1. UD 12 O SISTEMA URBANO
parte 1
XEOGRAFÍA
2º BACH

2. POBOAMENTO RURAL POBOAMENTO URBANO
 Municipio de menos de 2  Municipio de máis de 10 000
000 habitantes habitantes
 Municipio de entre 2 000 e  En Galicia: todo núcleo que
10 000 habitantes nos que supere os 2000 habitantes
máis da cuarta parte da su
poboación activa traballa no  Núcleo semiurbano: municipio
sector primario. de entre 2 000 e 10 000 habitantes
nos que menos da cuarta parte da
su poboación activa traballa no
sector primario
 Agrocidades: municipios de de
máis de 10 000 habitantes cunha
economía dependente en boa
medida das actividades do sector

3. ELEMENTOS QUE DETERMINAN A ORDENACIÓN DUN
TERRITORIO:
 A ocupación humana do territorio e a súa evolución a
través dos séculos
 Vivendas e edificacións
 Distribución espacial das edificacións e as relacións
que manteñen cos elementos da paisaxe
 Relacións entre os diferentes sistemas e subsistemas
de asentamentos (produto de factores económicos,
sociais, políticos,…)

4. 1
O PROCESO DE
URBANIZACIÓN
EN ESPAÑA

5. COMPLEXA EVOLUCIÓN HISTÓRICA DO
POBOAMENTO DO TERRITORIO ESPAÑOL
Os primeiros asentamentos urbanos de pequeno tamaño
teñen a súa orixe na antigüidade prerromana. Colonias
costeiras fundadas por gregos, fenicios e cartaxineses: de
Emporion a Gádir. Cádiz, Málaga, Cartaxena, Alacant.
Carácter
defensivo

6. Gran parte das cidades españolas teñen a súa orixe en
urbes e campamentos romanos. Tarraco, Emerita
Augusta, Hispalis, Lucus Augusti.
Organización
provincial do
Imperio
Rede de
calzadas e
Vías de
comunicació
n
Capitais administrativas  Mérida,
Sevilla
Campamentos militares  Lucus Augusti
Centros comerciais 

8. Coa caída do imperio romano produciuse unha desestruturación
do sistema urbano e unha ruralización do territorio. Durante a
alta idade media (século V ao século X) os enfrontamentos
entre musulmáns e cristiáns provocaron o despoboamento de
amplas áreas de terreo
VISIGODA ASTUR MOZÁRABE
V-VIII VIII-IX X

9. Durante a baixa idade media (XI-XV) no sur peninsular a
vida urbana floreceu nas cidades islámicas que
aproveitaron e transformaron os asentamentos anteriores:
Córdoba, Sevilla, Toledo, Granada, Málaga, Almería.
Córdoba foi durante o século X
a cidade máis poboada e
avanzada de Europa occidental

10. No norte, os cristiáns, foron consolidando cidades
(Burgos e León) e repoboando terras mediante a
fundación de novos asentamentos. A medida que a
“reconquista” avanzaba cara ao sur, a rede urbana de
cidades cristiás foise expandindo.
A partir dos séculos XII e XIII co
desenvolvemento do comercio e
das ferias as cidades comezaron
a crecer

11. Desenvolvement
o de cidades a
través do
Camiño de
Santiago:
Xaca,
Pamplona,
Logroño,
Burgos, León,
Astorga e
Santiago de
Compostela.

15. Na idade moderna (séculos XVI e XVII) existía unha rede
relativamente densa de cidades medias (Valladolid, Salamanca,
León, Burgos,…). Destacaban pola súa actividade comercial:
Bilbao, Sevilla (monopolio coas Indias), Barcelona ou Valencia.
Valladolid, Toledo e Madrid (en 1561, Felipe II estableceu a capital
en Madrid) foron importantes centros políticos debido a presenza
da corte.

