БИОГЕОГРАФИЯ пәнінен практикум

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ. Жұбанов атындағы Ақтӛбе ӛңірлік мемлекеттік университеті
Сергеева А.М.
БИОГЕОГРАФИЯ
пәнінен практикум
(География мамандығына арналған)
Ақтӛбе, 2015

2. 2
Баспаға Қ. Жұбанов атындағы Ақтӛбе ӛңірлік мемлекеттік
университетінің Оқу-әдістемелік кеңесінде мақұлданып, баспаға
ұсынылған №3 хаттама, «22» 01 2016 ж.
Пікір жазғандар: Жакыпова А.Ж. г.ғ.к., аға оқытушы
(С. Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті)
Кубесова Г. Т., г.ғ.к., доцент
"Биогеография" пәнінен практикум: – Жоғары оқу орындары
студенттеріне арналған практикум // Сергеева А. М. – Ақтӛбе: Қ.
Жұбанов атындағы Ақтӛбе ӛңірлік мемлекеттік университеті, 2015. –
109 б.
"Биогеография" пәнінен практикумда биогеография ғылымының
теориялық қағидалары, биосфера мен экожҥйе құрылысы мен
қызметтерінің негізгі ұстанымдарына, Қазақстанның биологиялық
ресурстары, экологиялық ахуалына арналған тапсырмалар мен бақылау
сұрақтары, тест тапсырмалары жинақталған.

3. 3
Кіріспе
«Биогеография» курсы физикалық-географиялық білімнің негізін
қалайды, географиялық әдістермен жұмыс жасау дағдыларын
қалыптастыру, басқа картографиялық туындылармен жұмыс жасау,
оларға талдау жасай білуді ҥйрету мақсатын жҥзеге асырады.
«Биогеография» курсынан студенттер биосфера және экожҥйе
құрылысы мен қызметтерінің негізгі ұстанымдары, аумақты
биогеографиялық бӛлу, биогеографиялық облыстарға сипаттама,
табиғат ресурстарының кӛп тҥрлілігі мен тҥрлер бірлестігін қорғау
мәселелерін қарастыруды игере алады.
«Биогеография» курсынан студент білу керек:
 жер шарындағы ағзалардың кӛп тҥрлілігі жайлы ұғымдарды;
 ӛсімдіктер мен жануарлардың жер шарының географиялық
белдеулері бойынша таралу ерекшеліктерін;
 биогеографиялық ұғымдар мен терминдерді;
 ағзалардың жер шарында таралуын шектейтін факторларды;
 жер шарының фауналық және флоралық аудандастырылуын;
 Қазақстан биотасының биогеографиялық аудандастыру
ерекшеліктерін білуі тиіс.
Курстың теориялық негіздерін меңгерген студент:
 жер шарының қазіргі фаунасы мен флорасының
биогеографиялық аудандастырылуының экологиялық
негіздерін жетік білетін;
 туған жерінің биотасына биогеографиялық талдау жасай
алатын;
 биоресурстарды тиімді пайдалануды, ондағы ӛзгерістерге
баға бере алатын жан-жақты білікті маман болып шығады.
Биогеография жер шарындағы флора мен фаунаның таралу
аймақтарын зерттей отырып, шаруашылықты дұрыс ұйымдастырып
мемлекеттің әлеуметтік-экологиялық мәселелерін шешуде маңызы зор.

4. 4
Алғысӛз
Биогеография – жер шарындағы тірі ағзалар мен олардың
топтарының таралуы мен орналасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым
саласы, ӛсімдіктер мен жануарлардың, олардың бірлестіктерінің жер
шарында таралуы мен олардың бӛлектеніп мекендеу сипатын
зерттейді.
Биогеография ғылымы ӛзінің мазмұны жағынан биологиялық
және географиялық ғылымдарының тоғысқан саласы. Биогеография
ағзалар мен олардың бірлестігінің географиялық жіктелуін анықтаумен
айналысады. Білім негізі қазіргі кездегі физикалық-географиялық
(климаттық, гидрологиялық, геоморфологиялық, топырақтық-
геоморфологиялық және т.б.) және палеогеографиялық мінездемелерді
санатқа ала отырып, экологиялық ерекшеліктер мен әр тҥрлі тҥрлер,
топтардың туыстық байланысын географиялық заңдылықтыр арқылы
кӛрсету болып табылады. Сонымен бірге ағзалар мен олардың қарым-
қатынасының географиялық таралуының себебін, құрылымдық-
қызметтік және тарихи ерекшеліктерін ашып кӛрсету де басты
міндеттердің бірі. Биогеографиялық деректер туралы білімдер мен
заңдылықтар биосфера ресурстарын тиімді қолдану мен қорғау сияқты
маңызды мәселелерге жауап беру ҥшін ӛте қажет болып саналады. Осы
тұрғыдан биогеографиялық аудандастырудың практикалық мақсаты –
экология және басқа биологиялық ғылымдар, Жер туралы
ғылымдардың жалпы қызметімен бірлікте қарастырылады.
Биогеографияның ӛзіне тән ерекшелігі жағынан әр тҥрлі мекендердің
органикалық әлемдері туралы толық, кешенді ұғым алу болса, екінші
жағынан осы берілгендерді ашу, тҥсіндіру мен саралау салыстырмалы
географиялық жол кӛрсету.
Биогеография салыстырмалы географиялық зерттеу әдістері
негізінде биосферадағы кездейсоқ және жоспарланған әртҥрлі
құбылыстардың қорытындысына болжау жасай алады. Биогеографияда
биологиялық және географиялық ғылымдарға ортақ тҥсініктер мен
ұстанымдар қолданылады. Оған қоса биогеограф міндетті тҥрде
ӛсімдіктер мен жануарлардың жіктелімі мен экологиясын,
ландшафттану және физикалық-географиялық пәндерді, картография,
геохимия, топырақтану және басқа да математикалық мағлұматтарды
(статистика, ақпарат теориясы, т.б.) сияқты маңызды бӛлімдер қатарын
білу қажет.

5. 5
Кӛптеген зерттеушілер «биоценоз» бен «биота» сӛздерін тар
мағынада жақындастырады. Алайда, осы терминдердің кез-келген
біреуін кең мағынада алып қарасақ, олардың да бір мағынада, яғни
синонимдер ретінде қолданылатын кездері болады. Егер кез келген
тҥсінікті тарылтып, қысқартып, нақтылау қажет болса, онда мұны
қосымша сӛздер мен тҥсініктемелердің кӛмегі арқылы жҥзеге асыруға
болады.
Біз белгілі бір аймаққа қоныстанған жануарлар мен ӛсімдіктер әр
тҥрлілігі туралы айтқанда, ең бірінші биоценоздың, қоғамдастықтың әр
тҥрлілігіне тоқталамыз. Егер бір аймақта тек қана қылқан жапырақты
орман, ал екіншісінде қылқанды, жалпақ жапырақты, аралас
жапырақты, батпақты және тоған болса, онда екінші аймақта ӛсімдігі
мен жануарлар таралуының кӛп тҥрлілігі басымырақ. Сонымен бірге
тек қана орманы бар бірінші ауданда орманы, тоғаны, батпағы бар,
екінші ауданмен салыстырғанда ӛсімдіктер мен жануарлар қосындысы
соңғысында кӛп болуы мҥмкін. Осы екі ауданда берілген тҥрлердің
саны басқа құбылысты, соның ішінде фауналық және флоралық әр
тҥрлілікті сипаттайды. Бұл байлық сонымен бірге туыс, тұқымдас және
т.б. жҥйелік категориялармен де анықталуы мҥмкін. Берілген
аймақтағы ӛсімдіктердің тҥрлері мен басқа жҥйелік категорияларының
бірлестігін – сол аймақтың флорасы деп, ал жануарлардың тҥрлері мен
басқа жҥйелік категорияларының бірлестігін – сол аймақтың фаунасы
деп атайды. Флора мен ӛсімдіктер туралы тҥсінік фауна және
жануарлар туралы тҥсінікке сәйкес келеді.
Биогеографиялық ғылыми әдебиеттерде биогеография пәнінің
мәні оның қызметтері, рӛлі туралы біртұтас қалыптасқан кӛзқарастар
жеткілікті деп айтуға болады. Биогеография ұғымының тҥсінігі
теориялық және тәжірибелік жағынан ҥнемі әр тҥрлі аспектіде
қарастырылып, оның қолдану аясы кеңітіліп отырылады.
Қазақстанды биогеографиялық тұрғыдан зерттеген ғалымдар
еңбектері ішінен А. Б. Бигалиев, Н. М. Мұхитдинов, М. С. Байтенов, А.
В. Чигаркин, И. Мирхашимов, И. Сарыбеков, В. Крайнюк, С. А.
Арыстанғалиев, Е. Р. Рамазанов, Ә. С. Бейсенова, Ж. Шілдебаев, Э. И.
Гаврилов, К. Н. Плахов, т.б. ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Биогеография ғылымдарының даму теориясы мен тәжірибесіне
арналған жақын шетел ғалымдарының зерттеулері де баршылық.
Олардың ішінде: В.И. Вернадский, Н.Н. Дроздов, А.Г. Воронов, Е.Г.
Мяло, Д. А. Криволуцский, О. Л. Крыжановский, В. Н. Сукачев, В. Б.

