و نهادها، س��از و كارها و ظرفيتها در كليه سطوح، به خصوص در سطح‬
‫اجتماع��ات محل��ي31، كه به طور نظاممند با ايج��اد پايداري [جوامع محلي] در براب��ر خطرها همكاري و‬
‫كمك مينمايد"، ميباشد، مؤكدا ً شناسايي و مورد شناخت قرار گرفته است.‬
‫مؤخرت��ر، در زمينه افزايش تغييرپذي��ري اقليمي و تغييرات اقليمي، ش��ناخت فزايندهاي براي فوايد‬
‫ارتباط نزديك مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران و تالشهايي براي سازگاري و انطباق تغييرات‬
‫‪1- Hyogo Framework for Action‬‬
‫‪2- Reactive emergency relief‬‬
‫‪3- Disaster Risk Reduction‬‬
‫‪4- Pro-active disaster risk reduction‬‬
‫‪5- Pre-disaster stages‬‬
‫‪6- Prevention‬‬
‫‪7- Mitigation‬‬
‫‪8- Preparedness‬‬
‫‪9- Disaster Risk Management‬‬
‫‪10- DRR‬‬
‫‪11- DRM‬‬
‫‪12- HFA‬‬
‫‪13- Community level‬‬
‫ز‬

9. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫اقليمي در مقياسهاي مختلف وجود دارد. كارگاه "احتمال خطرپذيري مرتبط با اقليم و رويدادهاي غايي‬
‫و مفرط1" برگزار ش��ده توسط مالك عمل كنوانسيون س��ازمان ملل متحد در خصوص تغييرات اقليمي‬
‫(2‪ )UNFCCC‬من��درج در مت��ن برنامه كاري نايروبي (3‪ )NWP‬بر روي تأثيرات، آس��يبپذيريها و‬
‫س��ازگاري در مواجهه با تغييرات اقليمي، اين ارتباط و رابطه بس��يار مهم را شناس��ايي نمودند. در ژوئن‬
‫7002، اي��ن م��ورد، ارتباط ميان اج��زاي مختلف را براي شناس��ايي و يا ترويج و بهبود فرايندها و س��از‬
‫و كارهاي س��ازماني به منظور انجام فعاليتهاي بيش��تر هماهنگ مرتبط ب��ا احتمال خطرپذيري اقليمي و‬
‫مديريت تأثيرات آن، شامل آن مواردي كه به رويدادهاي غايي و مفرط4 مربوط ميشوند، پيشنهاد نمود.‬
‫تجربيات ميداني حاصل از مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران5 توس��ط سازمان خواربار و‬
‫كشاورزی ملل متحد6، كه مورد حمايت و پشتيباني، مطالعات هنجاري و قانوني بوده است، آشكار نمود‬
‫كه تعداد اندكي ابزار عملي در دسترس براي هدايت تحليل نظامهاي سازماني ملي، بخشي و محلي براي‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران و به منظور به تصوير كشيدن و فراهم آوردن ظرفيتسازي‬
‫مبتن��ي و در واكنش به تقاضا در آينده وجود دارد. فقدان و كس��ري ابزار براي دريافتن و درك س��از و‬
‫كارهاي هماهنگي و مقابله سازماني از اهميت و دغدغه خاصي برخوردار است.‬
‫اي��ن راهنما كوش��ش مينمايد تا اين خأل را از طري��ق فراهم آوردن مجموع��هاي از ابزارها كه در‬
‫پروژههاي ميداني گوناگون سازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد در زمينه مديريت احتمال خطرپذيري‬
‫ناش��ي از بحران مورد آزمايش قرار گرفته و توس��عه يافته است، پر نمايد. روشها و ابزار پيشنهاد شده در‬
‫اين راهنما كلي و عمومي بوده و قابل تعميم به انواع مختلف خطرهاي طبيعي، موضوعات بخشي، نواحي‬
‫جغرافيايي، شرايط مختص كشوري7 و تنظيمات و ساختارهاي سازماني ميباشند. به هر حال از نقطه نظر‬
‫اختيارات، تعهدات و تجربيات س��ازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد، برخي تفاسير كاربردي و عملي‬
‫براي به كارگيري اين ابزارها در بخش كش��اورزي در كش��ورهاي در حال توسعه ارائه گرديده است. به‬
‫منظور تقويت كمكهاي س��ازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد به دولتها و ساير سازمانهاي مرتبط‬
‫در اجراي كمكهاي شناختي و خطاياب نظامهاي سازماني مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫به عنوان اولين گام در فرايند ظرفيتسازي، ما بازخوردهاي خوانندگان و كاربران پيرامون اين راهنما را‬
‫با ديدگاهي مبتني بر بهبود نسخههاي آتي، ارج مينهيم.‬
‫پيتر هولمگرن‬
‫8‬
‫مدير دايره محيط زيست، تغييرات اقليمي و انرژيهاي زيستي، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد‬
‫‪1- Climate related risks and extreme events‬‬
‫)‪2- United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC‬‬
‫)‪3- Nairobi Work Programme (NWP‬‬
‫‪4- Extreme events‬‬
‫‪5- DRM‬‬
‫‪6- Food & Agricultural Organization‬‬
‫‪7- Country specific condition‬‬
‫‪8- Peter Holmgren‬‬
‫ح‬

10. ‫چكيده‬
‫راهنماي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (‪ )DRM‬تحليلي سيستمي، مجموعهاي از ابزار‬
‫و روشها را براي ارزيابي س��اختارهاي موجود و ظرفيتهاي مؤسس��ات و سازمانهاي ملي، منطقهاي و‬
‫محلي با مس��ئوليت مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (‪ )DRM‬به منظور بهبود تأثيرگذاريشان‬
‫و يكپارچگي و تلفيق دغدغههاي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران با برنامهريزي توس��عه با‬
‫ارتباطي ويژه با نواحي مس��تعد بحران، بخشها و گروههاي جمعيتي آس��يبپذير فراهم ميآورد. انتظار‬
‫ميرود با اس��تفاده از راهنماي حاضر ب��ه درك نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصته��ا و تهديدهاي مورد‬
‫مواجهه ساختارهاي س��ازماني مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران و مفهومشان براي فرايندهاي‬
‫تغيير س��ازماني جاري را افزوده و آن را تس��هيل نمايد. اين همچنين بر ارتباطات س��ازماني پيچيده ميان‬
‫ايفاگران نقشهاي گوناگون و متنوع در بخشهاي با س��طوح مختل��ف تأكيد مينمايد. نهايتاً، مجموعه‬
‫حاضر به تش��خيص خألهاي موجود در سازمانهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران موجود‬
‫و يا نظامهاي در برگيرنده مؤسس��ات و س��ازمانهاي بخش��ي خطي1 كه اغلب مس��ئول اجراي جنبههاي‬
‫فني مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران (مانند: بخشهاي كشاورزي، آب و بهداشت) هستند،‬
‫كمك مينمايد.‬
‫پس بنابراين، فرايند ارزيابي و تحليل طرحريزي ش��ده در راهنماي حاضر، نخس��تين گام در راستاي‬
‫تقويت نظامهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران ميباش��د. نواح��ي عمده كاربرد ميتواند‬
‫موارد ذيل باشد:‬
‫■ تقويت ظرفيتهاي س��ازماني و فني مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران در سطوح ملي و‬
‫يا غيرمتمركز؛‬
‫■ يكپارچگ��ي و تلفي��ق جنبههاي كليدي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران در برنامههاي‬
‫بازتواني اضطراري2؛‬
‫■ طراحي و ترويج مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران مردم نهاد3؛‬
‫■ عمليات��ي نمودن پارادايم تغيير از امداد اضطراري انفعالي4 به مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از‬
‫بحران مؤثر و مبتكرانه5؛ و‬
‫■ ورود مديريت احتمال خطر پذيري ناش��ي از بحران به درون برنامهريزي توس��عه و بخش��ي (به طور‬
‫مثال: كشاورزي)‬
‫راهنماي حاضر مقدمتاً بر روي احتمال خطرپذيريهاي مرتبط با خطرهاي طبيعي با منشأ هيدرواقليمي‬
‫(ش��امل: سيالبها، طوفانهاي استوايي، خشكسالي و . . .) متمركز ميشود. كاربران عالقمند به مديريت‬
‫س��اير انواع خطرهاي احتمال خطرپذيري6 ترغيب ميشوند تا مفاهيم كلي، ابزار و شيوههاي موجود را با‬
‫شرايط و و ضعيت خودشان سازگار و مطابق نمايند.‬
‫‪1- Sectoral line agencies‬‬
‫‪2- Emergency rehabilitation programmes‬‬
‫)‪3- Community-Based Disaster Risk Management (CBDRM‬‬
‫‪4- Reactive emergency relief‬‬
‫‪5- Pro-active DRM‬‬
‫‪6- Hazard risk‬‬
‫ط‬

11. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران، تحليلي سيستمي‬
‫تهيه و تدوين متن التين:‬
‫اس��تفان باس (‪ ، )Stephan Baas‬س��لوارجو راماس��امي (‪ ،)Selvaraju Ramasamy‬جيني دي ديپريك‬
‫(‪ ، )Jenny Dey DePryck‬فدريكا باتيستا (‪)Federica Battista‬‬
‫ويرايش فني و محتوايي متن فارسي و زير نظر:‬
‫بيژن ياور (‪ - )Bijan Yavar‬عضو هيأت علمي دانشگاه بين المللي چابهار‬
‫طراحي و صفحهآرايي متن فارسي:‬
‫رسول نقي زاده (‪ ، )Rasoul Naghizadeh‬ميثم ميرطاهري (‪)Maisam Mirtaheri‬‬
‫گروه ترجمه:‬
‫بي��ژن ي��اور (‪ ،)Bijan Yavar‬مري��م رحمان��ي (‪ ،)Maryam Rahmani‬ميث��م ميرطاه��ري‬
‫(‪ ،)Maisam Mirtaheri‬فاطمه مهريان (‪)Fatemeh Mehrian‬‬
‫021 صفحه ، 21 نمودار ، 9 جدول‬
‫مجموعه محيط و مديريت منابع طبيعي س��ازمان خواربار و كش��اورزی ملل متحد، شماره 31- سازمان‬
‫خواربار و كشاورزی ملل متحد، رم، 8002.‬
‫كليد واژه:‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (‪ )DRM‬تحليلي سيستمي؛ كاهش احتمال خطرپذيري ناشي‬
‫از بحران (‪)DRR‬؛ برنامهريزي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران؛ تحليل سيس��تمي مديريت‬
‫احتمال خطرپذيري ناشي از بحران در سطوح ملي، منطقهاي و محلي؛ يكپارچهسازي مديريت احتمال‬
‫خطرپذيري ناشي از بحران؛ سازمانها و ارتباطات مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران با بخش‬
‫كش��اورزي؛ خطر، بحران، معيشتها و سازمانها؛ پيش��گيري از بحران، آمادگي، بازتواني و بازسازي؛‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران مبتني بر اجتماعات محلي و مردم نهاد1.‬
‫مجموعه حاضر موارد زير را جايگزين مينمايد:‬
‫مجموعه محيط و انرژي‬
‫مجموعه مركز سنجش از دور‬
‫2‬
‫گزارش كاري اقليم براي كشاورزي (آگرومترولوژي : اقليمشناسي كشاورزي)‬
‫فهرس��تي از مدارك منتشر ش��ده در مجموعههاي باال و ساير اطالعات الزم در پايگاه دادهاي زير قابل‬
‫جستجو و يافتن ميباشد:‬
‫‪www.fao.org/nr‬‬
‫‪1- CBDRM‬‬
‫‪2- Agrometeorology‬‬
‫ی‬

12. ‫تشكر و تقدير‬
‫ما از بس��ياري از افرادي كه به طور مس��تقيم و غيرمس��تقيم در آمادهس��ازي اين راهنما هم��كاري نمودهاند،‬
‫سپاسگزاريم.‬
‫1‬
‫اولين پيشنويس توسط مركز آسيايي آمادگي در برابر بحران ( ‪ )ADPC‬مستقر در بانكوك، تحت قراردادي‬
‫با س��ازمان خواربار و كش��اورزی ملل متحد فراهم آمد. پيشنويس مربوطه متعاقباً در قالب كارگاهي كه در دفتر‬
‫س��ازمان خواربار و كش��اورزی ملل متحد در رم در دس��امبر 6002 برگزار گرديد، پس از آنچه كه مركز آسيايي‬
‫آمادگ��ي در براب��ر بحران از يكپارچه نم��ودن اظهارنظرها و راهنماييهاي ش��ركتكنندگان حاضر اصالح نمود،‬
‫بازنگري گرديده و مورد بحث و بررس��ي قرار گرفت. نهايتاً برخي بخشهاي نس��خه دوم توس��ط گروه كوچكي‬
‫متشكل از استفان باس2، سلوارجو راماسامي3، جيني دي ديپريك4 و فدريكا باتيستا5 با در نظر گرفتن نقطه نظرها و‬
‫راهنمايي شركتكنندگان در كارگاه موردنظر به طور مناسبي متناسب شده و يا بازنويسي گرديد.‬
‫راهنم��اي حاضر به طور جدي و قابل توجهي بر تجربيات ميداني س��ازمان خواربار و كش��اورزی ملل متحد‬
‫در توس��عه و تقويت ظرفيتهاي سازماني سيس��تمهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران در تعدادي از‬
‫كش��ورهاي آس��يايي و حوزه كارائيب، تأكيد مينمايد. تفاسير حاصل از تمرينها و تجارب ارزيابيهاي روستايي‬
‫مش��اركتي مورد اس��تفاده در طول ارزيابيهاي ميداني نظامهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران در‬
‫سطوح اجتماعات محلي در چندين كشور متن حاضر را با تجربيات حاصل از بسياري از مردم روستايي كه به طور‬
‫فزايندهاي در برابر احتمال خطر و خطرات طبيعي آسيبپذير هستند، پرمايه و غني نموده است.‬
‫عالوه بر تش��كر و قدرداني از اس��تفان باس كه آمادهس��ازي و تدوين اين راهنما را نظارت فني نموده و اجرا‬
‫كرده اس��ت، ما همچنين از زحمات، جنويو برون6، مارتا برونو7، اي��و كرولي8، اوليور دبويس9، فلورانس ايگال01،‬
‫ش��انتانا هلدر11، جن جانسون21، آنجي لي31، سيمون مك41، داليا ماتيوني51، هانس مليچك61، پامال پوزارني71، پيتر‬
‫ريد81، فلورنس رول91، لورا س��ايني موناكو02، نيكول اس��تير12 و س��يلوي وبس كانوتي22 براي فراهم آوردن نقطه‬
‫نظرهاي سازنده بر متن و مطالب ارائه شده در پيشنويسهاي آغازين اين راهنما تقدير و تشكر مينماييم.‬
‫توليد اين راهنما از طريق همكاريهاي مالي از طرف سرويس سازمانهاي روستايي و مشاركت32 (‪)SDAR‬‬
‫و همچني��ن كارگروه بي��ن گروهي در زمينه مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران42 (رها پييا52)، س��ازمان‬
‫خواربار و كشاورزی ملل متحد، ممكن گرديد.‬
‫)‪1- Asian Disaster Preparedness Center (ADPC‬‬
‫‪2- Stephan Baas‬‬
‫‪3- Selvaraju Ramasamy‬‬
‫‪4- Jenny Dey DePryck‬‬
‫‪5- Federica Battista‬‬
‫‪6- Genevieve Braun‬‬
‫‪7- Marta Bruno‬‬
‫‪8- Eve Crowley‬‬
‫‪9- Olivier Dubois‬‬
‫‪10- Florence Egal‬‬
‫‪11- Shantana Halder‬‬
‫‪12- Jan Johnson‬‬
‫‪13- Angee Lee‬‬
‫‪14- Simon Mack‬‬
‫‪15- Dalia Mattioni‬‬
‫‪16- Hans Meliczek‬‬
‫‪17- Pamela Pozarny‬‬
‫‪18- Peter Reid‬‬
‫‪19- Florence Rolle‬‬
‫‪20- Laura Sciannimonaco‬‬
‫‪21- Nicole Steyer‬‬
‫‪22- Sylvi WabbesCanotti‬‬
‫)‪23- FAO’s Rural Institutions and Participation Service (SDAR‬‬
‫‪24- FAO Inter-Departmental Working Group on Disaster Risk Management‬‬
‫‪25- Reha Paia‬‬
‫ك‬

13. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫به نام خداوند آفريننده زيبايیها‬
‫هم��ان طور كه میدانيم، دنيای كنونی كه در آن زندگی میكنيم دچار پيچيدگیهای خاص تحت‬
‫تأثير روزمرگیهاس��ت كه در شرايط عادی نيز، دقت نظری متناس��ب با اين ويژگی را میطلبد. حال در‬
‫نظر بگيريد كه در چنين شرايطی، محيطزيست دچار حادثهای شود كه در مدت زمانی كوتاه به بحرانی‬
‫عظيم بيانجامد. در اين وضعيت، اختالالت مضاعف ميش��ود. اگر قب��ل از رخداد حادثه، پيشبينیهای‬
‫الزم به منظور تهيه و تدوين، اس��تقرار و نهادينهس��ازی ساز و كارها، فرايندها، دستورالعملها و رويههای‬
‫متناس��ب صورت نپذيرد، طبيعی است كه در ش��رايط اضطراری و بحرانی كه احساس در مرتبهای باالتر‬
‫از تعقل قرار دارد، مش��كالت چند برابر ميشوند و جبران اثرات ناشی از چنين حالتی، بسيار سخت و در‬
‫برخی از شرايط غيرقابل جبران خواهد بود. در محيطي كه به راحتی و با استفاده از ابزار ساده میتوانست‬
‫تحت كنترل باشد، به محيطی غيرقابل كنترل بدل میشود كه با هزينه كردن سرمايههای عظيم نيز، گاهی‬
‫اوقات قابل جبران نيست.‬
‫همه س��اله شاهديم كه كشور عزيزمان، ايران اسالمی تحت تأثير حوادث و بحرانهای متعددی قرار‬
‫ميگيرد كه از قبل ادامه داش��ته و در آينده نيز ادامه میيابند. اين سرزمين زيبا، كشوری حادثهخيز است‬
‫كه برای توس��عهي پايدار میبايد به مبحث مديريت احتمال خطرپذيری ناش��ی از بحران توجهی ويژه و‬
‫قابل مالحظه معطوف س��ازد. در س��الهای اخير شاهد پيش��رفتهای خوبی در موضوع مديريت بحران‬
‫بودهايم كه همچنان میبايد با شتاب و همتی مضاعف پیگيری شود.‬
‫راهنمای حاضر كه پيش روی شماس��ت، كاری مش��ترك از "س��ازمان خواربار و كش��اورزي ملل‬
‫متحد" و "دانش��گاه بينالمللی چابهار" است. ترجمهي فارسی كتاب "مديريت احتمال خطرپذيري ناشي‬
‫از بح��ران، تحليلي سيس��تمي- كتاب راهنما"1 كه از مجموعهي "محيط و مديريت منابع طبيعي س��ازمان‬
‫خواربار و كش��اورزي ملل متحد"2 اس��ت، حاصل تالش انسانهايی میباش��د كه در دانشگاه بينالمللی‬
‫چابه��ار لحظاتی از زندگی ارزش��مند خود را صرف ارتقای س��طح آمادگی و جاي��گاه دانش مديريت‬
‫بحران در س��طح كشور كردهاند تا به گونهای مناسب، شاهد مديريت احتمال خطرپذيری ناشی از بحران‬
‫باشند، محيطی مناس��ب برای رشد نسلهای آيندهي اين سرزمين در آرامش و محيطی عاری از حوادث‬
‫و بحرانها فراهم آورند و دانش��مندان بزرگ اين س��رزمين بتوانند به توسعهي علوم بپردازند و اين نيست‬
‫مگر به سبب توسعهي پايدار.‬
‫در انته��ا ضمن قدردانی از زحمات همكارانم، از حمايتهای معنوی س��ركار خانم فيروزه رادمهر،‬
‫سرپرس��ت محترم دفتر نمايندگي "فائو" در تهران و هم چنين س��ركار خانم فاطمه جاوردي، كارش��ناس‬
‫محترم دفتر نمايندگي "فائو" در تهران، سپاس��گزارم. اميدوارم اين مختصر گامی در راستای ارتقاء و هم‬
‫چنين نهادينهس��ازی دانش مديريت احتمال خطرپذيری ناشی از بحران در كشور عزيزمان، ايران اسالمی‬
‫باشد. ان شاء اهلل.‬
‫دكتر مهدي شادنوش‬
‫رييس دانشگاه بينالمللي چابهار‬
‫.‪1- Disaster risk management, systems analysis, A guide book‬‬
‫‪2- FAO Environment and Natural Resources Management Series‬‬
‫ل‬