16. No XVIIII coa dinastía borbónica revitalízase o urbanismo:
arquitectura de estilo barroco.
Programa arquitectónico dirixido ao embelecemento de
Madrid.
Xurde o modelo de Praza Maior.
PRAZA DO OBRADOIRO
PRAZA MAIOR
DE MADRID

17. Baixo o reinado de Carlos III, para paliar o despoboamento do sur
da península, fundáronse novas poboación en Andalucía e en
Serra Morena. Destaca a fundación da Carolina (na provincia de
Xaén).
El proyecto de Nuevas Poblaciones
en Sierra Morena, al amparo del que
se gestó la actual ciudad de La
Carolina, ha sido uno de los
proyectos reformadores de mayor
envergadura en la historia de España.
Fue una empresa urbanizadora que
contempló la creación de cuarenta y
cuatro pueblos y once ciudades en
lugares yermos de los llanos de la
Parrilla y Sierra Morena para
limpiarlos de bandoleros, explotar
mejor la tierra, generar riqueza y
establecer unos diez mil colonos
extranjeros, lo que a su vez
aseguraba el camino de Madrid a
Cádiz que canalizaba la casi totalidad
del tráfico de mercancías y riquezas
procedentes del nuevo mundo.
http://www.pueblos-
espana.org/andalucia/jaen/la+carolina

19. O século XIX, o século da industrialización, estivo marcado polo
crecemento das cidades industriais, pola construción de
ensanches urbanos e pola emigración do campo á cidade (éxodo
rural).
 A tendencia máis notable foi o declive das cidades do centro,
salvo no caso de Madrid, e o paralelo crecemento das cidades da
periferia. Factores que explican esta transformación:
1. Auxe do comercio nos portos cantábricos e mediterráneo
(crecemento das cidades costeiras).
2. Comezo da industrualización no País Vasco (industria
metalúrxica) e en Cataluña (industria téxtil).
3. O centralismo político: Madrid como gran centro administrativo e de
servizos. Centro da estrutura viaria de tipo radial: as redes de
transportes (estradas e ferrocarrís) confluían na capital.
4. A división provincial de España, establecida por Francisco Javier
de Burgos en 1833, fixo que cada unha das capitais de provincia
concentrasen novas actividades administrativas e económicas, o
que as empuxou a crecer por riba doutras localidades do seu medio.
As capitais de provincia, polos múltiples servizos que albergan,
tenden a concentrar o crecemento urbano.

21. O proceso de urbanización acelerouse de forma notable no século XIX. Na
segunda metade deste século, a poboación urbana pasou de ser o 16% da
poboación total de España, ao 32%. Os seguintes exemplos son bos
expoñentes dos cambios experimentados:
As principáis cidades industriais e Madrid multiplican a súa poboación ao
longo do século XIX: Barcelona pasa de 110 000 habitantes a 533 000:
Bilbao, de 12 000 a 83 000; e Madrid, de 167 000 a 544 000.
Ademáis, as capitais de provincia, polos múltiples servizos que se
localizan nelas, tenden a concentrar o seu crecemento urbano. O conxunto
das capitais provinciais españolas, que albergaban unha poboación de 1,2
millóns de habitantes en1833, pasou a superar os 3 millóns en 1900.

22. Urbanización en España en 1900 Urbanización en España en 2001
INE

23. Durante o século XX aceleráronse o crecemento urbano e o
despoboamento rural. Proceso que se intentou frear en ocasións
fundando novas localidades, como aconteceu en Estremadura na
década de 1950 no marco do Plan Badaxoz.
Plan Badajoz
 (1952–1975)
 Plan de obras, colonización,
industrialización y electrificación
de la provincia de Badajoz .
 Obras hidráulicas.
 Nacieron pueblos como Alonso
de Ojeda, Los Guadalperales,
Gargáligas, Valdivia, Guadiana
del Caudillo, Valdelacalzada,
Pueblonuevo del Guadiana,
Sagrajas, Novelda del
Guadiana, Gévora del Caudillo,
Embalse de Cijara primero de los pantanos que aseguran los Valdebótoa, Alvarado, Vivares,
regadíos del Plan Badajoz. Inaugurado por Francisco Franco en 1956. Vegas Altas o Villafranco del
Guadiana.