6. 6
Сочава, Ж. Леме, И. К. Лопатин, Р. Уиттекер, К. М. Петров, Г. Вальтер,
М. Бигон, Дж. Харпер, К. Таунсенд, А. Л. Тахтаджян, Н. В. Лебедева,
т.б. ерекше тоқталуға болады.
«Биогеография» курсынан студенттер пәннің мақсат-
міндеттерімен, мазмұнымен танысады. Сонымен қатар биосфера және
экожҥйе құрылысы мен қызметтерінің негізгі ұстанымдары, аумақты
биогеографиялық бӛлу, биогеографиялық облыстарға сипаттама,
табиғат ресурстарының кӛп тҥрлілігі мен тҥрлер бірлестігін қорғау сӛз
болады.
Оқу құралында биогеография пәнінің ерекшелігі, мақсаттары мен
міндеттері, жеке пәндермен байланысы, биогеографиялық ғылымның
дамуының басты сатылары қарастырылады.
Студенттердің биогеография пәнінен алған білімдері оларға оқу
жоспарында белгіленген болашақта ӛткізілетін географиялық,
экологиялық, биологиялық, т.б. ӛзге де сабақтас пәндерді неғұрлым
терең де табысты игеруге бірден-бір негіз болуға тиіс.
«Биогеография» практикумына мәліметтер «Тобыл-Торғай»
экология департаментінен, Ақтӛбе облыстық табиғи ресурстар мен
табиғат пайдалануды реттеу басқармасынан, «Ырғыз-Торғай»
мемлекеттік табиғи резерватынан, «Ҥстірт» мемлекеттік қорығынан
алынды. Ақпарат базасының басқа да мәліметтерін Маңғыстау
облысының ҚР АШМ орман және аңшылық инспекциясының және
ғаламтор деректері құрады. Оқу құралында ТМД елдерінің, Қазақстан
Республикасының баспаларынан шыққан салалық жинақтардың
мәліметтері, ғылыми монографиялар, оқу құралдары, оқулықтар
кеңінен қолданылды.

7. 7
№ 1 Практикалық сабақ
Тақырыбы: Биогеоценозға әсер етуші факторлар
Сабақтың мақсаты – абиотикалық, биотикалық және
антропогендік факторларға адамның биоценоздарға әсерін саралау.
Практикалық сабақ жоспары:
1. Абиотикалық факторларына (абиогендер): 1) климаттық –
жарық, жылу, ылғалдылық, су, ауа; 2) эдафикалық – жер бетінде
тіршілік ететін ағзалар ҥшін – топырақ, су ағзалары ҥшін – су; 3) жер
бедер факторлары) сипаттама беру;
2. Биотикалық факторлар (биогендер): 1) ӛсімдіктердің
ӛсімдіктерге әсері; 2) жануарлардың ӛсімдікке әсерін анықтау;
3. Антропогендік факторларға адамның биоценоздарға әсерін
саралау, мысалдар келтіру.
4. Қосымша А суреттерін пайдалана отырып, биосфераның
геосфера арасындағы жағдайына, табиғаттағы айналымдарға сипаттама
беріңіздер.
Блиц-тест
1. Биогеография ұғымының мағынасы:
А) Ӛсімдіктер және жануарлар дҥниесінің жер шарының әр тҥрлі
бӛліктерінде таралуын зерттейді
В) Қоршаған ортадағы жануарлар мен ӛсімдіктердің тіршілік
етуін зерттейді
С) Фауна мен флораның жиынтығын зерттейді
D) Жануалар дҥниесінің таралуын зерттейді
Е) Ӛсімдіктер дҥниесінің таралуын зерттейді
2. Биотаға әсер ететін факторлар:
А) Антропогендік, биотикалық
В) Абиотикалық, биотикалық, антропогендік
С) Антропогендік
D) Климаттық
Е) Климаттық, биотикалық
3. Биосферадағы тірі организмдердің энергетикалық қызметін
атқарады:
А) Кҥн энергиясы

8. 8
В) Тірі организмдер
С) Ӛлі табиғат
D) Ӛсімдік дҥниесі
Е) Биокосты заттар
4. Абиотикалық факторларға жатады:
А) Атмосфералық
В) Зоогенді
С) Фитогенді
D) Биологиялық
Е) Ағзалық
5. Биотикалық факторларға не жатады:
А) Ылғалдық
В) Радиация
С) Температура
D) Тірі ағзалар
Е) Қысым
6. Кҥн сәулесінің әсерінен ӛсімдіктер жапырағында мына процесс
жҥреді:
А) Органикалық заттардың ыдырауы
В) Тыныс алуы
С) Фотосинтез
D) Белоктың синтезделуі
Е) Мутация
7. Ӛңдірушілер дегеніміз:
А) Продуценттер
В) Бірінші реттік консумент
С) Екінші реттік консумент
D) Жыртқыштар мен паразиттер
Е) Редуценттер
8. Талап етушілер дегеніміз:
А) Бірінші реттік консумент
В) Продуценттер
С) Консумент

9. 9
D) Жыртқыштар мен паразиттер
Е) Редуценттер
9. Ыдыратушылар немесе қалпына келтірушіліре дегеніміз:
А) Екінші реттік консумент
В) Продуценттер
С) Бірінші реттік консумент
D) Жыртқыштар мен паразиттер
Е) Редуценттер
10.Тіршілік ортасы:
А) Биотоп;
В) Экожҥйе;
С) Биота;
Д) Биоценоз;
Е) Флора.
Бақылау сұрақтары
1. Биогеография ғылымының мақсат-міндеттері қандай?
2. Абиотикалық факторлар дегеніміз не?
3. Жануарлар мен ӛсімдіктерге климаттық факторлардың әсері
қандай?
4. Биогендер дегеніміз не? «Ӛсімдіктердің ӛсімдіктерге әсері»
және «жануарлардың ӛсімдікке әсері» дегенді қалай тҥсінесіз?
5. Антропогендік факторларға адамның биоценоздарға әсері
қандай?

10. 10
Сызбалар, есептер, ситуациялар
1. Биосфераның иерархиялық құрылымы (Т.Т. Форман бойынша)
суретке сипаттама беріңіздер:

11. 11
2. Биогеоценоз құрылысы (Пономорева, 1978 ж. бойынша) суретін
талдаңыздар.
3. Биогеоценоз (экожҥйе) суретін сипаттаңыздар. Биотоп пен
биоценоз байланысын анықтаңыздар.

12. 12
4. Жер беті биоценоздарының қоректену тізбегін сипаттаңыздар.
Глоссарий
Абиосфера - организмдердің немесе биогендік заттардың әсерінен кӛп
уақыт дағдарысқа (ӛзгеріске) ұшырамаған литосфералық қабаты.
Абиотикалық факторлар – тірі ағзаларға тікелей немесе жанама әсер
ететін ӛлі табиғаттың барлық қасиеттері. Тірі ағзаға ықпал етуші
температура, ауа, ылғал, жарық, жер бедері, топырақ пен су қасиеті
сияқты бейорганикалық әсерлер кіреді.

13. 13
Антропогендік ластану – адамның шаруашылық іс-әрекеті
салдарынан болатын ластану, мұндайда табиғи ластанудың құрамы
мен қарқындылығына оның тікелей де, жанама да ықпалы қосылады.
Антропогендік факторлар – қоғамның іс әрекетінің формалары,
нәтижесінде табиғаттың басқа тҥрлер мекендеу ортаның ӛзгерісіне
тигізеді немесе тікелей олардың тіршілігіне әсер етеді. Адамның іс-
әрекетінен туындайтын табиғатта ӛтетін процестердің қозғаушы
кҥштері.
Антропогенез – адам іс-әрекетінің ықпалынан табиғи нысандарды
ӛздігінен даму немесе ӛзгеріске ұшырау процесі.
Атмосфера – биосфераның жоғарғы қабаты, Жер шарының әртҥрлі
газдардың қоспасынан, сулы булардан, шаңнан тұратын газды
қабатшасы.
Автотроф – кҥн кӛзінің (фотосинтез) немесе химиялық
құбылыстардың (хемосинтез) энергиясы арқылы бейорганикалық
заттардан кҥрделі органикалық заттарды тҥзейтін ағза.
Автохорлар – ӛсімдіктердің немесе саңырауқұлақтардың пісіп
жетілген тұқымдарының қоршаған ортаға ӛздігінен шашылып таралуы.
Бентос – су қойманың тҥпті ылай шӛгінділерде мекендейтін және жай
тҥбінде тынығатын, тҥбіне бекітілген жануарлар.
Биогеоценоз – микроағзалардың, ӛсімдіктердің, жануарлардың
қауымдастықтарын құрайтын, кеңістіктін белгілі бір бӛлігін алатын,
ұрпақтардың ауысу кезінде тұрақты тҥрде жаңартылуға қабілетті және
заттектердің айналымы арқылы ұзақ тіршілік ететін қҥрделі жҥйе.
Биокосты зат - биосферада бір уақытта тірі ағзалар және косты
процестер мен тҥзіледі, олардың динамикалық тепе-тендігінің
жҥйелері болып табылады. Ағзалар биокосты затта жетекші роль
атқарады.
Биосфера – (грек. bios - тіршілік, sphaira – шар, сфера) – «тіршіліктің
аймағы», тірі ағзалар мекендейтін Жер шарының бетіндегі кеңістік.
Биотикалық факторлар (тірі табиғаттың факторлары) – тірі
ағзалардың бір-біріне әсет етудің формалары. Тірі ағзалардың бір
біріне, ӛсімдіктердің бір біріне, жануарлар және ӛсімдіктердің,
микроағзалардың ӛсімдіктерге және жануарлар әлеміне тікелей немесе
жанама әсер етудің факторлары.
Биотоп – биоценоздың тірішілігінің орны, сол немесе басқа биоценоз
мекендейтін азды-кӛпті ұқсас жағдайлары мен кеңістік.