14. ‫فهرست مطالب‬
‫ز‬
‫ط‬
‫پيشگفتار‬
‫چكيده‬
‫ك‬
‫تشكر و تقدير‬
‫م‬
‫فهرست مطالب‬
‫ل‬
‫مقدمه رياست دانشگاه بينالمللي چابهار‬
‫س‬
‫مخففها‬
‫1‬
‫مقدمه‬
‫7‬
‫مدل 1 : تعاريف و چارچوب مفهومي‬
‫12 مدل 2 : برنامهريزي ارزيابي سازماني سيستمهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫13 مدل 3 : ارزيابي سيستمهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران در سطح ملي‬
‫74 مدل 4 : ارزيابي سيستمهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران در سطح منطقه‬
‫95 مدل 5 : ارزيابي سيستمهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران در سطح اجتماعات محلي‬
‫77 مدل 6 : تحليل و تفسير دادهها‬
‫39 منابع‬
‫59 پيوست 1- ابزار و روشهاي ارزيابيهاي سازماني‬
‫99 پيوست 2- تعاريف اصطالحات و مفاهيم‬
‫م‬

16. ADPC
Asian Disaster Preparedness Center
AEZ
Agro-Ecological Zone
CCA
Common Country Assessment
CRED
Centre for Research on the Epidemiology of Disasters
CBDRM
Community-Based Disaster Risk Management
CBO
Community-Based Organization
CIG
Common Interest Groups
CSO
Civil Society Organization
DCP
District Contingency Plans
DFID
UK Department For International Development
DRM
Disaster Risk Management
DRMC
Disaster Risk Management Cycle
DRMF
Disaster Risk Management Framework
DRR
Disaster Risk Reduction
EWS
Early Warning Systems
FAO
Food and Agriculture Organization of the United Nations
FEWSNET
Famine Early Warning System (FEWS) Network
FPMIS
Field Project Management Information System
GIEWS
Global Information and Early Warning System
HFA
Hyogo Framework for Action
IDNDR
INGO
International Decade for Natural Disaster Reduction
International Federation of Red Cross and
Red Crescent Societies
International non-Governmental Organizations
MFIS
Micro-Financing Organisations
MOU
Memorandum of Understanding
NDMA
National Disaster Management Agency
NDMB
National Disaster Management Bureau
NDMC
National Disaster Management Centre
NDMO
National Disaster Management Office
NGO
Non-Governmental Organization
NHMS
National Hydro-Meteorological Services
NMAS
PRA
National Meteorological Agencies
Nairobi Work Programme on impacts, vulnerability
and adaptation
Participatory Rural Appraisal
SDAR
Rural Institutions and Participation Services
SLAF
Sustainable Livelihoods Analytical Framework
UAS
User’s Association
UNDAF
United Nations Development Assistance Framework
UNFCCC
United Nations Framework Convention for Climate Change
UN/ISDR
United Nations International Strategy for Disaster Reduction
VDC
Village Development Committee
VCDR
World Conference on Disaster Reduction
WFP
World Food Programme
IFRC
NWP
‫س‬
‫مخففها‬
‫مركز آسيايي آمادگي در برابر بحران‬
‫زون يا حوزه كشاورزي اكولوژيكي‬
‫ارزيابي عمومي كشوري‬
‫مركز تحقيقات همهگيرشناسي و توزيع بحرانها‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران مبتني بر اجتماعات محلي‬
‫سازمان مبتني بر اجتماعات محلي و مردمنهاد‬
‫گروههاي با عاليق عمومي‬
)‫سازمان جامعه مدني (دفاع غيرنظامي‬
‫برنامههاي ساختاري و وقوع احتمالي منطقه‬
‫گروه توسعه بينالمللي بريتانياي كبير‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫چرخه مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫مالك عمل مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫كاهش احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫نظامهاي هشدار اوليه‬
‫سازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد‬
‫شبكه نظام هشدار اوليه خشكسالي‬
‫سيستم اطالعات مديريت پروژههاي ميداني‬
‫نظام هشدار اوليه و اطالعات جهاني‬
‫مالك عمل هيوگو‬
‫دهه بينالمللي براي كاهش اثرات ناشي از بحرانهاي طبيعي‬
‫فدراسيون بينالمللي جمعيتهاي صليب سرخ و هالل احمر‬
‫سازمانهاي غيردولتي بينالمللي‬
‫سازمانهاي خرده مالي‬
‫يادداشت تفاهم يا تفاهمنامه‬
‫آژانس مديريت بحران ملي‬
‫دفتر مديريت بحران ملي‬
‫مراكز مديريت بحران ملي‬
‫اداره مديريت بحران ملي‬
‫سازمان غيردولتي‬
‫خدمات هيدرواقليمي ملي‬
‫سازمانهاي هواشناسي ملي‬
‫برنامه كاري نايروبي بر تأثيرات، آسيبپذيري و سازگاري‬
‫ارزيابي روستايي مشاركتي‬
‫خدمات مشاركت و نهادهاي روستايي‬
‫مالك عمل تحليلي معيشت پايدار‬
‫انجمن كاربران‬
‫مالك عمل كمك توسعهاي سازمان ملل متحد‬
‫مالك عمل كنوانسيون سازمان ملل متحد براي تغيير اقليمي‬
‫راهبرد بينالمللي سازمان ملل متحد براي كاهش اثرات ناشي از بحران‬
‫كميته توسعه روستا‬
‫كنفرانس جهاني كاهش اثرات ناشي از بحران‬
‫برنامه جهاني غذا‬

18. ‫مقدمه‬
‫پيشينه‬
‫جهان افزايش هشدار دهندهاي را در فراواني و سختي بحرانها شهادت داده است: 042 ميليون نفر،‬
‫به طور متوس��ط، توس��ط بحرانهاي طبيعي هر ساله از س��ال 0002 لغايت 5002 در سرتاسر جهان تحت‬
‫تأثي��ر قرار گرفتهاند. در طول هر يك از اين 6 س��ال اين بحرانها به طور متوس��ط ج��ان 000/08 نفر را‬
‫گرفته و تخريب و آسيب تخمين زده شدهاي معادل 08 ميليارد دالر اياالت متحده را مسبب گرديدهاند.‬
‫1‬
‫آسيبهاي ناشي از بحرانها در سرتاسر جهان با توجه به تعدادي از عوامل كه شامل موارد زير ميشود،‬
‫رو به افزايش است، اين عوامل عبارتند از:‬
‫■ رويدادهاي آب و هوايي گس��ترده با فراواني بيش��تر هم پيوند با تنوع و تغييرپذيري اقليمي در حال‬
‫افزايش.‬
‫■ نظامه��اي توليد كش��اورزي كه احتمال خطرپذي��ري را افزايش ميدهند (مانند: پايداري س��خت،‬
‫محصوالت آبياري ش��ده كه منجر به نقصان، تخليه شدن و شور شدن سفرههاي زير زميني شده‬
‫و يا باعث ناپايداري مراتع و چراگاهها و تعداد دام و يا توليد س��وختهاي طبيعي از حيوانات بر‬
‫روي زمين كه در گذشته و به طور معمول بيشه و جنگل را ميپوشاند ميگردد.)‬
‫■ رش��د جمعيت تركيب ش��ده ب��ا حركات و تغييرات جمعيت��ي كه به طور مثال منجر به شهرنش��يني‬
‫و‬
‫برنامهريزي شده، تقاضاي در حال رشد براي غذا، كاالي صنعتي و خدمات‬
‫■ فشار فزاينده (و استخراج و بهرهبرداري بيش از حد از) منابع طبيعي؛ ميشود، است.‬
‫استانداردهاي باالتر زندگي و شيوههاي زندگي بيشتر گزاف و مصرفگرايانه در جوامع بيشتر موفق‬
‫منجر به نقصانها و كاستيهاي اقتصادي بسيار باالتر در شرايط رخداد بحرانها ميشود. در حالي كه نظام‬
‫هاي مقابله در شرايط اضطراري مناسبتر، جان و مال مردم را نجات ميدهد، بسياري از اين نقصانها در‬
‫صورتي كه سياس��تها و برنامهها به منظور درست كردن و رسيدگي به داليل اصلي ايجاد بحرانها بنيان‬
‫نهاده ش��ده و ساز و كارهاي پيشگيري، آمادگي و مقابلهاي را كه به طور مؤثري با برنامهريزي توسعهاي‬
‫جامع به طور كامل در جاي خود قرار دهد قابل جلوگيري بوده و يا حداقل قابل كاهش است.‬
‫1- مرك��ز تحقيق��ات همهگيرشناس��ي و توزيع بحرانها (‪ ،)CRED‬م��ارس 7002. منبع داده های مربوطه، پاي��گاه دادهای رويدادهاي‬
‫اضطراري (‪ ،)Emergency Events Database‬قربانيان ناشي از درگيريها، بيماريهاي همهگير و هجوم و حمله گسترده حشرات را‬
‫شامل نميشود. براي آمار و موضوعات بيشتر در خصوص دادههاي مرتبط با بحران رجوع شود به: ‪www.em-dat.net‬‬
‫1‬

19. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫اين موضوعات در كنفرانس جهاني كاهش اثرات ناش��ي از بحرانها (‪ )WCDR‬كه در ش��هر كوبه‬
‫استان هيوگوي ژاپن (ژانويه 5002) برگزار شد به مناظره جامع و كامل و همچنين مداقه و بررسي عمومي‬
‫گذاشته شد. دولتها، آژانسهاي وابسته به سازمان ملل متحد و سازمانهاي جامعه مدني (‪ )CSOs‬حاضر‬
‫در كوب��ه بر ني��از حركت از تئوري به عمل و اجراي واقعي در خصوص كاهش اثرات ناش��ي از بحران،‬
‫تأكيد و پافش��اري نمودن��د. به منظور تائيد قوي و مؤكد پيش��نهادات كنفرانس مربوط��ه، قطعنامه مجمع‬
‫عمومي س��ازمان ملل متحد به ش��ماره : 212-95-‪( RES‬مورخ مارس 5002) در خصوص "همكاريهاي‬
‫بينالمللي در زمينه مس��اعدتهاي بش��ر دوس��تانه در بحرانهاي طبيعي، از مرحله امداد تا توس��عه" كليه‬
‫كش��ورها را براي اجراي مالك عمل هيوگو (‪ )HFA‬فراخوانده و درخواس��ت نم��ود تا جامعه بينالملل‬
‫كمكها و ياريشان را به كشورهاي در حال توسعه در تالشهايشان به منظور اتخاذ تدابير مناسب براي‬
‫پيش��گيري از تأثيرات بحرانهاي طبيع��ي ادامه داده، و راهبردهاي كاهش احتمال خطرپذيري ناش��ي از‬
‫بحران (‪ )DRR‬را با برنامهريزي توس��عه تلفيق نماييد. اين مطلب بيانگر تغيير پارادايمي از تمايل ش��ديد به‬
‫امداد اضطراري انفعالي1 (كه با اين حال و با اين وجود همچنان اهميت خود را حفظ مينمايد) به كاهش‬
‫احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران مؤثر و مبتكرانه2 قبل از آنكه يك خطر بتواند به بحران تبديل شود،‬
‫ميباشد.‬
‫دومين هدف از اهداف راهبردي مالك عمل هيوگو عبارت اس��ت از: "توسعه و تقويت مؤسسات،‬
‫ساز و كارها و ظرفيتها در كليه سطوح، به خصوص، در سطح اجتماعات محلي3 ، كه ميتوانند به طور‬
‫نظاممند براي ايجاد پايداري در برابر خطرها كمك نموده و مشاركت نمايند."4 چالش خاص، در رسيدن‬
‫ب��ه اين هدف، پيدا كردن مفهوم و دركي هماهنگ از ظرفيتهاي مؤسس��ات موجود، خألهاي ممكن و‬
‫قواي تطبيقي بازيگران و عناصر متفاوت در س��طوح مختلف به عنوان اساسي براي فعال نمودن مشاركت‬
‫س��ازمانهاي محلي به همراه مؤسس��ات س��طوح باالتر در طراحي و اجراي راهبرده��اي كاهش احتمال‬
‫خطرپذيري ناشي از بحران مرتبط محلي5 بوده است.‬
‫به منظور بنيان نهادن مؤسساتي كه براي پايداري و با قابليت سازگاري و تطابق با خطرها بهتر ساخته‬
‫و پرداخته ش��وند، توانمندس��ازي تصور و تفكر كاهش احتمال خطرپذيري ناشي از بحران )‪ (DRR‬بكار‬
‫گرفته شده در مالك عمل هيوگو )‪ (HFA‬كه بر روي مراحل پيش بحران (شامل: ممانعت، پيشگيري و‬
‫آمادگي) از طريق مكان گزيني و جادهي آنها در تصور و فكري گستردهتر و جامعتر در قالب مديريت‬
‫احتمال خطرپذيري ناش��ي از بح��ران )‪ (DRM‬كه (از طري��ق منظر و چش��ماندازي مديريتي) ممانعت،‬
‫‪1- Reactive emergency relief‬‬
‫‪2- Pro-active DRR‬‬
‫‪3- Community level‬‬
‫4- س��اير اهداف راهبردي عبارت اس��ت از : الف) تلفيق و يكپارچهس��ازي مؤثرتر مالحظات احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران با‬
‫سياس��تها، برنامهريزي و طراحيها توسعه پايدار در كليه س��طوح، با تأكيدي ويژه بر ممانعت (‪ )Prevention‬از بحران، پيشگيري،‬
‫آمادگ��ي و كاهش آس��يبپذيري و ب) تلفيق و يكپارچهس��ازي نظاممند رويكردهاي كاهش احتم��ال خطرپذيري با طراحي و اجراي‬
‫برنامههاي امادگي اضطراري، مقابله و بازتواني در بازسازي جوامع تحت تأثير.‬
‫‪5- Locally relevant DRR strategies‬‬
‫2‬

20. ‫مقدمه‬
‫پيشگيري و آمادگي را با مقابله تركيب مينمايد، سودمند است1، ميباشد.‬
‫مطالع��ات2 و پروژههاي اخير س��ازمان خواربار و كش��اورزی ملل متحد نش��ان ميدهد كه با وجود‬
‫مستندات قابل مالحظه در دس��ترس در خصوص مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران )‪،(DRM‬‬
‫معدود ابزار عملي براي هدايت تحليلهاي سازماني و مؤسسات ملي، منطقهاي و محلي در زمينه مديريت‬
‫احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران )‪ (DRM‬و تئوريزه نمودن ظرفيتس��ازي3 ب��ر مبناي مقابله مبتني بر‬
‫تقاضا4 بدين منظور وجود دارد.‬
‫خأل وجود ابزار براي تحليل ظرفيتهاي س��ازماني س��ازمانهاي مردم نهاد5 براي مشاركت مؤثر در‬
‫طراحي و اجراي راهبردهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران )‪ (DRM‬محلي، مانند: مديريت‬
‫مس��تمر تهدي��دات خطرها و يا ش��رايط بحراني قبل، در حي��ن و پس از رخداد آنه��ا از اهميت خاصي‬
‫برخوردار اس��ت. براي تأكيد بر اين خأل، در سال 3002 ميالدي سازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد‬
‫برنام��هاي را با تمركز بر نقش س��ازمانهاي محلي در مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحرانهاي‬
‫طبيعي آغاز كرد. برنامه موردنظر فعاليتهاي ميداني عملياتي، هنجاري و قانوني براي كمك به كشورها‬
‫در تالشهايش��ان به منظور تغيير از عملياتهاي امداد اضطراري انفعالي6 به س��مت راهبردهاي ممانعت‬
‫از احتم��ال خطرپذيري ناش��ي از بحران و آمادگ��ي بلند مدت و بهتر برنامهريزي ش��ده در برگيرنده آن‬
‫مواردي كه وارد نمودن آنها در فعاليتها و كارهاي توسعه كشاورزي در جريان مناسب به نظر ميرسد،‬
‫را ب��ه طور متقابل و دو جانبه تقويت و مس��تحكم نموده و يكپارچ��ه و تركيب و تلفيق مينمايد. رويكرد‬
‫موردنظر بر روي بندهاي اخير يعني (1) فهم و دركي مناس��ب از ظرفيتهاي س��ازمانهاي و مؤسس��ات‬
‫موجود، خألهاي ممكن و قدرت و اس��تقامت تطبيقي بازيگران و افراد مختلف در زمينه مديريت احتمال‬
‫خطرپذيري ناش��ي از بحران )‪ (DRM‬در س��طوح مختلف و (2) هماهنگي مؤثر بين كارفرمايان كليدي‬
‫در طراحي و اجراي پروژهها و برنامههاي تقاضا محور7 كه به ش��يوهاي پايدار بر داليل اساس��ي و اصلي‬
‫آس��يبپذيري كارفرمايان محلي در مواجه با خطرهاي طبيعي تأكيد مينمايند، نهفته و تئوريزه ش��ده و‬
‫مدنظر قرار ميگيرد. نقاط كليدي بنيان نهاده شده توسط سازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد به شكل‬
‫سئوالهاي مرتبط داخلي و از نزديك با موضوع عبارت است از:‬
‫(1) چه نوع س��اختارها، س��از و كارها و فرايندهايي، برنامههاي ملي مديريت احتمال خطرپذيري‬
‫1- تعاريف كاهش احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪ )DRR‬و مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪ )DRM‬در مدل‬
‫يك، ذكر شده است.‬
‫2- سازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد، 4002 ، نقش سازمانها و نهادهاي محلي در كاهش آسيبپذيري در اثر رخدادهاي مجدد‬
‫بحرانهاي طبيعي و توس��عه معيش��ت قابل تحمل به گزارش يكپارچه در زمينه مطالعات موردي و يافتههاي كارگاهها و پيش��نهادات.‬
‫خدمات مشاركت و نهادهاي روستايي (‪ .)SDAR‬رم.‬
‫‪3- Capacity-building‬‬
‫‪4- Demand-responsive‬‬
‫‪5- Community-based organizations‬‬
‫‪6- Reactive emergency relief operations‬‬
‫‪7- Demand-responsive projects and programmes‬‬
‫3‬

21. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫ناش��ي از بحران را در بخشهاي كش��اورزي1، مراتع و جنگلها2 و شيالت3 را به جلو رانده و‬
‫به پيش ميبرد؟‬
‫(2) چه نوع ظرفيتهاي فني، ابزارها، ش��يوهها و رويكردهايي در س��اختارهاي س��ازماني موجود‬
‫براي عملياتي نمودن مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران در سطوح ملي و محلي (كه‬
‫به توانهاي تطبيقي به معناي اينكه چه كس��ي ميتواند چه كاري را به بهترين نحو انجام دهد‬
‫كمك نمايد) وجود دارد؟‬
‫(3) چه نوع نمونههاي مناس��ب و خوب موجود (چه با منش��اء بومي و محيطي و يا با منشاء علمي)‬
‫واقعاً در س��طح ملي براي تقويت پايداري جوامع محلي در مواجه با خطرهاي اقليمي و س��اير‬
‫خطرهاي طبيعي بكار گرفته ميش��ود و چه خألهاي تكنولوژيكي بالقوهاي (شامل دسترسي به‬
‫فناوري) در سطح ملي وجود دارد؟‬
‫هدف، چشمانداز و ديدگاه كتاب راهنماي حاضر‬
‫اي��ن راهنما در برگيرنده مجموعهاي از ابزار براي كمك به س��اختارها و ظرفيتهاي س��ازمانها و‬
‫نهادهاي موجود در سطوح ملي، منطقهاي و محلي با مسئوليت مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫(‪ )DRM‬ب��ه منظور بهبود تأثيرگذاري نظامهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪ )DRM‬و‬
‫يكپارچهسازي دغدغههاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (‪ )DRM‬با برنامهريزي توسعه، با‬
‫رجوعي خاص و ويژه به نواحي حادثه خيز و بخشها و گروههاي جمعيتي آس��يبپذير، ميباشد. انتظار‬
‫ميرود تا اس��تفاده راهبردي اين راهنما تس��هيلكننده درك و فهم، نق��اط قوت، نقاط ضعف، فرصتها‬
‫و تهديدهاي فرا روي س��اختارهاي نهادها و س��ازمانهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران‬
‫(‪ )DRM‬و دليل و مفهوم فرايندهاي تغييري مستمر نهادها و سازمانها باشد. همچنين اين راهنما ارتباطات‬
‫سازماني جامع بين افراد و بخشهاي متفاوت و متنوع در سطوح مختلف را پر رنگ نموده و مورد تأكيد‬
‫قرار ميدهد. نهايتاً اين كتاب به شناس��ايي خألهاي موجود دروني نهادها و سازمانهاي مديريت احتمال‬
‫خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪ )DRM‬و يا نظامهاي ش��امل و در برگيرنده آژانسهاي خطي بخش��ي4 كه‬
‫اغلب مس��ئول اجراي جنبههاي فني مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪( )DRM‬به طور مثال:‬
‫بخشهاي كشاورزي، آب و سالمت5) هستند، ميباشد.‬
‫بنابراين ارزيابي و تحليل مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران موجود ميباشد. نواحي عمده‬
‫كاربرد به شرح زير است :‬
‫‪1- Agriculture‬‬
‫‪2- Forestry‬‬
‫‪3- Fisheries‬‬
‫‪4- Sectoral line agencies‬‬
‫5- در اين متن، نظامهاي س��ازماني مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪ )DRM‬به عنوان تركيبي از س��اختارها، تمرينها و‬
‫نمونههاي عملي و فرايندها(به معني اينكه چه كسي چه كاري را و چگونه انجام ميدهد؟) در نظر گرفته شده و درك ميشود.‬
‫4‬

22. ‫مقدمه‬
‫■ تقويت ظرفيتهاي س��ازماني و فني مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران در سطوح ملي و‬
‫يا غيرمتمركز؛‬
‫■ يكپارچ��ه س��ازي نمودهاي كلي��دي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بح��ران در برنامههاي‬
‫بازسازي و بازتواني اضطراري1؛‬
‫■ طراحي و ترويج مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران مبتني بر اجتماعات محلي2؛‬
‫■ عملياتي نمودن نمونه تغييريافته از امداد اضطراري انفعالي به مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از‬
‫بحران مؤثر و مبتكرانه؛ و‬
‫■ تركيب و يكپارچهسازي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران با برنامهريزي بخشي و توسعه‬
‫(به طور مثال كشاورزي).‬
‫راهنماي حاضر بر روي احتمال خطر همبس��ته با خطرهاي طبيعي با منشاء هيدرواقليمي3 (سيالبها،‬
‫طوفانهاي اس��توايي، خشكس��الي) و زمين ش��ناختي (زلزله، س��ونومي، فعاليتهاي آتشفشاني) متمركز‬
‫ميگردد. كاربران عالقمند به مديريت ساير انواع خطرهاي احتمال خطرپذيري4 ترغيب ميشوند، مفاهيم‬
‫و تصورات، ابزار و روشها را با شرايط و وضعيت خودشان مطابقت داده و سازگار نمايند.‬
‫گروه هدف، قلمرو و ميدان ديد راهنماي حاضر‬
‫گروه هدف، قلمرو و ميدان ديد راهنماي حاضر ش��امل اعضا و پرس��نل فني: گروهها و آژانسهاي‬
‫دولتي ملي و محلي؛ آژانسهاي توس��عه دو جانبه و چندجانبه، س��ازمانهاي غيردولتي5، س��ازمان جامعه‬
‫مدني (دفاع غيرنظامي)6، س��ازمانهاي مردم نهاد7، و شاغلين مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫در س��طوح ملي و بينالمللي درگير طراح��ي و يا تحصيل نظامهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي‬
‫از بح��ران مل��ي و غيرمتمركز در كش��ورها و يا مناطق خ��اص و ويژه. مأموريته��اي تدوين پروژههاي‬
‫س��رمايهگذاري مسئول دربرگيري جنبههاي س��ازماني در نمايههاي احتمال خطر8 ملي، نيز اين راهنما را‬
‫نس��بتاً و احتماالً مفيد خواهند يافت. در حالي كه راهنماي حاضر به طور مختصر تصورات كلي و مفاهيم‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران را پوشش ميدهد، معيشتهاي پايدار و نظامهاي سازماني‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران، كاربران با دانش مقدماتي در خصوص اين تصورات كلي و‬
‫مفاهيم و تجربيات عملي در كار كردن با نظامهاي سازماني مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫‪1- Emergency rehabilitation programmes‬‬
‫)‪2- Community-Based Disaster Risk Management (CBDRM‬‬
‫‪3- Hydro-meteorological‬‬
‫‪4- Hazard risk‬‬
‫‪5- NGO‬‬
‫‪6- CSO‬‬
‫‪7- CBO‬‬
‫‪8- Risk‬‬
‫5‬

23. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫در كشورهاي در حال توسعه احتماالً اين راهنما را بيشتر معنيدار خواهند يافت.‬
‫چگونگي استفاده از راهنماي حاضر‬
‫ش��كل مدل گونه (مدوالر)1 راهنماي حاض��ر، گامهاي دائمي و متوالي براي تقبل مس��ئوليت يك‬
‫ارزياب��ي س��ازماني جامع2 از نظامهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بح��ران در طول بخشها و‬
‫سطوح اداري را در برگرفته و پوشش ميدهد. اگر به هر حال، ارزيابي حاضر، تمركزي بر بخش از پيش‬
‫تعيين و تعريف ش��ده3 و يا خطر محور4 دارد، كاركنان و پرس��نل مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از‬
‫بحران همانند س��اير متخصصين توسعه عالقمند شامل كاركنان شاغل در سازمانهاي غيردولتي، سازمان‬
‫جامعه مدني(دفاع غيرنظامي)، سازمانهاي مردم نهاد، مديران بحران و تصميمسازان5 ، ممكن است فقط‬
‫انتخاب مدلهاي خاصي و يا چكليس��تها و ابزاري را ب��راي يك بخش و يا موضوعات و موارد خطر‬
‫محور را ترجيح دهند.‬
‫‪1- Modular‬‬
‫‪2- Comprehensive institutional assessment‬‬
‫‪3- Predefined sector‬‬
‫‪4- Hazard-specific‬‬
‫‪5- Policy makers‬‬
‫6‬