24. El general Francisco Franco, jefe de estado, visita los nuevos pueblos de
Valdelacalzada y Guadiana del Caudillo el día de su inauguración, el 8 de
junio de 1951

25. CRECEMENTO URBANO E INDUSTRIALIZACIÓN
 Entre á Primeira Guerra Mundial e a crise de 1929, a industria
española rexistrou un importante crecemento, apoiada nos polos xa
consolidados de Cataluña e o País Vasco. Freado polas
consecuencias da crise económica de 1929 al longo da década dos
trinta e pola Guerra civil.
 Pero é durante a década dos sesenta e a primeira metade dos
setenta do século XX, cando o país experimentou de forma máis
intensa a industrialización, que se estendeu polos eixes cantábrico,
mediterráneo e do Ebro, reforzando o crecemento das súas principáis
cidades.
 O proceso de industrialización produciu un incremento dos
desequilibrios no sistema urbano español, pois a expansión
acelerada das cidades situadas nos territorios con maior actividade
industrial minorou o crecemento urbano das zonas menos
industrializadas. Ademáis, estas zonas eran punto de partida dos
emigrantes que se dirixían a traballar as rexións máis prósperas
(Madrid, Barcelona ou Bilbao), o que fixo aumentar aínda máis o
desequilibrio. Esta tendencia so se viu mitigada pola paulatina difusión
da industria desde os polos orixinais cara aos territorios vecinos.

26. A política dos polos de desenvolvemento
 Durante os anos sesenta e principios dos setenta do século XX, o
crecemento industrial foi moi rápido, pero estaba concentrado so nalgunhas
rexións: Cataluña, País Vasco e Madrid. Isto provocou graves desequilibrios
territoriais; os gobernos da época promoveron políticas de localización
industrial para favorecer a difusión da industria por distintas provincias. Isto
levouse a cabo mediante a política de polos de desenvolvemento, entendidos
estes como lugares que debían polarizar o desenvolvemento industrial e
expandilo polo seu medio.
 O Goberno tentou estimular as empresas industriais para que se asentasen
nestes polos mediante un conxunto de medidas: establecemento de vantaxes
fiscais, construción de novas infraestruturas, creación de solo industrial etc.
Pódense diferenciar dous tipos de polos de desenvolvemento con relación á
súa localización:
Algúns polos situáronse en cidades próximas aos principais focos
industriais, para canalizar así os fenómenos de difusión das actividades
produtivas e conformar eixes industriais. Foi o caso, por exemplo, dos polos de
Vitoria, Pamplona, Burgos, Logroño e Zaragoza.
Outros, en cambio, creáronse en lugares periféricos co obxectivo de alcanzar
un maior equilibrio territorial na industria (A Coruña, Vigo, Huelva, Córdoba,
Granada etc.).
 As consecuencias desta política foron moi dispares. Algúns polos impulsaron

27. A política de reindustrialización
 Tras a crise Industrial de finais dos anos setenta e no contexto dun
novo marco político-administrativo, as políticas industriais dos anos oitenta
e noventa do século XX fixéronse, sobre todo, desde as comunidades
autónomas, e estiveron orientadas á reindustrialización, promovendo
particularmente as industrias de alta tecnoloxía.
 Para iso, creáronse parques tecnolóxicos en numerosas cidades
españolas, proceso que aínda continúa na actualidade. Trátase de
espazos preparados para a instalación de actividades de I+D. Estas
empresas necesitan instalarse naquelas áreas que dispoñan de man de
obra cualificada, universidades para levar a cabo procesos de
investigación e boas infraestruturas, condicións que se dan particularmente
nas grandes cidades.
Así, xurdiron numerosos
parques tecnolóxicos en
distintas cidades españolas,
como os de Tres Cantos
(Madrid). El Valles
(Barcelona), Zamudio
(Biscaia), La Cartuja (Sevilla)
ou Boecillo (Valladolid). Na
fotografía, o parque
tecnolóxico de Zamudio, en

28. Características da urbanización
contemporánea
A partir de finais da década de 1980, superada a crise económica
iniciada en 1973
 Aumento ininterrompido da poboación urbana: na actualidade máis das tres
cuartas partes dos españois viven en cidades
 As grandes cidades (Madrid, Barcelona, Bilbao) frean o seu crecemento 
traslado da poboación ao ámbito metropolitano ou a favor das medias ou
pequenas cidades
 Cambian os factores de urbanización: perde importancia a industria como
factor de urbanización e gañan relevancia as actividades do sector servicios.
 Cidades-dormitorio (Móstoles e Coslada en Madrid, Hospitalet de Llobregat e
Badalona en Barcelona, Guecho en Vizcaya (área metropolitana de Bilbao)
 Periurbanización  desprazamento da poboación e dalgunhas funcións
urbanas cara á periferia
 Rururbanización Urbanización do medio rural
 Rexións urbanas: área urbana descontinua, que forma unha nebulosa
urbana de cidades dispersas pero cunha forte densidade, de espazos sobre
o territorio que teñen características urbanas. A“T” asturiana
(Avilés‐Gijón‐Oviedo), golfo Ártabro coruñés (Ferrol‐A
Coruña), Vigo‐Pontevedra‐Vilagarcía.