14. 14
Биоценоз – микроағзалардың, ӛсімдіктердің, жануарлардың
қауымдастығы.
Биологиялық кӛрсеткіштер – қоршаған ортаның экологиялық
жағдайымен тығыз байланысты айналаның ӛзгеру бағытын нақтылы
айқындайтын биологиялық кӛрсеткіштер.
Галофиттер немесе сортаң ӛсімдіктер (кӛне грекше: ἅλς - тұз және
кӛне грекше: φυτόν - ӛсімдік) – сор және сортаң топырақта тіршілік
етуге бейімделген ӛсімдіктер.
Гетеротрофты организмдер (грек. heteros – басқа, жат, trophe – қорек)
– негізінен дайын органикалық заттармен қоректенетін организмдер.
Ӛсімдіктер интродукциясы - жеке ӛсімдік тҥрлерін бұрын-соңды
ӛспеген жерлерге таратып ӛсіру.
Инфауна – су тҥбінде қалың топырақ қабатында тіршілік ететін
организмдер.
Иммиграция – организмдерді тұрақты қоршаған ортадан басқа
алқапқа жерсіндіру.
Кӛрсеткіш организмдер – қоршаған орта топырағының тұздануын
және шӛл жерлерде тұщы сулардың, қазба байлықтарды, экологиялық
ӛзгерістерді айқындайтын ӛсімдіктер.
Клетка - органикалық дҥниенің эволюциялық даму нәтижесінде пайда
болған жануарлар, ӛсімдіктер және қарапайымдылар денесін құрайтын
микроскопиялық кішкене бӛлшек, оның белгілі пішіні, ядросы және
қабығы болады.
Климаттық тоқталу – климаттың ӛзгерісіне қарай организмдердің
«соңғы» даму кезеңіндегі біршама тұрақты болуы.
Симбиоз, селбестік (грекше symbіosіs — бірігіп тіршілік ету) — екі
тҥрге жататын организмдердің ұзақ уақыт немесе тұрақты тҥрде ӛзара
пайдалы тіршілік етуі.
Сукцессиялық тоқталу – геологиялық уақытқа қарай табиғаттағы
даму кезеңіндегі жердің экологиялық сипаттамасында биогеоценоздық
біршама жердің экологиялық сипаттамасында биогеоценоздың бірнеше
тұрақты болуы.
Климат – белгілі бір аймақта туындайтын ауа-райының кӛп жылдық
қалыптасқан құбылмалы жҥйесі.
Климатип – әртҥрлі климат жағдайларына байланысты қалыптасқан
экологиялық ҥлгілер.

15. 15
Комменсализм – бірнеше тҥрлі организмдердің бір-біріне зиян
келтірмей тіршілік етуі немесе екінші организмнің біріншіден қалған
жемтіктермен және одан шыққан ӛзге заттармен қоректенуі.
Консументтер (лат. consumo – тұтынамын), тұтынушылар – қоректік
тізбекте фотосинтез немесе хемосинтез жҥргізетін ӛндіргіштер
(продуценттер) тҥзетін дайын органикалық заттарды пайдаланатын
организмдер. Барлық гетеротрофты организмдер консументтер. Олар
ӛздері пайдаланған органикалық заттарды ақырғы ӛнімдерге дейін
ыдыратпайды. Консументтер тобына барлық адам, жануарлар тҥрі,
микроорганизмдердің біраз тобы, паразит және жәндік жегіш
ӛсімдіктер жатады. Консументтер алғашқы (бірінші реттік) және соңғы
(екінші реттік) болып жіктеледі. Алдыңғы топқа ӛсімдік тектес
азықпен қоректенетіндер (ӛсімдік қоректі жануарлар, паразит
ӛсімдіктер, кейбір ―ӛсімдік қоректі‖ микроорганизмдер), ал соңғысына
– жануар текті тамақпен қоректенетіндер жатады. ―Консументтер‖
деген тҥсінік гетеротрофтар деген ұғымға жақын, бірақ олардың
айырмашылығы Консументтер редуценттерге (органикалық
қалдықтарды бейорганикалық заттарға айналдыратын организмдерге)
жатпайды. Сонымен қатар Консументтер ұғымы автотроф-гетеротроф
организмдерін жіктеуде емес, продуцент – консумент – редуцент
қатарларын жіктеуде қолданылады. Экологиялық жҥйеде
Консументтер басқарушы, теңестіруші буын рӛлін атқарады,
сондықтан олар сан және тҥр жағынан продуценттерден де,
редуценттерден де басым болады.
Тӛзімділік – Иммунитет - организмдердің ауру тӛзімділік қасиеті,
аурулардың жұқпауы, қарсы тұру және табиғи заттарды қабылдамауы.
Эдафикалық тоқталу – ӛсімдіктердің ӛсуінің соңғы кезеңінің
біршама тұрақты болуы.
Экологиялық сукцессия (экология және сукцессия) – бір
биоценоздың басқа биоценозбен ауысып отыруы. Экологиялық
сукцессия бірнеше кезеңдерден ӛтеді, солардың барысында биоталық
қауымдастықтар бірінен соң бірі алмасып жатады. Экологиялық
сукцессия кезінде тҥрлер алмасуының себебі, популяциялар қоршаған
ортаны ӛзгерте отырып, ӛзге популяция ҥшін қолайлы жағдайлар
жасайды. Мұндай жағдай жҥйенің биоталық және абиоталық
құрауыштарының арасында тепе-теңдік орнағанша жалғаса береді.
Экологиялық сукцессия ӛсу, тұрақтану және климакс сатыларынан
тұрады.

16. 16
Әдебиеттер
Негізгі:
1. Второв.П.П., Дроздов Н.Н. Биогеография. - М.: Владос – Пресс,
2001.
2. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Криволуцкий, Мяло Е.Г.
Биогеография с основами экологии. – М.: «Академкнига», 2003.
3. Шілдебаев Ж.Б., Сергеева А.М., Темірова А.М., Ізімова Р.І.
Биогеография. – Алматы: "Дәуір", 2012. - 368 б.
4. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира.- М.:
1985
5. Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Экосистемы мира.-М.: 1997.
6. Петров К.М. Биогеография. – М., «Академический проект», 2006.
7. Агаханянц О.Е., Кирвель И.И. Биогеография с основами
экологии. – Минск, «Техно принт», 2005.
Қосымша:
8. Уиттекер Р. Сообщества и экосистемы.- М.: 1980.
9. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. –
Алматы: «Ғылым», 2001
10. Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии. – М.: ГЕОС,
1998
11. Бигалиев А.Б. Проблемы окружающей среды и сохранения
биологического разнообразия. – Алматы, «Қазақ университеті»,
2005.
12. Гаврилов Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. –
Алматы, «Бастау», 1999.
13. Киселев В.Н. Биогеография с основами экологии. – Минск, 1995.
№ 2 Практикалық сабақ
Тақырыбы: Ареалдардың құрылымы мен қалыптасуы
Сабақтың мақсаты – ареал – белгілі бір тҥр популяциясының,
ұзақ уақыт тұрақты тҥрде таралған құрлықтың немесе акваторияның
бір бӛлігі. Ареалогия ареалдар жӛніндегі биогеографияның маңызды
салаларының бірі. Студенттерге ареалдар жайында ұғым мен тҥсінік
беру.

17. 17
Практикалық сабақ жоспары:
1. Ареалдардың типтерін анықтау;
2. Ценоареал және дизьюнктивті ареалдар ұғымын
тҥсіндіріңіздер. Тарихи дизьюнкция себептерін анықтаңыздар;
3. Реликтілі ареалдар ұғымын сипаттаңыздар;
4. Жасанды және космополитті ареалдарға тҥсінік беріңіздер;
5. Ареалдардың таралу аумақтары, олардың шекаралары тірі
ағзалардың экологиялық ерекшеліктеріне әсер етуші факторлар.
Блиц-тест
1. Ареал тҥрлерін ата:
А) Бӛлшектенген және дизьюнктивті
В) Тұтас және бӛлшектенген
С) Эндемик және реликт
D) Сызықтық және тұтас
Е) Эндемик және бӛлшектенген
2. Эндемик тҥсінігі:
А) Жер бетінде тҥгел таралған тҥрі
В) Жануарлардың жойылып кеткен тҥрі
С) Жануарлардың сирек кездесетін тҥрі
D) Белгілі бір аймаққа ғана тән тҥрі
Е) Суда тіршілік ететін тҥр
3. Реликт тҥсінігі:
А) Белгілі бір жерде сақталған қалдық тҥрі
В) Суда тіршілік ететін тҥр
С) Жойылып кеткен тҥрі
D) Сирек кездесетін тҥрі
Е) Жер бетінде тҥгел таралған тҥрі
4. Мәдени ӛсімдіктердің шығу орталықтарының саны:
A) 5
B) 10
C) 0
D) 20
E) 30

18. 18
5. «Дҥние жҥзі бойынша таралған» деген сӛз білдіреді:
A) Эндемиктік
B) Сирек
C) Космополиттік
D) Палеоэндемикалық
E) Неоэндемикалық
6. Тҥр особьтарының аймақтың барлық жеріне таралған ареал
тҥрі:
A) Шектеуші
B) Бӛлшектенген
C) Барынша жиі
D) Біркелкі
E) Басқа атау
7. Тҥр особьтарының алшақ орналасқан ареалының тҥрі:
A) Шектелмеген
B) Ӛте аз
C) Барынша жиі
D) Біркелкі
E) Бӛлшектенген
8. Мәдени ӛсімдіктердің пайда болу орталықтарын дәлелдеп
анықтаған ғалым:
А) Н.И. Вавилов
В) А.Л. Тахтаджан
С) В.Г. Гептнер
D) Н.А. Бобринский
Е) И.К. Лопатин
9. Ареалдардың ........... климаттық жағдайлардың әсіресе,
гидротермиялық режимнің, кҥн ұзақтығының, қар жамылғысы
қалыңдығының және т.б. факторларға байланысты ӛзгеріп
отырады:
А) Шекаралары
В) Тәртібі
С) Режимі
D) Аумағы