24. ‫مدل‬
‫1‬
‫تعاريف و چارچوب مفهومي‬
‫رويكردها و روشهاي ارزيابي س��ازماني مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تهيه ش��ده‬
‫و مدنظ��ر در راهنم��اي حاضر بر مبنا و حاصل تركيب و يكپارچهس��ازي عوام��ل و عناصر دو چارچوب‬
‫مفهومي شامل: چارچوب مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران كه مراحل مختلف چرخه مديريت‬
‫بحران1 (شامل: مراحل پيش از بحران2، مقابله3 و پس از بحران4 كه در بر گيرنده ارتباطات به فعاليتهاي‬
‫توسعهاي معمول ميشود) را مشخص مينمايد و چارچوب معيشت پايدار5 كه مردم، سرمايههاي معيشتي‬
‫و آسيبپذيرش��ان را همانند سياست و زمينهها و فضاي سازماني كه از چارچوب آنها تخطي مينمايد به‬
‫عنوان كانون تحليل قرار ميدهد، ميباشد.‬
‫هدف اين مدل عبارت است از :‬
‫1. فراهم آوردن تعاريف پايدار اصطالحات بكار گرفته شده در متن حاضر؛‬
‫2. معرفي عوامل كليدي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران؛ و‬
‫6‬
‫3. معرفي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران و چارچوب معيشتي پايدار و تأكيد بر ارتباطات‬
‫كليدي بين آسيبپذيري، بحرانها، معيشتها و سازمانها.‬
‫خطرها و بحرانها : برخي تعاريف پايه‬
‫بحرانها از هر نوع كه باش��د زماني رخ ميدهد كه خطرها به طور جدي جوامع و خانوارها را تحت‬
‫تأثير قرار داده و به طور موقت و يا براي سالهاي متمادي، امنيت معيشتي افراد را از بين ببرد. يك بحران‬
‫از تركيب وضعيت خطر احتمال خطرپذيري7، آسيبپذيريهاي اجتماعي، ظرفيتهاي محدود خانوارها‬
‫و يا جوامع براي كاهش تأثيرات منفي بالقوه خطر منتج ميگردد. شناسايي آسيبپذيري به عنوان عاملي‬
‫كليدي در فضا و زمينه احتمال خطرپذيري، همچنين با عالقه رو به رشد براي درك و تسهيل ظرفيتهاي‬
‫مثبت مردم براي س��ازگاري و تطابق با تأثيرات خطرها، همراه ميباش��د. وجود و يا عدم وجود نظامهاي‬
‫مناس��ب اجتماعي- اقتصادي و س��ازماني براي پيشگيري و يا مقابله س��ريع در مواجه با خطرها، استعداد،‬
‫آمادگ��ي، حساس��يت و يا پايداري اجتماعات8 و جوام��ع را در برابر تأثيرات خطره��ا تعيين مينمايد. به‬
‫عبارت ديگر ظرفيتهاي س��ازگاري و تطابق پذيري تضمين ش��ده از طريق اين نظامها به طور مستقيم به‬
‫‪1- Disaster management cycle‬‬
‫‪2- Pre-disaster‬‬
‫‪3- Response‬‬
‫‪4- Post-disaster‬‬
‫)‪5- Sustainable Livelihoods (SL‬‬
‫‪6- Sustainable Livelihoods (SL) framework‬‬
‫‪7- Hazard risk conditions‬‬
‫‪8- Society‬‬
‫7‬

25. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫جعبه 1 . 1‬
‫تعاريف پايه‬
‫خطر1 : رويداد، پديده و يا فعاليت انسانی بالقوه مخرب فيزيكی كه ممكن است مسبب و منجر به‬
‫از دست دادن جان و يا زخمی شدن، تخريب مايملك ، بی نظمی و اختالل در سيستمهای اجتماعی‬
‫و اقتص��ادی ، انحطاط و فروپاش��ی محيطی گردد. خطره�اي طبيعي2، كه ميتوانند مطابق با منش��اء‬
‫پيدايشش��ان به خطرهاي: زمينشناسي (شامل: زلزله، س��ونومي، فعاليت آتشفشاني) ، هيدرواقليمي‬
‫(ش��امل: سيالبها، طوفانهاي استوايي، خشكس��الي) و يا زيستي و بيولوژيكي (شامل: بيماريهاي‬
‫همهگير)، طبقهبندي گردند. خطرها ميتوانند ش��امل فرايندهاي انس��اني (ش��امل: تغييرات اقليمي،‬
‫آتشس��وزيها، برداش��ت از معادن و منابع تجديد نش��ونده3 ، كاهش كيفيت محيطي و خطرهاي‬
‫فناورانه يا تكنولوژيكي، گردد. خطرها ميتوانند تك يا منحربفرد پيدرپي و يا تركيبي از نظر منشاء‬
‫پيدايش و تأثيراتشان باشند.‬
‫بحران4 : اختالل يا در هم ريختگي جدي در عملكرد يك جامعه يا اجتماع كه منجر به لطمات‬
‫گسترده انساني، منابع اقتصاد و يا محيطزيست كه توانايي جامعه يا اجتماع موردنظر را در سازگاري‬
‫و تطاب��ق با اس��تفاده از منابع خودش را به خط��ر انداخته و از آن تخط��ي مينمايد، ميگردد. يك‬
‫بحران، تابعي از فرايند احتمال خطرپذيري ميباش��د. بحرانها منتج از تركيب خطرها، وضعيتهاي‬
‫آسيبپذيري و ظرفيت ناكافي و يا فقدان و كمبود تدابير كاهش بالقوه نتايج منفي ناشي از احتمال‬
‫خطرپذيري ميباشند.‬
‫5‬
‫احتم�ال خطرپذيري : احتمال نتايج و پيآمدهاي مخرب و يا خس��ارات محتمل (مرگ و مير،‬
‫جراحات، اموال، معيش��ت، اختالل در فعاليت اقتصادي و يا محيط تخريب ش��ده) منتج از تعامل و‬
‫همكنش خطرهاي طبيعي و يا با منشاء انساني و شرايط آسيبپذير، ميباشد.‬
‫آس�يبپذيري6 : شرايط تعريف شده توسط عوامل و فرايندهاي كالبدي، اجتماعي، اقتصادي و‬
‫محيطي كه حساسيت و شكنندگي يك جامعه را در برابر خطرها افزايش ميدهد، تعريف مي شود.‬
‫پاي�داري7 : ظرفيت يك نظام يا سيس��تم، جامعه يا اجتماعات بطور بالق��وه در مواجه با خطرها‬
‫برای س��ازگاری از طريق مقاومت و ايس��تادگی و يا ايجاد تغييرات به منظور تداوم و نيل به سطحی‬
‫قابل قبول از عملكرد و ساختار می باشد. اين نكته از طريق ميزان و درجهای كه نظام اجتماعي قادر‬
‫به س��ازماندهی خ��ود(‪ )Organizing Itself‬برای افزايش ظرفيت به منظ��ور فراگيری از بحرانهای‬
‫گذش��ته برای حفاظت بهتر در آينده و بهبود تدابير كاهش خطرپذيری می باشد، سنجيده و شناخته‬
‫میشود.‬
‫تعاريف موردنظ��ر از واژهنامه دبيرخانه راهبرد بينالمللي كاهش خطرپذيري ناش��ي از بحران‬
‫(‪ )ISDR‬نسخه 7002 اقتباس شده است. (‪)www.unisdr.org/terminology‬‬
‫‪1- Hazard‬‬
‫‪2- Natural hazards‬‬
‫‪3- Mining of non-renewable resources‬‬
‫‪4- Disaster‬‬
‫‪5- Risk‬‬
‫‪6- Vulnerability‬‬
‫‪7- Resilience‬‬
‫8‬

26. ‫تعاريف و چارچوب مفهومی‬
‫نمودار 101‬
‫چارچوب مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (‪)DRMF‬‬
‫پايداري تقويت شده1 ترجمه و تعبير ميشود.‬
‫راهنم��اي حاضر مجموعه اصطالح��ات دبيرخانه راهب��رد بينالمللي كاهش خطرپذيري ناش��ي از‬
‫بحرانها2 را كه مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪ )DRM‬را از كاهش خطرپذيري ناشي از‬
‫بحران (‪ )DRR‬بازشناسي مينمايد، به شرح ذيل قبول ميكند:‬
‫■ کاهش خطرپذيري ناشي از بحران (‪ ،)DRR‬به چارچوبي مفهومي از عوامل در نظر گرفته شده با‬
‫امكان به حداقل رساندن آسيبپذيريها و احتمال خطرهاي ناشي از بحران در كل يك جامعه،‬
‫براي اهتراز (ممانعت)3 و يا به منظور محدود نمودن (پيش��گيري و آمادگي) از تأثيرات ناسازگار‬
‫و مضر خطرها، در داخل فضاي عريض توسعه پايدار4 اطالق ميگردد.‬
‫■ مديريت احتمال خطرپذيري ناش�ي از بحران (‪ ،)DRM‬ش��امل ول��ي فراتر از كاهش خطرپذيري‬
‫ناشي از بحران با افزودن رويكرد و منظري مديريتي كه ممانعت، پيشگيري و آمادگي را با مقابله‬
‫تركيب مينمايد، ميباشد.‬
‫اصطالح مديريت خطرپذيري ناش��ي از بح��ران (‪ )DRM‬زماني در راهنماي حاضر مورد اس��تفاده‬
‫‪1- Enhanced resilience‬‬
‫‪2- ISDR terminology‬‬
‫‪3- Prevention‬‬
‫4- توس��عه پايدار چنين تعريف ميش��ود: "نوعي توس��عه كه پاس��خگوي نياز حال حاضر، بدون تهديد و تراضي در توانايي نسلهاي‬
‫آينده براي مرتفع نمودن نيازهاي خود ميباشد، است." (مراجعه شود به گروه اقتصاد و امور اجتماعي سازمان ملل متحد، دايره توسعه‬
‫پايدار: قابل دسترس در پايگاه دادهاي: ‪)www.un.org/esa/sustdev‬‬
‫9‬

27. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫جعبه 201‬
‫چارچوب عناصر مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (‪)DRM‬‬
‫مرحله پيش از بحران‬
‫فعاليتهاي مس�تمر توسعه- جنبههاي مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران مستمر در برنامههاي‬
‫توسعه.‬
‫ارزياب�ي احتم�ال خطرپذي�ري- فرايند تش��خيصي و خطاياب براي شناس��ايي احتمال خطرها كه يك‬
‫جامعه با آن روبهرو و مواجه است.‬
‫ممانعت- فعاليتهاي جلوگيري از تأثيرات ناسازگار و پيش روي خطرها.‬
‫پيشگيري- تدابير سازهاي و غيرسازهاي بكار گرفته شده براي محدود نمودن تأثيرات ناسازگار.‬
‫آمادگي- فعاليتها و تدابير اتخاذ شده زودتر از موعد مقرر به منظور حصول اطمينان از مقابله مؤثر.‬
‫هش�دار اولي�ه- تهي��ه و تدارك اطالعات ب��ه موقع و مؤثر ب��راي جلوگيري و يا كاه��ش از احتمال‬
‫خطرپذيري.‬
‫مرحله مقابله با بحران‬
‫تخليه اضطراري- تغيير مكان و عزيمت موقت انبوهي از مردم و مايملكشان از موقعيتهاي تحت تأثير خطر.‬
‫نجات مردم و معيشت آنها- حفاظت از مردم و معيشتشان در طول شرايط اضطراري.‬
‫امداد فوري- فراهم آوردن و تدارك امداد الزم در طول يا بالفاصله پس از رويداد بحران.‬
‫ارزيابي خس�ارت- اطالعاتي در خصوص تأثيرات ناش��ي از ش��رايط اضطراري بر سرمايه و داراييها و لطمات‬
‫وارده به توليدات.‬
‫مرحله پس از بحران‬
‫امداد مستمر- امدادي پي در پي تا رسيدن و حصول به يك سطح مشخص از بازتواني.‬
‫بازتواني- فعاليتهاي اتخاذ شده پس از يك بحران با ديد تعمير و ترميم زيرساختها و تأسيسات.‬
‫بازس�ازي- فعاليتهاي اتخاذ ش��ده پس از يك بحران به منظور حصول اطمينان از اس��تقرار مجدد و‬
‫تجديد محل.‬
‫بازتواني اقتصادي و اجتماعي- تدابير اتخاذ ش��ده به منظور عاديس��ازي1 شرايط اقتصادي و اجتماعي‬
‫زندگي.‬
‫فعاليتهاي توسعه مستمر- فعاليتهاي مستمر برنامههاي توسعهاي.‬
‫ارزيابي احتمال خطرپذيري- فرايند عارضهيابي و تش��خيص براي شناس��ايي احتمال خطرپذيريهاي‬
‫جديدي كه جوامع ممكن است دوباره با آن مواجه شوند.‬
‫‪1- Normalise‬‬
‫01‬

28. ‫تعاريف و چارچوب مفهومی‬
‫قرار ميگيرد كه به چارچوب قانوني، س��ازماني و سياس��تي و فرايندها و س��از و كارهاي اداري مرتبط با‬
‫مديريت، هم در حين احتمال خطرپذيري (به طور پيشبيني و برنامهريزي شده)1 و هم در حين بحرانها‬
‫(به طور واقعي و عملي)2 همين طور با در نظر گرفتن عوامل مديريت ش��رايط اضطراري، رجوع ش��ود.‬
‫واژه و اصطالح كاهش احتمال خطرپذيري ناشي از بحران (‪ )DRR‬به منظور اطالق به آن دسته از برنامهها‬
‫و تكنيكهايي كه به طور مش��خص و خاص با هدف اهتراز (ممانعت) و يا محدود نمودن (پيش��گيري و‬
‫آمادگي) تأثيرات ناسازگار و پيش روي خطرها، در داخل فضا و محدوده عريض توسعه پايدار ميباشد،‬
‫مورد استفاده قرار ميگيرد.‬
‫چارچوب مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران‬
‫هدف مديريت احتمال خطرپذيري ناش�ي از بحران كاهش عوام��ل اصولي خطرپذيري و آمادگي در‬
‫برابر آن و بنيان نهادن مقابلهاي فوري و سريع براي زمان رخداد بحران ميباشد. چارچوب مديريت احتمال‬
‫خطرپذي�ري ناش�ي از بح�ران (‪ )DRMF‬در نم��ودار 1 .1 به طور مفهومي مراح��ل و فازهاي مختلف چرخه‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران : پيش از بحران، مقابله و پس از بحران را شناسايي و مشخص‬
‫مينمايد، تفسير ميكند.‬
‫هدف فعاليتهاي مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بح��ران در مرحله پيش از بحران، تقويت‬
‫ظرفيتهاي پايداري3 خانوارها و جوامع براي حفاظت از جان و معيشتشان از طريق تدابير اهتراز (ممانعت)‬
‫و يا محدود نمودن (پيش��گيري) از تأثيرات ناس��ازگار و پيش روي خطرها و فراهم آوردن پيشبينيهاي‬
‫قاب��ل اتكاء و ب��ه هنگام و به موقع از خطرها، ميباش��د. در مرحله مقابله جوام��ع و آژانسهاي امداد4 بر‬
‫روي نجات جان انس��انها و حفظ اموال و داراييها متمركز ميش��وند. در مرحل��ه پس از بحران، تمركز‬
‫بر بازس��ازي و بازتواني ميباش��د. در واقع، تغيير مكان بين اين مراحل، خصوصاً بين مراحلي كه در آن‬
‫جوامع از بازسازي و بازتواني به سمت توسعه و يكپارچهنمودن جنبههاي پيشگيري از خطر با فعاليتهاي‬
‫توسعهاي حركت مينمايند، سيال و متحرك است.‬
‫عوامل چارچوب5 - كه در جعبه 2 .1 به دقت ش��رح داده ش��ده است شامل هم تدابير سازهاي (شامل:‬
‫فيزيكي و فني) و هم تدابير غيرسازهاي (شامل: شناسايي و خطايابي، سياستها و از نظر سازماني) در سه‬
‫6‬
‫مرحله ميشود.‬
‫‪1- ex ante‬‬
‫‪2- ex post‬‬
‫‪3- Resilience‬‬
‫‪4- Relief agencies‬‬
‫5- نمودار چرخه مديريت احتمال خطرپذيري ناشي از بحران )‪ (DRMC‬اصالح شده از آدرس زير قابل دسترسی است:‬
‫‪TorqAid; http://www.torqaid.com/default.asp‬‬
‫6- تدابير س��ازهاي به هر س��اخت و س��از فيزيكي به منظور كاهش و يا جلوگيري از تأثيرات ممكن خطرها كه ممكن اس��ت ش��امل‬
‫تدابير مهندس��ي و س��اخت و س��از مقاوم در برابر خطر (‪ )hazard-resistant‬و سازهها و زيرس��اختهاي محافظتي گردد، اطالق‬
‫ميش��ود. تدابير غيرس��ازهاي به سياستها، اطالعرس��اني و هشدار و آگاهسازي، توس��عه دانش، الزامات و تعهدات عمومي، روشها‬
‫و تمرينهاي اجرايي، ش��امل س��از و كارهاي مش��اركتي و تهيه و تدارك اطالعات كه ميتواند باعث كاهش خطرپذيري و تأثيرات‬
‫وابس��ته گ��ردد، اطالق ميش��ود. واژهنام��ه دبيرخانه راهب��رد بينالمللي كاهش خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪ )ISDR‬نس��خه 7002‬
‫(‪.)www.unisdr.org/terminology‬‬
‫11‬

29. ‫[مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران، تحليلي سيس��تمي]‬
‫ارزش اين چارچوب، توانايي آن در توسعه رويكردي جامع و كلينگر در رابطه با مديريت احتمال‬
‫خطرپذيري ناش��ي از بحران بوده و روابط بين احتمال خطرها و توس��عه را نش��ان ميدهد. به طور مثال،‬
‫فعاليتهاي مربوط به پيش�گيري و ممانعت نمايانگر بخش توس�عه ميباش��د، در حالي كه امداد و بازس�ازي و‬
‫بازتواني نمايانگر بخش كمكهاي بشردوستانه ميباشد كه آمادگي هر دو نوع از فعاليتها را به هم مرتبط‬
‫مينمايد، است.‬
‫ب��ه عالوه، چارچوب موردنظر، پايه و اساس��ي براي تأكيد بر الزام��ات و تعهدات عمومي، نظامهاي‬
‫سازماني شامل ظرفيتهاي س��ازماني، سياستها، فعاليتهاي قانوني و اجتماعي، همانند مديريت محيط‬
‫زيس��ت، كاربري اراضي، برنامهريزي ش��هري، حفاظت از تأسيس��ات بحراني، كارب��رد علوم و فناوري،‬
‫مش��اركت و ارتباطات ش��بكهاي و ابزار مالي فراهم ميآورد. چارچوب موردنظر همچنين فضاي الزم را‬
‫براي ارزش گذاري مثبت و در برگيري مؤثر و س��ازنده راهبردهاي س��ازگاري سنتي جوامع و خانوارها،‬
‫تش��خيص اهمي��ت مالكيت و س�هم آنها از فرايند مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بح��ران و بنابراين‬
‫وابس��تگي (انفعالي) خاص ايجاد شده توسط امداد و كمك ارائه شده بوسيله افراد خارج از نظام مربوطه‬
‫را فراهم ميآورد.‬
‫عوامل كليدي چارچوب مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران در مالك عمل هيوگو براي‬
‫س��الهاي 5102- 5002 : [يعن��ي] ايجاد پاي��داري ملل و جوامع محلي در براب��ر بحران (‪ )HFA‬كه پنج‬
‫اولوي��ت عمل مصوب و مورد تأكيد توس��ط كنفران��س جهاني كاهش اثرات ناش��ي ار بحران به منظور‬
‫1‬
‫دستيابي به اهداف راهبردياش تا سال 5102، منعكس گرديده است.‬
‫اولويتهاي مالك عمل هيوگو (‪ )HFA‬براي اقدام عبارتند از :‬
‫1. حص��ول اطمينان از اينكه كاهش خطرپذيريهاي ناش��ي از بحران اولويتي مل��ي و محلي مبتني بر‬
‫چارچوب و مبنايي سازمانی بنيادين و قوي براي اجرا باشد،‬
‫2. شناس��ايي، ارزيابی، كنترل و مراقبت بر خطرپذيري ناش��ي از بحرانها و توس��عه و اصالح سيس��تم‬
‫هشدار اوليه،‬
‫3. بكارگيري دانش، نوآوري و آموزش به منظور ايجاد فرهنگ ايمني و پايداري در كليه سطوح،‬
‫4. كاهش عوامل خطرپذيري اساسي و زير بنايي و‬
‫5. تقويت آمادگي در برابر بحران به منظور مقابله مؤثر در كليه سطوح.‬
‫اولويته��اي مالك عم��ل هيوگو (‪ )HFA‬ب��راي اقدام، در اي��ن راهنما به عن��وان چارچوبي براي‬
‫س��ازماندهي يافتههاي عمده تحليل نظام، شناس��ايي خألها و تقويت و توس��عه پيش��نهادات در خصوص‬
‫مديريت احتمال خطرپذيري ناش��ي از بحران (‪ )DRM‬مورد اس��تفاده قرار گرفته است. (مدل 6 را ببينيد.)‬
‫نتيجه2 م��ورد پيشبيني، اهداف راهبردي و اولويتهاي اجرايي م��الك عمل هيوگو (‪ )HFA‬در نمودار‬
‫2 .1 3 آمده است.‬
‫1- براي جزئيات بيش��تر مراجعه ش��ود به مالك عمل هيوگو براي سالهاي 5102-5002 : ايجاد پايداري ملل و جوامع محلي در برابر‬
‫بحران (اين مبحث در آدرس روبرو قابل دسترسي است : ‪(www.unisdr.org/eng/hfa/hfa.htm‬‬
‫‪2- Outcome‬‬
‫3- برگرفته از دبيرخانه راهبرد بينالمللي كاهش خطرپذيري ناش��ي از بحران س��ازمان ملل متح��د. 7002. كلمات در عمل: راهنمايي‬
‫براي اجراي مالك عمل هيوگو. ژنو.‬
‫21‬