31. Factores que impulsan o crecemento das cidades nos
últimos anos (Dinámica do sistema de cidades) :
 A industrialización
 A terciarización da economía
 Aumento de emprego nas administración públicas (capitais,
sobre todo de comunidades autónomas)
 O turismo (cidades da costa mediterránea e dos
arquipélagos)
 Mellora das infraestruturas de transporte

32. Urbanización en Galicia
 Orixe 
castros prerromanos (Vigo)
asentamentos de época romana (Lugo)
ao longo do Camiño de Santiago durante a Idade Media (Santiago, Arzúa,
Melide)
 Idade Moderna  Desenvolvemento das cidades costeiras
(Pontevedra, vigo, Baiona, A Coruña) contrarrestado no interior polas
capitais de provincia e ás ses episcopais (Santiago, Ourense, Lugo e
Mondoñedo)
 Idade contemporánea  Crecemento continuo excepto nas épocas de
máxima emigración
 O proceso de urbanización comeza a partir de 1936 
Forte éxodo rural as capitais de provincia, as capitais municipais e vilas
cabeceiras de comarcas
Industrialización , actividades comerciais e desenvolvemento do sector
servicios

33. Actual rede urbana galega
 Cidades grandes:
Bipolarización : Vigo e
Coruña
 Cidades medias:
Santiago, Pontevedra,
Ferrol, Lugo e Ourense
 Pequenas cidades:
Monforte, Vilagarcía,…
 Numerosas vilas (entre
2000-15000 habitantes):
Tomiño, A Guarda,… Periurbanización e rururbanización en
Galicia.

34. Franxa periurbana de
Santiago de Compostela.

35. 1. O PROCESO DE URBANIZACIÓN EN
ESPAÑA
 1.1 Concepto de cidade
 1.2 Axentes sociais urbanos
 1.3 Urbanismo e ordenación do territorio
 1.4 Morfoloxía urbana (tipos de planos)
 1.5 Funcións urbanas

36. 1.1 Concepto de
cidade
Páxina 234

37. Por que xorden as cidades?
 Ligadas a actividades comerciais
 Ligadas aos medios de transporte
 Ligadas a actividades industriais (necesidades de
man de obra, foco de inmigración da poboación
rural)
 Por motivos relixiosos
 Recentemente, ligadas a actividade turística

38. Factores que condicionan a localización
xeográfica das cidades
 Físicos (clima, topografía e accesibilidade)
Zonas climáticas moderadas (cidades do
mediterráneo)
Zonas pouco elevadas (cidades costeiras)
Zonas ben comunicadas (cruce de camiños: Madrid
/ríos: Sevilla, Zaragoza, Toledo)
 Humanos
Antigüidade histórica (Lugo)
Actividade económica e comercial (Valencia)
Proximidade a fontes de enerxía ou materias primas
(Quiroga, Barco de Valdeorras)

39. Concepto de cidade
 Ámbito de localización da maior parte da
poboación mundial.
 Paisaxe humanizado.
 Espazo heteroxéneo.
 Espazo con alta densidade de poboación e sen
actividades agrícolas.
 Os criterios (tamaño, número de habitantes,
funcións económicas ou sociais,…) non sempre
coinciden en todo o mundo

40. Criterios cuantitativos
NÚMERO DE HABITANTES: DENSIDAD DE
 España y Suiza: núcleos de POBOACIÓN:
máis de 10.000 habitantes
 Unha cidade presenta
 Galicia: núcleos de máis de
2000 habitantes unha maior densidade de
 No resto do mundo: 200 - poboación ca un núcleo
30.000 habitantes rural
 Xapón  a partir de 30.000
 EEUU  máis de 2.500  Madrid  5.389 hab/km2
 Canadá, Escocia e outros  Villanueva de los Infantes
países  máis de 1.000 (ciudad Real)  42
 Suecia e Dinamarca  máis hab/km2
de 200