19. 19
Е) Ауқымы
10. Лашын құсының таралу типі:
A) Эндемиктік
B) Сирек
C) Космополиттік
D) Палеоэндемикалық
E) Неоэндемикалық
Бақылау сұрақтары
1. Ареалдарды картографиялаудағы кең тараған әдістердің бірі
қандай?
2. Ареалдардың қандай типтері бар?
3. Ценоареал және дизьюнктивті ареалдар ұғымын
тҥсіндіріңіздер.
4. Эндемиктік тҥрлер дегеніміз не? Эндемиктердің таралу
ерекшеліктері қандай?
5. Тарихи дизьюнкция себептерін анықтаңыздар.
6. Дизьюнкция тҥрлері қандай?
7. Реликтілі ареалдар ұғымын сипаттаңыздар.
8. Ӛсімдіктер мен жануарлардың таралуына әсер ететін
кедергілер қандай?
9. Жасанды және космополитті ареалдарға тҥсінік беріңіздер.
10. Ареалдардың таралу аумақтары, олардың шекаралары тірі
ағзалардың экологиялық ерекшеліктеріне қандай факторлар
әсер етеді?
Сызбалар, есептер, ситуациялар
1. Суретте алдыңғы, Орта және Орталық Азиядағы қарағай
ареалының деградациясы (О. Е. Агаханянц бойынша) берілген:

20. 20
1 – тҥрдің қазіргі ареалы; 2 – тҥрдің қазіргі ареалының әртҥрлі
топтарындағы әрекеттесу сызығы; 3 – Б тобы (бореалды); 4 – С тобы
(жерортатеңіздік); 5 – Г тобы (гималайлық); 6 – Д тобы
(қиыршығыстық). Қарағайдың жойылуы: 7 – неогендегі; 8 – тӛменгі
плейстоцендегі; 9 – тӛменгі плейстоцендегі; 10 – кейінгі плейстоценде;
11 – гологенде
Суретке сипаттама бере отырып Қазақстан аумағында қарағайлар
қай аумақтарда таралғандығын анықтаңдар?
2. Мына картосхемада не берілген? Сипаттама беріңдер.

21. 21
3. Суретте қоңыржай белдеудің шӛлді аймақтары (М. П. Петров
бойынша) сандармен кӛрсетілген. Сандармен берілген шӛлдердің
аттарын анықтаңыздар.
5. Суретте сексеуіл арелы берілген. Бұл ӛсімдік жайында не білесіз?
Шӛлді тоқтату мақсатында осы ӛсімдікті қолдануға бола ма?

22. 22
6. Суретте Африка және Ҥнді пілдерінің таралу ареалы берілген.
Африка және Ҥнді пілдерінің айырмашылықтары қандай?

23. 23
7. Қосымша В суретін пайдалана отырып мәдени ӛсімдіктердің
шығу тегі жайында кесте құрастырыңыздар.
8. Қосымша С суреттерін пайдаланып сипаттама жасаңыздар
(Студент қалауы бойынша).
9. Суреттен эндемизм қақпаларын анықтаңыздар.
Қосымша D суретін пайдаланып диаграмма құрастырыңыздар.

24. 24
Австралияда эндемиктердің кӛп болу себебін қалай тҥсіндіресіз?
Cанмен берілген жануарлардың атауын жазыңыздар.
Глоссарий
Ареал – (лат. area – алаң, кеңістік) – ӛсімдіктер мен жануарлар тҥрінің,
туысының, тұқымдасының құрлықта не судағы таралған аймағы;
берілген таксон таралып және оның дамуынын толық циклі ӛтетін
жердің немесе теңіздің беті (тҥр, топ, қатар және т.б.).
Ареалдық тәсіл - қандай да болмасын құбылыстың ҥздіксіз, тұтас
(мысалы, мұзбасудың) немесе шашыранды (мысалы, жануарлардың
жеке тҥрлерінің, мысалы, тиін, солтҥстік бұғысы және тағы да
басқалары) таралу атырабын шекаралық сызық, бояу немесе тҥрлі
сызықтар арқылы кӛрсететін картографиялық тәсіл.
Космополитті ареал – кейбір ӛсімдіктер мен жануарлардың жер
шарына жаппай таралуы.
Реликт (лат. relіctum - қалдық) – геологиялық замандарда кеңінен
таралған, осы кезде тек шағын алқаптарда сақталған ӛсімдіктер мен
жануарлар тҥрлері немесе табиғи бірлестіктер.
Адаптация – ағзаның құрылымы мен функциялардың орта
жағдайларына бейімделу.

25. 25
Азоналық – аумақтың зоналық ерекшеліктерімен байланыссыз табиғи
құбылыстың таралуы.
Әдебиеттер
Негізгі:
1. Второв.П.П., Дроздов Н.Н. Биогеография. - М.: Владос – Пресс,
2001.
2. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Криволуцкий, Мяло Е.Г.
Биогеография с основами экологии. – М.: «Академкнига», 2003.
3. Шілдебаев Ж.Б., Сергеева А.М., Темірова А.М., Ізімова Р.І.
Биогеография. – Алматы: "Дәуір", 2012. - 368 б.
4. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира.- М.:
1985
5. Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Экосистемы мира.-М.: 1997.
6. Петров К.М. Биогеография. – М., «Академический проект», 2006.
7. Агаханянц О.Е., Кирвель И.И. Биогеография с основами
экологии. – Минск, «Техно принт», 2005.
Қосымша:
8. Уиттекер Р. Сообщества и экосистемы.- М.: 1980.
9. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. –
Алматы: «Ғылым», 2001
10. Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии. – М.: ГЕОС,
1998
11. Бигалиев А.Б. Проблемы окружающей среды и сохранения
биологического разнообразия. – Алматы, «Қазақ университеті»,
2005.
12. Гаврилов Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. –
Алматы, «Бастау», 1999.
13. Киселев В.Н. Биогеография с основами экологии. – Минск, 1995.
№ 3 Практикалық сабақ
Тақырыбы: Жер шарының флоралық және фауналық
аудандасуы
Сабақтың мақсаты – студенттерге жер шарының флоралық
және фауналық аудандастырылуы жайында білім негіздерін беру.

26. 26
Практикалық сабақ жоспары:
1. Жер шарын флоралық және фауналық аудандастыру
негіздеріне сипаттама беру;
2. Фауналық патшалықтар мен облыстарды кескін картаға тҥсіру;
3. Флоралық патшалықтар мен облыстарды кескін картаға тҥсіру;
4. Ағзалардың мұхиттарда таралуын кескін картаға тҥсіру.
Блиц-тест
1. Фауналық аудандастыруда басшылыққа алатын жҥйені
қалыптастырған ғалым:
А) Н.Н. Дроздов
В) А.Л. Тахтаджан
С) В.Г. Гептнер
D) Н.А. Бобринский
Е) И.К. Лопатин
2. Ең алғаш дҥниежҥзін 6 зоогеографиялық облысқа бӛліп
қарастырған ғалым:
А) Н.Н. Дроздов
В) А.Л. Тахтаджан
С) В.Г. Гептнер
D) Н.А. Ф.Склеттер
Е) И.К. Лопатин
3. Флоралық аудандастыруда басшылыққа алатын жҥйені
қалыптастырған ғалым:
А) Н.Н. Дроздов
В) А.Л. Тахтаджан
С) В.Г. Гептнер
D) Н.А. Бобринский
Е) И.К. Лопатин
4. Құрлықтың алғаш биотикалық аудандастыруының сызбасын
ұсынған ғалымдарды жылымен анықтаңыз:
А) В.Г.Гептнер, И.И.Пузанов, 1976
В) А.Г. Воронов, Тахтаджян, 1970
С) В.И. Вернадский, И.К.Лопатин, 1989
D) М. Вебер, Ф.Склеттер, 1960

27. 27
Е) Н.Н. Дроздов, П.П.Второв, 1978
5. Фауналық аудандастыруда патшалық саны:
А) 6
В) 7
С) 4
D) 5
Е) 9
6. Австралия құрлығында таралған жануарлар тҥрі:
А) Қалталылар
В) Тұмсықтылар
С) Жертесерлер
D) Приматтар
Е) Мысық тұқымдастар
7. Оңтҥстік және Орталық Америка флоралық жағынан мына
патшалыққа жатады:
А) Неотропика
В) Голарктика
С) Палеотропика
D) Кап
Е) Австралия
8. Кап патшалығы флорасындағы ӛсімдік тҥрінің және
эндемиктер тҥрінің саны:
А) 5000 - 75
В) 6000 - 100
С) 7000 - 200
D) 8000 - 310
Е) 3000 - 200
9. Еуропа, Сібір, Канада Солтҥстік Америка, Мексика флоралық
жағынан мына патшалыққа жатады:
А) Неотропика
В) Голантарктика
С) Палеотропика
D) Голарктика