30. ‫تعاريف و چارچوب مفهومی‬
‫(منبع: دبيرخانه راهبرد بينالمللي كاهش خطرپذيري ناشي از بحران- ‪)http://www.unisdr.org/eng/hfa/hfa.htm‬‬
‫مشاركت داوطلبان و جوامع (افراد محلي)‬
‫ظرفيت سازي و انتقال تكنولوژي و فناوري‬
‫* زيستبومها(اكوسيستمهاي)پايدار و مديريتمحيطي؛‬
‫* راهبردهاي ‪ DRR‬تركيب شده و يكپارچه با سازگاري‬
‫با تغييرات اقليمي؛‬
‫* امنيت غذايي براي بقاء و پايداري؛‬
‫* تركيب و يكپارچگي ‪ DRR‬با بخش سالمت و‬
‫بيمارستان هاي ايمن؛‬
‫* حفاظت، حفظ و حراست از تسهيالت و تأسيسات‬
‫عمومي مهم؛‬
‫* طرحهاي بازتواني و بازسازي و شبكههاي ايمني‬
‫اجتماعي؛‬
‫* كاهش آسيبپذيري با گزينههاي درآمدي متفاوت‬
‫و متنوع؛‬
‫* سازوكارهاي تسهيم و تقسيم خطرپذيري مالي؛‬
‫* مشاركت ها و شراكت هاي عمومي � خصوصي؛‬
‫* برنامه ريزي كاربري اراضي و كدهاي ساختماني؛‬
‫* طرحهاي توسعه روستايي و ‪.DRR‬‬
‫* ظرفيت هاي مديريت بحران:‬
‫سياست ها، ظرفيت هاي اداري و‬
‫سازماني و فني؛‬
‫* گفتگو و گفتمان، هماهنگي و‬
‫تبادل اطالعاتي ميان مديران‬
‫بحران و بخش هاي توسعه اي؛‬
‫* رويكردهاي منطقه اي مقابله با‬
‫بحران ها،با تمركز بر كاهش‬
‫خطرپذيري؛‬
‫* مرور و بازنگري و تمرين‬
‫آمادگي و طرح هاي احتياطي‬
‫(‪)Contingency Plans‬؛‬
‫* بودجه هاي اضطراري؛‬
‫* داوطلب گرايي (گرايش به فعاليت‬
‫هاي داوطلبانه) و مشاركت؛‬
‫موارد و مباحث ميان بر و سريع‬
‫* سهيم شدن و تقسيم اطالعاتي و همكاري(مرتبط)؛‬
‫* شبكه هاي فراتر از مناطق و نظم هاي اداري،‬
‫گفتگو و گفتمان؛‬
‫* استفاده از واژه شناسي استاندارد در خصوص مبحث‬
‫‪DRR‬؛‬
‫* وارد نمودن مبحث ‪ DRR‬در داخل چارچوب برنامه‬
‫و طرح درسي مدارس؛ چه آموزش هاي رسمي و‬
‫چه آموزش هاي غير رسمي؛‬
‫* آموزش و يادگيري مبحث ‪ DRR‬؛ در سطوح‬
‫جوامع(محلي)؛ مسئولين محلي؛ بخشهاي هدف؛‬
‫دسترسي مساوي و يكسان؛‬
‫* ظرفيت پژوهشي: كاربردها و استفاده اقتصادي�‬
‫اجتماعي با خطرپذيري چند وجهي يا چند حادثهاي؛‬
‫* اطالع رساني عمومي و رسانه ها.‬
‫3. بكارگيري و استفاده از دانش، نوآوري و ابتكار و‬
‫آموزش بمنظور ايجاد فرهنگ ايمني و پايداري در‬
‫كليه سطوح‬
‫4. كاهش عوامل خطرپذيري (ريسك فاكتورهاي)‬
‫مهم‬
‫اولويت هاي اجرايي‬
‫گنجاندن و درهم آميختن نظامند رويكردهاي كاهش خطر پذيري‬
‫با اجراي برنامهها و طرحهاي اضطراري آمادگي، مقابله و بازتواني‬
‫5. تقويت آمادگي در برابر‬
‫بحران بمنظور مقابله موثر در‬
‫كليه سطوح‬
‫ديدگاه جنسيتي و تنوع فرهنگي‬
‫* ارزيابي ها و تعيين و مطرح كردن حوادث چند‬
‫خطري يا چند وجهي و گسترش و بسط و‬
‫همچنين انتشارات مربوطه؛‬
‫* شاخص هاي ‪ DRR‬و آسيب پذيري؛‬
‫* اطالعات و دادههاي آماري مربوط به قربانيان؛‬
‫* هشدار اوليه: با محوريت مردم؛ نظام هاي‬
‫اطالعاتي؛ سياست هاي مبتني بر مردم‬
‫محوري؛‬
‫* توسعه علمي و فني(تكنولوژيك)؛ تقسيم و سهم‬
‫دادهاي؛ رصدهاي زميني مبتني بر و از فضا؛‬
‫مدلسازي و پيشبيني اقليمي؛ هشدار اوليه؛‬
‫* خطرهاي منطقه اي و در حال گسترش و‬
‫اضطرار.‬
‫رويكرد چند خطري(نگاه جامع رويدادهاي چند خطري)‬
‫* سازوكارهاي اداري و سازماني ‪( DRR‬در‬
‫سطوح ملي)، مسئوليتها و شرح وظايف تعيين‬
‫و معرفي شده مشخص؛‬
‫* سياست هاي توسعه و برنامهريزي قسمت‬
‫‪ ، DRR‬تمركز بخشي و بين بخشي؛‬
‫* قانون گذاري و وضع قانون براي حمايت‬
‫‪ DRR‬؛‬
‫* عدم تمركز مسئوليت ها و وظايف و منابع؛‬
‫* ارزيابي و بررسي منابع انساني و ظرفيتها؛‬
‫* پرورش و پروراندن الزامات و تعهدات سياسي؛‬
‫* مشاركت اجتماعي.‬
‫1. حصول اطمينان از اينكه كاهش خطر پذيري‬
‫ناشي از بحران (‪ )DRR‬يك اولويت ملي‬
‫و محلي با ساختار و سيستم و پايه سازماني‬
‫قدرتمند براي اجرا ميباشد.‬
‫2. شناسايي، ارزيابي و كنترل هدايت‬
‫خطرپذيري هاي ناشي از بحران و تسهيل‬
‫(سيستم) هشدار اوليه‬
‫تركيب (عوامل) كاهش خطرپذيري ناشي از بحران با سياست ها‬
‫و برنامه ريزي هاي توسعه پايدار‬
‫توسعه و تقويت موسسات، سازوكارها و ظرفيت ها بمنظور‬
‫پايداري در برابر خطرها‬
‫اهداف راهبردي‬
‫كاهش چشمگير و قابل مالحظه قربانيان و خسارت هاي ناشي از بحران، از نظر تعداد افراد و سرمايه ها، موهبتها و داراييهاي اجتماعي، اقتصادي و‬
‫محيطي جوامع و كشورها‬
‫خروجي و نتيجه مورد انتظار‬
‫خروجي، اهداف راهبردي و اولويت هاي اجرايي مورد انتظار براي سالهاي 5002 لغايت 5102‬
‫نمودار 201‬
‫خالصه مالك عمل هيوگو براي سالهاي 5002 لغايت 5102 ، ايجاد پايداري ملل و جوامع در برابر بحرانها (‪)HFA‬‬
‫فعاليتهاي كليدي‬
‫عرضه و انتشار دستاوردهاي مبتني بر اهداف توسعه اي مورد توافق در سطح بين المللي شامل ‪MDGs‬‬
‫31‬