41. Criterios cualitativos
Non se poden contabilizar
 ESPACIAL: disposición da paisaxe urbana e organización
do espazo.
 MORFOLÓXICO: formas e tamaños de rúas e edificios
(alta densidade de edificación en altura)
 FUNCIONAL: actividade económica da poboación: sector
secundario e terciario (industria, comercio e outros
servizos); e tipo de traballo.
 SOCIOLÓXICO: formas de vida da poboación, relacións
sociais entre os seus habitantes, utilización do tempo de
lecer (cultura urbana: diversificación nas relacións sociais,
estruturas familiares menos tradicionais,.. actualmente as
diferenzas deste tipo están desaparecendo a causa dos
medios de comunicación).

44. PERFIL URBANO
DE MADRID
3.265.000 habitantes

45. MADRID
Torre Repsol Torre de Cristal Torre Sacyr Torrespaña Torre Espacio Torre Picasso Puerta de Europa
Vallermoso
MADRID

46. Rañaceos

47. 1.2 Axentes sociais
urbanos
Conflito de intereses

48.  Donos dos medios de produción. Buscan espazos para
instalacións industriais, entrando en conflito cos propietarios do
solo.
 Propietarios do solo. Están pendentes da especulación, coa
construción de novas áreas residenciais e a adquisición de
terreos rústicos na área periurbana da cidade.
 Os promotores e inmobiliarios. Os seus intereses se dirixen a
inverter capitais para obter beneficios a curto prazo, para elo
pelexan para conseguir axudas estatais e urbanizar ao máximo e
nas condiciones que sexa.
 Os urbanitas, auténticas vítimas do sistema, loitan por conseguir
un espazo na cidade, a costa de sacrificios e anos de préstamos
hipotecarios.
 Os poderes públicos. Interveñen planificando, construíndo
vivendas sociais, infraestruturas, equipamentos e moderan os
enfrontamentos entre os anteriores implicados. En moitas
ocasións, a planificación non alcanza plenamente os seus
obxectivos, pois a cidade actual, en crises permanente, mostra o
fracaso do modelo funcional e organicista, intenta recuperar a

51. ERE expediente de
regulación de
empleo

52. http://noticias.spainhouses.net/2011/01/la-
crisis-acaba-con-153-000-empresas-en-la-
construccion/
La crisis acaba con 153.000 empresas en la
construcción
 La crisis ha hecho que entre 2007 y agosto de 2010
desaparecieran en España 153.048 empresas del sector de la
construcción, y también ha afectado a otras 27.000 compañías
vinculadas a esta actividad, según un estudio dado a conocer por
la consultora Axesor. De acuerdo con dicho informe, desde el
comienzo de la recesión han cerrado 26.692 promotoras,
47.942 constructoras y 51.214 inmobiliarias, lo que en total
supone el 41,5% de los cierres y los ceses de actividad
registrados en España en los últimos tres años.
 Según Axesor, hasta 2009 las bajas o ceses de empresas
dependientes del ladrillo aumentaron un 36,43%, y en la
actualidad uno de cada tres cierres empresariales está
protagonizado por alguna promotora, constructora o
inmobiliaria. Añadió que la tasa de destrucción neta se situó
hasta agosto del año pasado en un 3,52% en el caso de las

54. 1.3 Urbanismo e
ordenación do
territorio

55. Que é o urbanismo?
 Conxunto de coñecementos para actuar
sobre a realidade urbana, planificándoa.
 Ciencia moderna xurdida a principios do
século XIX ante a necesidade de facer
fronte as deficiencias, desaxustes e
necesidades que se manifestaron nas
cidades a raíz da Revolución Industrial
e das profundas transformacións e novas
estruturas socioeconómicas que trouxo
consigo.
 Ocúpase das técnicas arquitectónicas
e medios destinados á creación,
desenvolvemento, reforma e progreso
das poboacións, nos seus aspectos de
necesidades materiais, tales como as
hixiénicas e de comunicacións,
estrutura física do asentamento, etc…

56. Planeamento urbanístico
 Ordena a forma en que deben desenvolverse as cidades,
establecendo a distribución establecendo a distribución dos diferentes
usos do solo. Desta forma, trátase de evitar o crecemento
incontrolado das áreas urbanas. Concrétase nunha serie de plans,
que poden referirse á cidade no seu conxunto ou a determinados
barrios en particular.
 O Plan Xeral de Ordenación Urbana (PXOU) é o instrumento que
ordena o crecemento da cidade no seu conxunto. A cantidade total de
solo para desenvolver no municipio depende da previsible demanda
ao longo do período de vixencia do plan.
 Os concellos ocúpanse da redacción dos plans xerais, pero estes
deben ser finalmente aprobados pola correspondente comunidade
autónoma. Tradicionalmente, eran elaborados por técnicos, sen
contar apenas coa opinión pública, pero nas últimas décadas forense
abrindo cada vez máis á participación cidadá.