28. 28
Е) Австралия
10. Жапония, Қытай, Жерорта теңізі, Орталық Азия, Сахара-
Арабия, Иран-Тұран флоралық жағынан мына патшалыққа
жатады:
А) Неотропика
В) Голантарктика
С) Палеотропика
D) Австралия
Е) Голарктика
Бақылау сұрақтары
1. Құрлықтың флоралық аудандастыруда қай ғалымдардың
еңбектері негізге алынады?
2. Голарктикалық патшалықтың флоралық алуан тҥрлілігі
қандай факторларға байланысты?
3. Палеоарктикалық және Аустралия патшалықтарының
ерекшеліктері қандай?
4. Шығыс Азиялық (Жапон- Қытай) облысының эндемиктік
тұқымдастары мен тҥрлерінің кӛп тҥрлілік ерекшелігін немен
тҥсіндіруге болады?
5. Сахара-Аравия облысының ӛсімдіктер дҥниесі қандай?
6. Иран-Тұран облысының эндемизм ерекшелігі неде?
7. Жерорта теңізі облысына тән ӛсімдіктер тҥрі қандай?
8. Аустралия патшалығының эндемиктер тҥрі қанша?
9. Фауналық аудандастыруда қай ғалымдардың еңбектерін
басшылыққа аламыз?
10. Қазіргі заманғы фаунаның қалыптасу кезеңдері қандай?
11. Нотогей патшалығына қандай облыс кіреді?
12. Аустралия облысы аймақтарына сипаттама беріңіздер.
Облыстың ерекшелігі қандай?
13. Неогей патшалығы қандай облыстан тұрады?
14. Орталық Америка мен Мексика тармақтарының фауналық
ерекшеліктер қандай? Чили-Патагон мен Бразилия
тармақтарының фауналық ерекшеліктері ше?
Сызбалар, есептер, ситуациялар

29. 29
1. Қосымша E суретті пайдалана отырып, кестеге құрлықтың
флоралық аймақтарының облыстарын толтырыңыз (А. Л.
Тахтаджян, 1978 бойынша):
Голарктикалық патшалық Палеотропикалық патшалық
Бореальды патшалықша
Облыстары:
Африкалық патшалықша
Облыстары:
Ежелгі жерортатеңіздік патшалықша
Облыстары:
Ҥнді-Малай патшалықшасы
Облыстары:
Мадреан патшалықшасы
Облысы
Мадагаскар патшалықшасы
Облысы
Неопропикалық патшалық
Облыстары:
Полинезия патшалықшасы
Облыстары:
Кап патшалығы
Облысы
Жаңакаледон патшалықшасы
Облысы
Аустралия патшалығы
Облыстары:
Голарктикалық патшалық
Облыстары:

30. 30
2. Құрлықты фауналық аудандастыру (Г. М. Абдурахманов
және т.б., 2001) суреті бойынша тӛмендегі кестені
толтырыңыздар (Қосымшадағы F, G суреттерді
пайдаланыңыздар):
1 – Палеогей патшалығының облыстары: I1 – Эфиоп; I2 – Ҥнді-
Малай; I3 – Мадагаскар; I4 – Полинезия; II –Арктогей патшалығының
облыстары: II1 –Еуропа-Сібір, II2 – Ежелгі Жерортатеңіздік; II3 –
Шығыс-Азия; II4 – Канада; II5 – Сонор; III – Неогей патшалығының
облыстары: III1 – Неотропикалық; III2 – Кариб; IV – Нотогей
патшалығының облыстары: IV1 – Аустралия; IV2 – Жаңазеландия; IV3
- Патагон
Палеогей патшалығы Неогей патшалығы
Облыстар: Облыстар:
Арктогей патшалығы Нотогей патшалығы
Палеоарктикалық патшалықша
Облыстар:
Облыстар:

31. 31
Неоарктикалық патшалықша
Облыстар:
Глоссарий
Флора – нақты бір жер аумағында ӛсетін немесе ӛткен геологиялық
дәуірлерде ӛскен ӛсімдік таксондарының тарихи-эволюциялық
қалыптасқан жиынтығы.
Фауна – белгілі бір аумақта мекендейтін не Жер тарихының белгілі бір
кезеңінде тіршілік еткен барлық жануарлар тҥрлерінің жиынтығы.
Эндемик (грек. endemos – жергілікті) – жер шарының шағын
аймақтарына ғана таралған ӛсімдіктер мен жануарлар. Эндемик ұғымы
тҥр, туыс, тұқымдас, т.б. жҥйелік топтарды қамтиды. Эндемиктік
тҥрлердің пайда болуы мен дамуына оқшаулану, климаттық, т.б.
сыртқы орта жағдайлары және биотик. факторлар әсер етеді.
Шӛлейттену – құрғақ, жартылай құрғақ және құрғақшылық жартылай
ылғалданған аудандардағы әртҥрлі факторлардың әсерінен жерлердің
деградациясы.
Регрессия – теңіз, кӛл деңгейінің қайтуы, ландшафтының
құнарсыздану бағытындағы ӛзгерісі
Әдебиеттер
Негізгі:
1. Второв.П.П., Дроздов Н.Н. Биогеография. - М.: Владос – Пресс,
2001.
2. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Криволуцкий, Мяло Е.Г.
Биогеография с основами экологии. – М.: «Академкнига», 2003.
3. Шілдебаев Ж.Б., Сергеева А.М., Темірова А.М., Ізімова Р.І.
Биогеография. – Алматы: "Дәуір", 2012. - 368 б.
4. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира.- М.:
1985
5. Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Экосистемы мира.-М.: 1997.
6. Петров К.М. Биогеография. – М., «Академический проект», 2006.

32. 32
7. Агаханянц О.Е., Кирвель И.И. Биогеография с основами экологии.
– Минск, «Техно принт», 2005.
Қосымша:
8. Уиттекер Р. Сообщества и экосистемы.- М.: 1980.
9. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. –
Алматы: «Ғылым», 2001
10. Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии. – М.: ГЕОС, 1998
11. Бигалиев А.Б. Проблемы окружающей среды и сохранения
биологического разнообразия. – Алматы, «Қазақ университеті»,
2005.
12. Гаврилов Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. –
Алматы, «Бастау», 1999.
13. Киселев В.Н. Биогеография с основами экологии. – Минск, 1995.
№ 4 Практикалық сабақ
Тақырыбы: Құрлық биомдарына сипаттама
Сабақтың мақсаты – әлемдік деңгейдегі биосфералық
дифференцианың негізгі бірлігі биом типтері. Олардың негізгі
құрылымдары және тіршілік формалары ең алдымен климаттық
кӛрсеткіштермен, жылу мен ылғалдың қатынасымен, жыл бойы
қолайлы температураның болуы немесе болмауымен
анықталатындығын тҥсіндіру, құрлық биомдарына жалпы сипаттама
беру.
Практикалық сабақ жоспары:
1. Мәңгі жасыл тропиктік ылғалды ормандар типіне Оңтҥстік
Американың, Африканың, Оңтҥстік-Шығыс Азияның биомдарының
тарихи дамуы, эндемикалық таксондары жағынан ӛзіндік ерекшеліктерін
сипаттау;
2. Тропиктік ормандар, сирек ормандар және бұталар,
субтропиктік қалың жапырақты ормандар және бұтақтар зоналарын
кескін картаға тҥсіру, жіктеу, сипаттама беру;
3. Саванналардың ерекшеліктерін, далалар, прерийлерді
сипаттау және оларды кескін картаға тҥсіру. Шӛлдердің таралуын,
олардың флоралық және фауналық ерекшеліктерін анықтау
(Қосымша I. Дала зонасының жануарлары мен қоректену тізбегі);

33. 33
4. Мангрларға сипаттама беру және олардың экологиясына
тоқталу;
5. Қоңыржай белдеудің жалпақ жапырақты ормандарының,
қылқан жапырақты ормандар аймағының, тайга, тундралар
ерекшеліктерін анықтау (Қосымша J, K, L).
Блиц-тест
1. Францияның солтҥстігінде биіктігі 1 м-ден аспайтын бұталар:
А) Гарига
В) Пундар
С) Фриганна
D) Льянос
Е) Орман
2. Батыс Африкада таралған ормандар:
А) Саванналар
В) Тропиктік ормандар
С) Ылғалды тропиктік ормандар
D) Муссонды ормандар
Е) Экваторлық ормандар
3. Европаның батысынан шығысына қарай ӛзгеретін орман
құрамдарын анықтаңыз:
А) Модификациялық құрамы
В) Тҥрлік
С) Популяциялық құрамы
D) Мутагендік
Е) Гендік
5. Памирден Тянь – Шаньға, Ҥлкен Хинганға дейінгі таулы
аймақты, Гоби шӛлін тұтас қамтитын облыс тармағы:
А) Орталық Азия тармағы
В) Тибет
С) Европа – Сібір
D) Қытай – Ҥндістан
Е) Алтай
6. Теңбіл тундраның негізгі ӛсімдіктері:

34. 34
А) Мҥктер мен қыналар
В) Шымтезектер
С) Батпақ ӛсімдіктері
D) Қыналар
Е) Аласа бұталар
7. Тынық мұхит жағалауы тайгасына тән климат сипаты:
А) Климаты суық, құрғақ
В) Климаты ылғалды
С) Климаты жұмсақ, ылғалды
D) Климаты құрғақ, континенті
Е) Климаты құрғақ
8. Оңтҥстік Американың, Африканың және Мексика шӛлдерінде
кең таралған ӛсімдіктер:
А) Ксерофиттер
В) Суккуленттер
С) Криофиттер
D) Мезофиттер
Е) Олиготрофтар
9. Тундра, батпақты аймақтар, дала мен шӛлдердің
сортаңдарында кең таралған процесс:
А) Батпақты – сорлы
В) Физикалық құрғақшылық
С) Құрғақшылық
D) Тұзды – сор
Е) Тоңдану
10. Тропиктік ылғалды ормандар:
А) Субтропиктік ормандар
В) Муссонды ормандар
С) Тропиктік ормандар
D) Экваторлық ормандар
Е) Субэкваторлық ормандар
11) Жауын-шашын мӛлшері жылына 90-150 мм тҥсетін
облыстарда 4-6 ай мӛлшерде құрғақшылық кезеңдері болады, бұл

35. 35
жердегі ормандар ксерофильді типті, сондықтан олардың атауы:
А) Субтропиктік ормандар
В) Экваторлық ормандар
С) Саванналық ормандар
D) Муссонды ормандар
Е) Субэкваторлық ормандар
Бақылау сұрақтары
1. Құрлықтың негізгі зональдық аудандастырылуы қандай
заңдылықтарға жҥгінеді (Қосымша Н)?
2. Суық поляр даласының ерекшелігі қандай?
3. Орманды тундра мен тундраның ерекшелігі қандай?
4. Қоңыржай белдеудің ормандарына сипаттама беріңдер.
5. Карта кӛмегімен қылқан жапырақты ормандар мен жалпақ
жапырақты ормандардың ареалын анықтаңыздар.
6. Орманды даланың негізгі ӛсімдіктері қандай?
7. Дала зонасының ерекшелігі қандай?
8. Жартылай шӛлейтті аймақтың жануарлары мен ӛсімдіктері
қандай?
9. Тропиктік сирек ормандар ерекшелігі неде?
10. Субтропиктерге тән ӛсімдіктер мен жануарларды атаңыздар.
11. Саванналардың ерекшелігі неде? Саванна тҥрлерін
сипаттаңыздар.
12. Субтропиктік құрғақ ормандар ерекшеліктері неде?
13. Саванналарды негізгі мекендеуші жануарлар дҥниесінің кӛп
тҥрлілігінің мәні неде?
14. Құрғақ ормандардағы бұталар сипаты қандай?
Сызбалар, есептер, ситуациялар
1. Суретте мангр формацияларының таралуы (Schnel бойынша,
1971) берілген. Мангр ормандарының сипаттамасын
беріңіздер.

36. 36
2. Жердің негізгі биозоналары картосхемасының шартты
белгілерін тҥсіріңіздер:
3. Суретте Жер шарында жоғарғы аридті, аридті, жартылай аридті
облыстардың таралуы (П. Мейджсу бойынша) берілген. Аридті
аймақтарға сипаттама жасаңдар:

37. 37
1 – жоғарғы аридті; 2 – аридті; 3 – жартылай аридті. Бағыттармен
берілгендер теңіздің суық ағыстары
4. Саванналар әлемнің қай бӛліктерінде таралған? Суреттегі
саванналарды анықтаңыздар.

38. 38

39. 39
1 – .......... саваннасы; 2 – ........... саваннасы

40. 40
Глоссарий
Құрғақшылық аймақ - жауын-шашын жаумай, ауаның
салыстырмалы ылғалдылығының кҥрт азаюы. Топырақ кеуіп
кеткендіктен, егін шығымы ӛте аз келетін, аса апатты аймақ.
Мұзды аймақ - қатаң климат жағдайларына (Арктика, Антрактида)
байланысты бҥкіл жер бетін дерлік қар мен мұз басып жатқан аймақ.
Орманды аймақ - негізінен солтҥстік жарты шардағы жапырақты
ормандар аймағы.
Орманды тундра аймағы - кӛп жері сазды, ағаштары аласа, тырбық
ӛскен орман мен тундраның арасындағы ӛтпелі табиғат аймағы.
Шӛлейтті аймақ - құрғақшылық климат жағдайында құрлық бетіне
ағын су тапшы, ӛзендері тұрақсыз, ӛсімдік жамылғысы сиректеу,
қоңыржай белдеудегі дала мен шӛлдің аралығындағы ӛтпелі аймақ.
Саванна аймағы - субэкваторлық және тропиктік белдеулердің әр
жерінде жеке немесе шоқ ағаш пен бұта кездесетін кӛбінесе шӛптесін
ӛсімдіктер кездесетін аймақ.
Аралас орман аймағы - климаты тайгаға қарағанда жұмсақ, қысы
жылырақ, қылқан жапырақты және жалпақ жапырақты ағаштардан
құралған солтҥстік және оңтҥстік жарты шарлардың қоңыржай
белдеулеріне орналасқан аймақ.
Дала аймағы - шабындық ӛсімдіктер ӛсетін ормансыз, қысы суық,
қарлы, жазы ыстық қоңыржай белдеуде орналасқан жазық.
Субтропикалық аймақ – қысы жылы, жазы ыстық солтҥстік және
оңтҥстік шарлардың 30-40 ендіктер аралығын қамтитын мәңгі кӛгеріп
тұратын ағаштар мен бұталар ӛскен аймақ.
Тайга аймағы – жазы қоңыр салқын, қысы суық қарлы, қылқан
жапырақты ағаштар ӛсетін солтҥстік жарты шарды алып жатқан
қоңыржай белдеудегі тайгалы аймақ.
Тропикалық аймақ - солтҥстік және оңтҥстік жарты шарда 20-30
ендікте орналасқан климат жағдайы қолайлы жазы барынша ыстық
аймақ.
Тундра аймағы – Солтҥстік мұзды мұхит жағалауын алып жатқан,
климаты қатаң, ормансыз негізінен мҥк пен қына ӛсетін мәңгі тоң
жаппай таралған, саздалған жазық аймақ.
Әдебиеттер
Негізгі:

41. 41
1. Второв.П.П., Дроздов Н.Н. Биогеография. - М.: Владос – Пресс,
2001.
2. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Криволуцкий, Мяло Е.Г.
Биогеография с основами экологии. – М.: «Академкнига», 2003.
3. Шілдебаев Ж.Б., Сергеева А.М., Темірова А.М., Ізімова Р.І.
Биогеография. – Алматы: "Дәуір", 2012. - 368 б.
4. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира.- М.:
1985
5. Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Экосистемы мира.-М.: 1997.
6. Петров К.М. Биогеография. – М., «Академический проект», 2006.
7. Агаханянц О.Е., Кирвель И.И. Биогеография с основами
экологии. – Минск, «Техно принт», 2005.
Қосымша:
8. Уиттекер Р. Сообщества и экосистемы.- М.: 1980.
9. Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии. – М.: ГЕОС,
1998
10. Бигалиев А.Б. Проблемы окружающей среды и сохранения
биологического разнообразия. – Алматы, «Қазақ университеті»,
2005.
11. Гаврилов Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. –
Алматы, «Бастау», 1999.
12. Киселев В.Н. Биогеография с основами экологии. – Минск, 1995.
№ 5 Практикалық сабақ
Тақырыбы: Құрлықтардың зоогеографиялық картасын талдау
және сипаттама беру
Сабақтың мақсаты – құрлықтардың зоогеографиялық картасын
талдау және сипаттама беру.
Практикалық сабақ жоспары:
1. Құрлықтардың зоогеографиялық карталарын кескін картаға
тҥсіру;
2. Материктердегі эндемик жануарлардың таралған ареалдарын
анықтау және кескін картаға тҥсіру;
3. Фауналық аудандастыру негіздері. Патшалықтарға сипаттама
беру және оларды жіктеу;

42. 42
4. Қазақстандағы жануарлардың (киік ареалы, суыр, т.б.)
таралған ареалдарын анықтау және кескін картаға тҥсіру.
Блиц-тест
1. Құстарды зерттейтін ғылым:
А) Валеология
В) Ботаника
С) Экология
D) Микробиология
Е) Орнитология
2. Герпентология зерттейді:
А) сҥткоректілерді
В) жыландарды
С) бауырмен жорғалаушылар мен қосмекенділерді
D) балықтарды
Е) құстарды
3. Дендрология зерттейді:
А) ӛсімдіктердің қасиетін және шарушылықта пайдалануын
В) жануарлардың тірішілік етуін
С) жәндіктердің ӛсуін
D) теңіздегі жануарлардың тіршілік етуін
Е) бактериялардың тіршілік етуін
4. Мамалия зерттейді:
А) жыландарды
В) қарапайымдыларды
С) сҥткоректілерді
D) миктобтарды
Е) жәндіктерді
5. Ихтиология ғылымы зерттейді:
А) бауырмен жорғалаушыларды
В) жыландарды
С) жәндіктерді
D) құстарды
Е) балықтарды

43. 43
6. Палеонтология ғылымы зерттейді:
А) бауырмен жорғалаушыларды
В) жыландарды
С) ӛсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын
D) миктобтарды
Е) жәндіктерді
7. Энтомология ғылымы зерттейді:
А) жыландарды
В) қарапайымдыларды
С) сҥткоректілерді
D) миктобтарды
Е) жәндіктерді
8. Этомология ғылымы зерттейді:
А) жыландарды
В) қарапайымдыларды
С) сҥткоректілерді
D) миктобтарды
Е) жануарлардың ӛсіп - ӛнуін және мінез-қылықтарын
Бақылау сұрақтары
1. Құрлықтардың зоогеографиялық карталарында не
бейнеленеді?
2. Эндемик дегеніміз не?
3. Фауналық аудандастыру негіздерін қалаған ғалымдар
атаңыздар?
4. Қазақстандағы киіктердің таралу ареалын кӛрсетіңіздер?
5. Құстарды зерттейтін ғылым саласы қалай аталады?
6. Қазақстандағы құстар кӛші-қонының дәліздерін кӛрсетіңіздер?
Сызбалар, есептер, ситуациялар
1. Берілген суреттерді пайдалана отырып киіктердің таралу
ареалына талдау жасаңыздар (космостық тҥсірілім,
ғаламтордан алынған):

44. 44

45. 45
Суреттерде киіктердің бұрынғы және қазіргі таралу ареалдары
берілген. 1 – Киіктердің қазіргі ареалы: I - қалмақ популяциясының
таралуы; II – Қазақстандағы киік популяциясының таралуы (IIa – еділ-
жайық; IIb - ҥстірт; IIс - бетпақдала); III - монғол популяциясының
таралуы; 2 - Киіктердің бұрынғы таралу ареалы (Соколов, Жирнов,
1998)
Киіктің ҥш қазақстандық популяциясы санының соңғы 20 жылда
ӛзгеруі
(Құрастырылған диаграмма мына мақалада жарияланған: E.J. Milner-
Gulland, M.V. Kholodova, A. Bekenov, O.M. Bukreeva, Iu.A. Grachev, L.