57. PXOU
 O PXOU establece a clasificación do solo do
municipio en tres categorías:
 Solo urbano, en que se inclúen os terreos xa
urbanizados
 Solo urbanizable, que comprende aqueles terreos que
se queren desenvolver para o crecemento futuro da
cidade. Estes solos cualifícanse fixando un uso
(residencial, industrial, comercial etc.), e regulando a
súa densidade de ocupación. O solo urbanizable
divídese en sectores que se corresponden e os futuros
novos barrios, cuxo deseño se regula en detalle
mediante os correspondentes plans parciais. Tamén se
inclúe a planificación dos seus equipamentos e vías
públicas.
 Solo non urbanizable, formado polos espazos que non
serán ocupados polos cre-cementos futuros, e

58. PXOM VIGO
 DOCUMENTOS
 TOMO I
Memoria Xustificativa
 TOMO II
Est. Sostibilidade
Ambiental
 TOMO III
Normativa Urbanística
 TOMO IV
Documento de Xestión
e Execución
 TOMO V
Estratexía de Actuación
e Estudio Económico
Financeiro
 TOMO VI
Catálogo de Edificios,
Bens e Elementos
Protexidos
 TOMO VII
Estudio do Medio Rural
e
Modelo de Asentamento
Poboacional

60. PERI
 Os Plans Especiáis de Reforma Interior (PERI)
ocúpanse da remodelación de barrios xa
consolidados e que requiren un tratamento
específico; por exemplo, polo seu especial valor
histórico ou polas precarias condicións en que
se desenvolveron.

62. A planificación estratéxica
 Fronte ao enfoque de ordenación física do espazo propio da
planificación urbanística, a planificación estratéxica propón definir,
mediante a participación cidadá, o tipo de cidade que se desexa no
futuro e propoñer as accións necesarias para encamiñarse cara a ese
fin.
 Trátase de que a cidade alcance un mellor posicionamento fronte as
demais cidades, a través dunhas liñas de actuación que pretenden
alcanzar un desenvolvemento sustentable, integrando crecemento
económico, equilibrio social e respecto ao medio ambiente. O
obxectivo final é mellorar a calidade de vida dos habitantes desa
cidade,
 Para lograr ese obxectivo é necesario contar coas institucións e a
sociedade civil. Os plans estratéxicos son liderados polos
concellos, pero contan coa participación dos distintos axentes
económicos e sociais (empresarios, sindicatos, asociacións etc.).
Esta participación canalízase a través de mesas de traballo sobre

63.  O plan estratéxico comeza cunha fase de análise e diagnóstico, en que se leva a cabo
unha análise DAFO (Debilidades, Ameazas, Fortalezas e Oportunidades).
 A partir do diagnóstico fixase un marco estratéxico, formúlanse uns obxectivos, e
finalmente establécense unhas liñas de actuación con accións concretas para realizar
nos próximos anos.
 Un bo exemplo é o plan estratéxico que se levou a cabo na cidade de Bilbao. Tras a
grave crise industrial dos anos oitenta do século XX, propúxose converter a cidade nunha
metrópole cultural, turística e de servizos. Utilizouse o eixe da ría do Nervión como
elemento principal de transformación metropolitana, e aproveitáronse os vellos terreos
portuarios e industriais para darlles novos usos.
 Sobre estas bases realizáronse distintas accións, como a creación do museo
Guggenheim ou o Palacio Euskalduna. Tamén se emprendeu o deseño de novas
pontes e paseos, o saneamento da ría, a mellora da calidade do aire, e o fomento do
transporte público mediante a construción do metro. Con todo isto, a imaxe e a
funcionalidade de Bilbao cambiaron radicalmente grazas ao impulso do plan estratéxico