46. 46
Amgalan, A.A. Lushchekina. Dramatic declines in saiga antelope
populations. Running head: Saiga antelope declines // Oryx., 2001. N 35.
340 - 345.)
2. Берілген суреттерді пайдалана отырып, құландардың
таралу ареалын (П. С. Паллас, 1775), қазіргі ареалын
анықтаңыздар. Қазақстандағы құландар таралған
аймақтарды кескін картаға тҥсіріңіздер:

47. 47
3. Тӛмендегі суреттерде Маңғыстаудағы ҥстірт тау қойының
ареалы (Плахов, 1994) берілген. Тау қойының тіршілік ету
ортасын сипаттаңыздар.
Маңғыстаудағы ҥстірт тау қойының ареалы (Плахов, 1994)
«Ҥстірт» қорығында тҥсірілген

48. 48
Глоссарий
Авивфауна – белгілі бір жерде мекендейтін тұрақты немесе кездейсоқ
кездесетін құстардың тізімі.
Зообентос – су тҥбінде тіршілік ететін жануарлар дҥниесі.
Зоогеография – жануарлардың жер шарындағы таралу заңдылығын
зерттейтін ғылым саласы.
Зоогигиена – жануарлар денсаулығын қорғауды зерттейтін ғылым.
Жануартану – Зоология - бҥкіл жануарлар дҥниесін зерттейтін
биология ғылымының негізгі саласы.
Зоомасса - белгілі бір табиғи ортадағы жануарлар биомассасы.
Хайуанаттар бағы – Зоопарк - жабайы жануарлар, хайуанаттар,
жәңдіктер және құстар ӛсіретін парк.
Зоопланктон - суларда ӛсіп-ӛніп жҥзіп жҥретін ұсақ жануарлар.
Зоофагтар - жануарлар тектес азықпен қоректенетін жыртқыш аңдар
және жәндіктермен қоректенетін ӛсімдіктер.
Зоофилия - жануарлар арқылы тозаңданатын ӛсімдіктер тҥрі.
Зоофильдер – жануарлардың топтасқан жерлерінде бірге ӛсіп-ӛніп,
дамитын ӛсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроорганизмдер.
Зоохория - тұқымдар мен жемістердің жануарлар арқылы таралуы.
Зоохорлар - тұқымды, жемісі және спорлары жануарлар арқылы
талауға бейімделген ӛсімдіктер.
Зооценоз - бір кеңістікте таралған жануарлар тҥрлерінің
арақатынасының бірлестігі.
Әдебиеттер
Негізгі
1. Второв.П.П., Дроздов Н.Н. Биогеография. - М.: Владос – Пресс,
2001.
2. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Криволуцкий, Мяло Е.Г.
Биогеография с основами экологии. – М.: «Академкнига», 2003.
3. Шілдебаев Ж.Б., Сергеева А.М., Темірова А.М., Ізімова Р.І.
Биогеография. – Алматы: "Дәуір", 2012. - 368 б.
4. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира.- М.:
1985
5. Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Экосистемы мира.-М.: 1997.
6. Петров К.М. Биогеография. – М., «Академический проект», 2006.

49. 49
7. Агаханянц О.Е., Кирвель И.И. Биогеография с основами
экологии. – Минск, «Техно принт», 2005.
Қосымша
8. Уиттекер Р. Сообщества и экосистемы.- М.: 1980.
9. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. –
Алматы: «Ғылым», 2001
10. Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии. – М.: ГЕОС,
1998
11. Бигалиев А.Б. Проблемы окружающей среды и сохранения
биологического разнообразия. – Алматы, «Қазақ университеті»,
2005.
12. Гаврилов Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. –
Алматы, «Бастау», 1999.
13. Киселев В.Н. Биогеография с основами экологии. – Минск, 1995.
№ 6 Практикалық сабақ
Тақырыбы: Қазақстандағы флора және фауна тҥрлерінің қазіргі
жағдайы
Сабақтың мақсаты – Қазақстан флорасының алуан тҥрлілігі
ӛсімдіктер жҥйеленуінің тҥрлі таксондарының құрамы мен саны
(тҥрлері, тұқымдастары және т.б.) бойынша да, географиясы бойынша
да, табиғи климаттық зоналары мен биіктік белдеулері бойынша да
ӛзгеріп отыратындығын сипаттау. Қазақстандағы флора және фауна
тҥрлерінің қазіргі жағдайын саралау.
Практикалық сабақ жоспары:
1. Қазақстанның экологиялық жҥйесінің ахуалын,
биоресурстарының азаю процестерін тҥсіндіріңіздер;
2. Қазақстандағы флора мен фауна тҥрлерінің қазіргі жағдайын
сипаттаңыздар;
3. Қазақстан қорықтары мен ұлттық бақтарындағы басты қорғау
нысандары, ӛсімдіктер, жануарлар әлемін сипаттаңыздар;
4. Каспий теңізінің органикалық әлемін слайд жасау негізінде
тҥсіндіріңіздер.
Блиц-тест

50. 50
1. Қызыл кітаптағы 1 санатқа жататындар:
А) Жойылып бара жатқандар
В) Сирек
С) Азайған
D) анық емес
Е) Қайта қалпына келген
2. Қызыл кітаптағы 2 санатқа жататындар:
А) Жойылып бара жатқандар
В) Сирек
С) Саны азайған
D) Анық емес
Е) Қайта қалпына келген
3. Қызыл кітаптағы 3 санатқа жататындар:
А) Жойылып бара жатқандар
В) Сирек
С) Азайған
D) Анық емес
Е) Қайта қалпына келген
4. Қызыл кітаптағы 4 санатқа жататындар:
А) Жойылып бара жатқандар
В) Сирек
С) Азайған
D) Белгісіздер (толық зерттелмегендер)
Е) қайта қалпына келген
5. Қазақстанда қазіргі қорық саны:
А) 14
В) 9
С) 4
D) 6
Е) 10
6. Қазақстанда қазіргі ұлттық саябақ саны:
А) 14
В) 9

51. 51
С) 4
D) 6
Е) 10
7. Халықаралық «Қызыл кітапқа» енген қоқиқаз кездесетін
қорық:
А) Алматы
В) Марқакӛл
С) Қорғалжын
D) Наурызым
Е) Алакӛл
8. Қазақстан жерінен біржола құрып кеткен аңдарды атаңдар:
А) Жолбарыс
В) Тарпан
С) Құлан
D) Жабайы тҥйе
Е) Бәрі де жатады
9. Қазақстанда біржола құрып кетуге жақын аңдарды атаңдар:
А) Қабылан
В) Құдыр
С) Қар барысы
D) Қызыл қасқыр
Е) Бәрі де жатады
10. Халықаралық «Қызыл кітапқа» енген «Бақатіс» кездеседі:
А) Іле ӛзені
В) Жайық
С) Жетісу
D) Қапшағай
Е) Ертіс алабы
Бақылау сұрақтары
1. Қазақстанның экологиялық жҥйесінің биоресурстарының азаю
процестерін немен тҥсіндіруге болады?

52. 52
2. Қазақстандағы флора мен фауна тҥрлерінің қазіргі жағдайы
қандай?
3. Қазақстанның Қызыл кітабына соңғы жылдары қандай
жануарлар енгізілді?
4. Қазақстанның Қызыл кітабына ӛсімдіктер мен жануарларды
қандай критерийлер бойынша енгізеді?
5. Қазақстан қорықтары мен ұлттық бақтарындағы басты қорғау
нысандары, ӛсімдіктер, жануарлар әлемі қандай?
6. Каспий теңізінің органикалық әлемін сипаттаңыздар.
Сызбалар, есептер, ситуациялар
1. Картосхеманы пайдалана отырып Қазақстанның қорғалатын
нысандарын табыңыздар.
2. Тӛмендегі суреттерді пайдалана отырып еліміздегі киіктерді
қорғау проблемаларына арналған эссе-шығарма орындаңыздар
Суреттер «Ырғыз-Торғай» мемлекеттік табиғи резерватынан
алынды.

53. 53

54. 54

55. 55

56. 56
3. Суретте қызғалдақтың таралу ареалы берілді. «Қызғалдақтың
Отаны – Қазақстан» тақырыбына эссе немесе слайд
жасаңыздар. Қосымшадағы суретті пайдаланыңыз.
Қызғыш тҥспен қызғалдақтың табиғи ареал, сары тҥспен адам қолымен
таратылған ареал
Қызғалдақты дала

57. 57
Солтҥстік Голландиядағы қызғалдақ плантациясы. Адам қолымен
таратылған ареалдың мысалы.
Глоссарий
Табиғатты қорғау – техногендік, агрогендік, басқа антропогендік
жҥктемелердің жағдайларындағы тірі ағзалардың жаратылыстық
ортасын және табиғи ресурстардың жиынтығын сақтауға бағытталған
іс әрекет
Табиғи тепе-тендік – стихиялық немесе антропогендік сипаты бар
ішкі және сыртқы факторлардың ауытқу әсері жоқ кезіндегі, табиғи
ортаның, оның экологиялық қасиеттерін, геожҥйелер немесе басқа
территориялардың ішіндегі, олардың табиғи тұрақты эволюциялық
дамуын және негізгі құрылымдық пен функционалды қасиеттерінің
қамтамасыз ететін кҥй.
Табиғи ұлттық парктер – табиғи экожҥйелерді мақтау және
пайдаланудың жаңа формаларының бірі.
Тіршілік ету жағдайлары (ӛмірдің шарттары) – ағзамен
диалектикалық біртұтастықты құрайтын тіршілік ҥшін қажетті
элементтердің жиынтығы.

58. 58
Түрдің экологиялық қуысы – биоценоздың жалпы жҥйесінде
орналасатын тҥрдің жағдайы, ортаның абиотикалық факторларына
талаптары мен оның биоценотикалық байланыстарының кешені.
Биосфера – (грек. bios - тіршілік, sphaira – шар, сфера) – «тіршіліктің
аймағы», тірі ағзалар мекендейтін Жер шарының бетіндегі кеністік.
Жер шарының қабатшасы, тірі ағзалар оның қалыптасуында негізгі
роль атқарады.
Биосфералық қорық – мемлекеттік табиғи қорықтардың қатарына
кіреді, биосфералық процестерді зерттегенде фондық қорық-эталон
нысаны ретінде пайдаланады.
Биотикалық факторлар (тірі табиғаттың факторлары) – тірі
ағзалардың бір-біріне әсер етудің формалары.
Биотикалық факторлар – тірі ағзалардың бір біріне, ӛсімдіктердің
бір-біріне, жануарлар және ӛсімдіктердің, микроағзалардың
ӛсімдіктерге және жануарлар әлеміне тікелей немесе жанама әсер
етудің факторлары.
Биотоп – биоценоздың тірішілігінің орны, сол немесе басқа биоценоз
мекендейтін азды-кӛпті ұқсас жағдайлары мен кеңістік.
Биоценоз – микроағзалардың, ӛсімдіктердің, жануарлардың
қауымдастығы.
Бонитет – табиғи ресурстарды тиімды пайдалану мақсатында олардың
сапасын салыстырмалы бағалау ҥшін қолданатын балл, шартты
кӛрсеткіш.
Ботаникалық қорықша - ӛсімдік жамылғысын, типтік ерекше ӛсімдік
қауымдастықтарын, емдік ӛсімдіктердің массалық ӛсу орындарын,
флораның ерекше қорғалатын, сирек кездесетін және жойылуға жақын
тұрған тҥрлерді сақтау немесе қайта қалпына келтіру мақсатында
ұйымдастырылған қорықша.
Әдебиеттер
Негізгі:
1. Второв.П.П., Дроздов Н.Н. Биогеография. - М.: Владос – Пресс,
2001.
2. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Криволуцкий, Мяло Е.Г.
Биогеография с основами экологии. – М.: «Академкнига», 2003.
3. Шілдебаев Ж.Б., Сергеева А.М., Темірова А.М., Ізімова Р.І.
Биогеография. – Алматы: "Дәуір", 2012. - 368 б.

59. 59
4. Воронов А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира.- М.:
1985
5. Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Экосистемы мира.-М.: 1997.
6. Петров К.М. Биогеография. – М., «Академический проект», 2006.
7. Агаханянц О.Е., Кирвель И.И. Биогеография с основами
экологии. – Минск, «Техно принт», 2005.
Қосымша:
8. Уиттекер Р. Сообщества и экосистемы.- М.: 1980.
9. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаева Г.З. Экология. –
Алматы: «Ғылым», 2001
10. Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии. – М.: ГЕОС,
1998
11. Бигалиев А.Б. Проблемы окружающей среды и сохранения
биологического разнообразия. – Алматы, «Қазақ университеті»,
2005.
12. Гаврилов Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. –
Алматы, «Бастау», 1999.
13. Киселев В.Н. Биогеография с основами экологии. – Минск, 1995.
№ 7 Практикалық сабақ
Тақырыбы: Қазақстанның экологиялық жҥйесінің алуан
тҥрлілігі және биоресурстардың азаю процестері
Сабақтың мақсаты – Қазақстанның экологиялық жҥйесінің
алуан тҥрлілігі және биоресурстардың азаю процестерін саралау.
Практикалық сабақ жоспары:
1. Қазақстандағы биокӛптҥрлілік және оның пайдаланылуына
экологиялық баға беріңіздер (Қосымша М);
2. Қазақстанда тҥрлер мен тҥрлер бірлестігін қорғауда
туындайтын мәселелерді талдаңыздар Қосымша М, N);
3. Қазақстандағы қорықтардың ерекшеліктерін анықтаңыздар;
4. Табиғи бақтар мен қорықтардың айырмашылықтарын
сипаттап, жазбаша орындаңыздар.
Блиц-тест
1. «Құландар аралы» аталған қорық:

60. 60
A) Ҥстірт
B) Наурызым
C) Барсакелмес
D) Марқакӛл
E) Қорғалжын
2. Реликтілі шағала мына қорықта кездеседі:
A) Марқакӛл
B) Алакӛл
C) Наурызым
D) Қорғалжын
E) бәрінде де кездеседі
3. Қазақстандағы «Ақсу – Жабағалы» қорығындағы аршалы
орманның азаюына әсер етуші фактор:
А) Жамбыл фосфор, Шымкенттің қорғасын – мырыш
комбинаттарының қалдықтары
В) Жамбыл фосфорит заутының ықпалы
С) Шымкенттің мұнай ӛндеу зауытының ықпалы
D) Шымкенттің қорғасын – мырыш комбинатының ықпалы
Е) Балқаш комбинаттарының қалдықтары
4. Орманды дала Қазақстан аумағының мынадай пайызын алып
жатыр:
А) 13 В) 3 С) 7 D) 10 Е) 6
5. Қазақстандағы қорықтардың жалпы жер кӛлемі:
А) 870 кв. км.
В) 2230 кв.км.
С) 9560 кв. км.
D) 8566 кв.км.
Е) 6566 кв.км.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласында жҥзеге асатын
ынтымақтастық:
А) Халықаралық
В) Аймақтық
С) Жергілікті жер – провинциялық

61. 61
D) Республикалық
Е) Локальды
7. Қазақстан Республикасы аумағының мынадай пайызын дала
экожҥйесі алып жатыр:
А) 40 В) 10 С) 30 D) 20 Е) 12
8. Мемлекеттік биосфералық қорықтар мына шешіммен
құрылады:
А) Ботаника және Зоология институттарының шешімімен
В) Қазақстан Республикасының «Экология және биоресурстар
министрлігі»
С) Жергілікті жер келісімі бойынша
D) ЮНЕСКО келісімі бойынша
Е) Гринпис келісімі
9. Айрықша экологиялық, рекреация және ғылыми жағынан
құнды табиғи және тарихи – мәдени кешендер мен нысандарды
сақтауға, калпына келтіруге, сан – салалы пайдалануға арналған
ерекше қорғалатын табиғи аумақ:
А) Рекреациялық, ғылыми зерттеу орталықтары бар аудандар
В) Қорықша
С) Мемлекеттік ұлттық қорық
D) Мемлекеттік ұлттық табиғи саябақ
Е) Рекреациялық аудандар
10. Қазақстан аумағынан басқа жерде кездеспейтін жануар:
А) Ақбӛкен;
В) Құлан;
С) Дуадақ;
D) Жалман;
Е) Саршұнақ
Бақылау сұрақтары
1. Қазақстандағы биокӛптҥрлілік және оның пайдаланылуына
2. экологиялық баға беріңіздер.
3. Қазақстанда тҥрлер мен тҥрлер бірлестігін қорғауда қандай
мәселелер туындайды?

62. 62
4. Қазақстандағы қорықтардың ерекшеліктері неде?
5. Табиғи бақтар мен қорықтардың қандай айырмашылықтары
бар?
6. Қазақстанды биогеографиялық аудандастырудың мәселелері
қандай?
Сызбалар, есептер, ситуациялар
1. Қазақстан эконет картосхемасын тҥсіндіріңіздер.
(Картосхеманы Плахов К., Рачковская Е.И., Рысакова Н.Е., Брагина
Т.М. құрастырған).
Глоссарий
Табиғат ескерткіштері – ғылыми, экологиялық, мәдени, эстетикалық
бағалы уникалды, қайтадан келтірілмейтін табиғи объектілері
(ҥңгірлер, ҥлкен емес сайлар, ғасырлық ағаш теректері, тау тастары,
құлама сулар, т.б.).
Қызыл кітап - құрып кету қаупі бар ӛсімдіктер мен жануарлар
дҥниесінің тіркейтін, оларды қорғау және кӛбейту шаралары
кӛрсетілген ресми басылым.
Дендрологиялық парктер және ботаникалық саябақтар - ӛсімдік
жамылғысының алуантҥрлілігін, ӛсімдік әлемін байыту, сонымен қатар