Жоғарғы оқу орындары студентеріне арналған

1. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ
Мұхамедрахим Қыдырбайұлы

2. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
ӘЛҺИССА
Студенттер назарына ұсынылған «Экология
оқулығы» пәнінің бағдарламасы адамзат перзенті
әрекетінен қоршаған ортаның ластануынан
туындаған өзекті мәселелерді қарастырады. Мұнда
сондай-ақ жалпы экология негіздері және табиғи
ортадағы баланстың ауытқуына ықпал ететін
құбылыстар һақында мағлұматтар баяндалады.

3. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
ӘЛҺИССА
Көпшілік назарына ұсынылған «Экология
оқулығы» пәнінің бағдарламасы адамзат перзенті
әрекетінен қоршаған ортаның ластануынан
туындаған өзекті мәселелерді қарастырады. Мұнда
сондай-ақ жалпы экология негіздері және табиғи
ортадағы баланстың ауытқуына ықпал ететін
құбылыстар һақында мағлұматтар баяндалады.

4. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Мақсат:
- Табиғат пен қоғамның тұрақтылығы мен даралығы һақында
біртұтас дүниетанымдық һәм әфсанналық көзқарас
қалыптастыру;
- Жер тарихнамасы және адамзат өркениеті арасындағы
мыңғасырлық қазыналар мен базыналар һақында салыстырмалы
терең мағлұматтар туралы жалпы түсінік қалыптастыру.
Міндет:
- Тірі организмдер қызметінің негізгі заңдылықтарын тану;
Экожүйе, биосфера һәм әр алуан түрлердің табиғатынвң тұрақты
қалпын сақтау шараларын қарастыру;
- Табиғат ресурстарын интенсифті игерудегі биосфера айналымы
заңдылықтары мен антропогендік тиімсіз ықпалдар зардаптары
һақында жаһандық білім жүйесін шоғырландыру;
- Тәуелсіз Қазақстан һәм әлемдік өркениет жағдайында тұрақты
даму тұжырымдамасын игіліктендірудің стратегиясы мен
практикалық тәсілдері туралы айырықша түсінік қалыптастыру;
- Қоршаған орта, экология һәм тұрақты даму тұғырнамасы
һақында студенттер тарапынан жан-жақты, терең тұрғыда
сараптама жасайтын дәрежеде ауқымды таным жүйесін
қалыптастыратын кеңістік орнату.
.

5. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Білімгерлер төмендегідей қағидаларды
БІЛУІ, ҮЙРЕНУІ һәм МЕҢГЕРУІ шарт:
- Түрлі организмдер дүниесі мен таралуы, олардың сандық
көрсеткіштері мен түрнамалық жүйелерінің даму динамикасы
туралы;
- Биосфера һәм экожүйе кеңістігіндегі зат алмасу айналымындағы
энегия (қуат) ағымы құрылымдарының ерекшелік сипаты;
-Табиғат қазыналарын ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны
қорғау жөніндегі жетекші қағидаларды тануы;
- Адамзат перзентінің антропогендік ықпалдарының ерте
заманнан бүгінге дейінгі әлеуметтік-экологиялық қайшылықтары
мен зардаптары һақында;
- Тұрақты даму стратегиясының қалыпты жағдайда
игіліктенуінің практикалық һәм ұтымды шешімінің табылуына
мұрындық болатын глобальді деңгейдегі қайшылықтардың ара-
жігін ажыратуда батыл шешім қабылдау тетіктерін БІЛУІ тиіс.

6. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Өз ретінде:
- Қоршаған ортадағы антропогендік һәм табиғи құбылыстардың
себеп-салдарын анықтап, реттеп, терең сараптама жасауға;
- Адамзат өркениетіндегі бүгінгі тұрақты даму стратегиясының
өміршең болуына; экономикалық қажеттіліктерден туындаған
шаруашылық жүйесін реттеуге батыл қадам жасайтын;
биосфера һәм социум балансын ауқымды катастрофалық
зардаптардан сақтау мен қорғаудың алдын-алу шаралары;
- Қол жеткізген кәсіби білім тұғырлары арқылы тұрақты даму
өрнегі болып табылатын табиғат пен тірі организмдер
байланысын терең түсініп-танитын ілімдерді тәжірибе
жүзінде іске асыру жолдарын ҮЙРЕНУІ абзал.
Сонымен қатар:
-Табиғат, қоғам һәм адамзат өркениеті байланысы жағдайында
аталған мәселелер төңірегіндегі ғылыми-танымдық, білім-
ғақлияттық һәм әдістемелік-ақпараттық технологиялар,
библиографиялық һәм Интернет ресурстары қазыналарын
МЕҢГЕРУІ шарт.

7. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯ
Заманауи адамзат өркениеті жағдайындағы экология.
Экологияның пәнаралық ғылым ретіндегі мәртебесі. Негізі
мақсаттар, міндеттер һәм әдістемелер. Экологиялық білім
қазынасының дамуы мен қалыптасуы. Аутэкология,
дэмэкология, синэкология һәм глобальді экология
негіздері. Экология пәнінің басқа салалармен байланысы.
Пәннің практикалық жетістіктерді игіліктенудегі
әдістемелік рөлі. Экологиялық проблемаларды шешудегі
заманауи жағдайдағы саяси-экономикалық
тенденциялардың ықпалы.

8. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Аутэкология - тірі организмдердің экоәліппесі.
Тірі организмдер жүйесіндегі деңгейлік сипат. Тіршілік
ортасы мен табиғи талаптар. Экологиялық факторлардың
классификациясы. Антропогендік факторлардың
айырықша сипаты мен келбеті. Либихтың минимум заы.
Шелфордтың толеранттық заңы. Толеранттық шектелудің
диапазоны. Стенобионттық һәм эврибионттық
организмдер. Абиотикалық факторлардың тірі
организмдер дүниесіне әсер етуінің экологиялық маңызы.
Экологиялық орта сыйымдылығы.

9. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Демэкология - популяция экоәліппесі.
Популяция туралы түсінік. Популяциялардың
статистикалық ерекшеліктері (құрам, биомасса, тығыздық,
жасерекшелік пен жыныстық түрлер). Топтық,
кездейсоқтық, тепе-теңдік жағдайдағы популяцияның
таралу кеңістігінің табиғаты. Олли қағидасына түсінік.
Популяцияның динамикалық табиғаты (туу, жойылу, өмір
сүру заңдылығы, даму жылдамдығы). Топтар әрекетіндегі
экспоненциалдық һәм логистикалық даму. Популяцияның
сандық реттелу сипаты. Популяция тығыздығына тәуелді
немесе тәуелсіз факторлардың әсері.

10. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Синэкология - қауымдастықтар экоәліппесі.
Биоценоз, биогеоценоз һәм экосистема туралы мағлұмат.
Экосистемадағы түрлер арасындағы айырықша
байланыстар (нейтрализм, комменсализм,
протокооперация, мутуализм, жыртқыштық, паразитизм).
Түрлер арасындағы бәсеке – қауымдастықтағы түрлер
құрылымын сақтаушы тетік. Г.Ф.Гаузенің бәсеке
жөніндегі қағидасы. Экологиялық қуыс (потенциалды
және шынайы көрініс). Қуат ағыны мен химиялық
элементтердің айналымы. Термодинамиканың алғашқы
және кейінгі бастауы. Линдеманның 1% и 10%
энергетикалық (қуат) ережесі. Биоценоздың трофикалық
құрылымы (продуценттер, консументтер һәм
редуценттер). Қорек тізбегінің трофикалық деңгейлері.
Экологиялық пирамида: сандық құрам, биомасса,
энергия. Экосистеманың алғашқы және кейінгі тиімділік
сипаты. Экосистеманың табиғи жағдайдағы дамуы мен
қалыптасуы (алғашқы һәм кейінгі сукцессия).
Экосистеманың тұрақтылық пен тұтастылық тетігі.
Қоршаған ортадағы экосистемалардың негізгі
критерийлері мен көрсеткіштері.

11. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
БИОСФЕРА ҺӘМ НООСФЕРА ТУРАЛЫ ІЛІМ
5Биосфераның тұрақтылығы һәм эволюциясы.
Биосфера концепциясының (тұжырымдамасының)
қалыптасуы. Оның эволюциясы. В.Вернадскийдің
биосфера һәм ноосфера ілімі. Организмдердің глобальдік
маңызы һақындағы әфсанналар. Аса ауқымды
геологиялық һәм геохимиялық фактор болып табылатын
антропогендік ықпалдың концепциясы.
Экосистама және адам. Зат алмасу үрдісі. Глобальді
биогеохимиялық айналым һақындағы В.Вернадский
тұжырымдамасы. Заманауи биосфера һәм болашақ.
Табиғи ортадағы шаруашылық пен кәсіпорын үлестерінің
артуы.

12. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Тірі организмдер жүйесінің Тұжырымдамасы.
Заманауи биосфера.
Бүгінгі биосфера - тірі һәм өлі табиғат кеңістігіндегі
органикалық эволюция нәтижесі. Адамзат өркениеті - жер
бетіндегі тіршілік эволюциясының ерекше дәуірі. Адамзат
перзентінің антропогендік әрекеті – биосфераның тұтас
бөлшегі.
Техногенез – жаңа кеңістіктегі сапалы даму көрсеткіші.
Заманауи биосферадағы адам әрекеті (даму, зардаптардың
алдын алу, катастрофаларды болжау, табиғат балансының
ауытқуын тежеу).

13. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Глобальді биогеохимялық айналым.
Биосферадағы зат алмасу үрдісі. Органикалық заттар
әлеміндегі фотосинтез үрдісі. Жер және оның құрамдас
бөлшегі химиялық элементтердің тұтастығы.
Экосистемадағы адам әрекетінің қарқындылық сипатының
маңызы мен ықпалы. Геологиялық һәм геохимиялық
айналым ережесі.
Тау, мұхит һәм құрлық жүйесіндегі ауқымды алма-кезек
үрдіс. Су, топырақ, ауа һәм өсімдік айналымының
экоситемадағы орны. Биохимиялық айналым (күн
радиацисы мен энергиясы, бейорганикалық орта,
химиялық реакция) қағидасы.

14. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
ТҰРАҚТЫ ДАМУ КОНЦЕПЦИЯСЫ
(ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ)
Заманауи оркениет кеңістігіндегі экологиялық
дағдарыстар мен проблемалар.
«Тұрақты даму» атауының тарихнамасы. Рим клубы.
Медоуза мен Форестер идеялары (Өсу шегі, 1972).
Қоршаған орта туралы БҰҰ Декларациясы (Стокгольм,
1972). Дүниежүзілік Рио-де-Жанейро (1992) және
Йоханнесбург (2002) жерлерінде өткен Саммит. Еуропа
шаһарларының тұрақты даму Хартиясы (Ольборг, Дания,
1994).
Тұрақты даму Концепциясының (ТДК) негізгі белгілері:
адамзат өркениеті, экономикалық фактор (нарық жүйесін
жаңарту), әлеуметтік фактор (адам құқы, демография).
ТДК Стратегиясы. ТДК деңгейлік сипаты (аймақтық,
локальдік, ұлттық, мемлекетаралық һәм глобальдік). ТДК
қамтамасыз етудегі халықаралық ұйымдар әрекеттері,
ғылыми зерттеулер һәм гипотезалар.

15. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Тұрақты даму стратегиясы һәм қағидалары
Адамзат перзентінің қоршаған ортаны қорғау мен сақтау
әрекеті – табиғат ресурстарын рациональді пайдалану
теориясының бастауы. Жер Планетасындағы табиғат
ресурстарының (литосфера, гидросфера и атмосфера)
қоры.
Биологиялық ресурстар – азық-түлік қауіпсіздігінің
эпицентрі. Табиғаты қорғау шаралары. Қалдықсыз һәм
азмөлшердегі қалдық технологиясы. Альтернативті
энергия көздері – ТДК негізгі арнасы.

16. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Тұрақты даму жүйесінің экологиялық қағидасы.
Жер қойнауы мен табиғат ресурстарын рациональді
пайдалану ТДК негізгі аспектісі. Табиғат ресурстарының
классификациясы. Қоршаған ортаны қорғау мен
сақтаудың негізгі қағидасы мен әдістері. Қауіпсіз
санаттағы өнімді өндірудің негізгі қағидалары. Қорықтар
– табиғатты қорғау мен сақтаудың жетекші формасы.
Экологиялық мониторинг пен сараптама. Жердің
биологиялық һәм ландшафттық әралуандық сипатын
сақтау мен қорғау. Кәсіпорындардың экологиялық
құжаттары. Экологиялық бағалау мен реттеу.

17. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Тұрақты дамудың экономикалық аспектісі.
Жасыл технология. Су ресурстарын басқару.
Антропогендік ықпалдардың (қысым) қоршаған ортаға
тигізетін зиянын дифференциациялау.
Адамзат перзентінің даму эволюциясы. Қоғам мен табиғат
арасындағы қарым-қатынас (биогендік, аграрлық,
шаруашылық һәм ақпараттық, ерекшелік пен тарихи
сабақ) тарихнамасы. Заманауи глобальді экологиялық
проблемалар (климаттың өзгеруі, озон қабатының
бұзылуы, қышқыл жаңбыр, шөлдену, әралуандылық
сипаттың өзгеруі, ауа мен судың ластануы).
Ауылшаруашылық һәм агроөнеркәсіптің жүйенің
интенсифациялануы. Экогенетикалық құбылыстардың
(жер-су-ауа кеңістігінің физикалық, химиялық һәм
биологиялық тұрғыда ластануы) табиғатқа тигізген
залалдары.

18. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Экологиялық энергетика.
ХХІ ғасыр көшіндегі тұрақты даму жүйесіндегі глобальді
энергоэкологиялық стратегия. Қалпына келтірілетін қуат
көздері.
Заманауи антропогендік һәм техногенездік ықпалдар
(жаһандық жылыну, парниктік эффект, генефонд,
агрессиялық орта). Әлеуметік экожүйедегі
фундаментальді экологиялық Минимум Заңы. Соғыс пн
терроризм кеңістігіндегі экологиялық зардаптар. Әскери
кәсіпорын кешенінің табиғатқа әсері. Радиация һәм
радиоактивті изотоптардың миграциясы. Биосфераның
тұрақсыздану белгілері (демография, урбанизация,
ғылыми-техникалық прогресс, тұтынушылар санының
артуы, экологиялық дағдарыс пен кризис).
Демографиялық жарылыс пен халықтың экспоненциалдық
өсу көрсеткіші. Зерттеуші-ғалымдар А. Печчеи, Д.
Форрестер, Деннис, Донелл, Медоуза (халық саны
артуының динамикасы мен шеегі, технологиялық
өркениет) және С. П. Курдюмов, С. П. Капица
(демографиялық математикалық модельдеу) еңбектері.
Азық-түлік проблемасы мен тұтынушылар көрсеткіштері.

19. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Қазақстан Республикасындағы (ҚР) экологиялық
саясат.
ҚР Тұрақты даму Концепциясы.
Қазақстандағы қоршаған ортаны қорғау жүйесіндегі
экологиялық дағдарыстар мен зардаптар. Арал маңындағы
әлеуметтік-экономикалық кризис. Қазақ Еліндегі ядролық
полигондар (Семей) аймағы. «Невада-Семей»
антиядролық қозғалысы. Экологиялық бағалау мен
сараптау әдістері.
ҚР Экомониторинг (химиялық, биологиялық һәм
физикалық ықпалдар) жүйесі. ҚР қоршаған ортаны қорғау
мен сақтау шараларына арналған заңнамалық құжаттар.
Экологиялық білім мен тәрбие. ҚР БҰҰ ТДК ендіру мен
қамтамасыз ету тетіктер мен жолдары.

20. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Тұрақты даму жүйесінің әлеуметтік жағдаяттары.
Жер бетіндегі заманауи әлеуметтік-экономикалық
дағдарыстар. Халық өсімі мен демографиясы. Отбасы
институы және оны жоспарлаудың негізгі тұстары.
Урбанизация мен кедейшілік жағдайындағы мемлекеттік
кірістің бейэквиваленттік дифференциациясы.
Энергетикалық дағдарыс. Ғаламдық азық-түлік
проблемасы. Ресурс һәм адам капиталы дағдарысы
жағдайындағы ауқымды проблемалар және оны шешудің
жолдары. Генефонд пен агрессивтік ортаны табиғатқа
әсері. Соғыс пен терроризмнің ғаламдық сипаты.

21. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Ғаламдық тұрақты даму кеңістігін қалыптастырудағы
ынтымақтастық һәм әріптестік.
Қоршаған ортаны қорғау мен сақтаудағы ынтымақтастық.
Әлемдік қорықтар мен айырықша мәртебесі бар
территориялар. Биологиялық резерваттар мен генетикалық
әралуандылық. «Қызыл Кітап» Ережесі. «Greenpeace»
қозғалысы.
Табиғат ресурстарын тиімді пайдалану барысындағы
ғаламдық әріптестік. Тұрақты даму кеңістігін
қалыптастырудағы бірлескен іс-шаралар. Экология ғылым
мен білімнің һәм тәлім-тербиенің маңыздылығы мен
қажеттілігі.

22. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Семинар сабақтарының тақырыптары
1. Заманауи адамзат өркениеті жағдайындағы экология.
2. Аутэкология-тірі организмдердің экоәліппесі.
3. Демэкология - популяция экоәліппесі.
4. Синэкология-қауымдастықтар экоәліппесі.
5. Биосфераның тұрақтылығы һәм эволюциясы.
6. Тірі организмдер жүйесінің Тұжырымдамасы. Заманауи
биосфера.
7. Глобальді биогеохимялық айналым.
8. Заманауи оркениет кеңістігіндегі экологиялық
дағдарыстар мен проблемалар.
9. Тұрақты даму стратегиясы һәм қағидалары.
10. Экологические принципы устойчивого развития.
11. Тұрақты дамудың экономикалық аспектісі. Жасыл
технология. Су ресурстарын басқару.
12. Экологиялық энергетика. ХХІ ғасыр көшіндегі
тұрақты даму жүйесіндегі глобальді энергоэкологиялық
Стратегия. Қалпына келтірілетін қуат көздері.
13. Қазақстан Республикасындағы (ҚР) экологиялық
саясат. ҚР Тұрақты даму Концепциясы.
14. Тұрақты даму жүйесінің әлеуметтік жағдаяттары.
15. Ғаламдық тұрақты даму кеңістігін қалыптастырудағы
ынтымақтастық һәм әріптестік.

23. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
2Бигалиев А.Б. Общая экология/Издание второе, переработанное и дополненное.-Алматы: Издательство
«NURPRESS», 2011.
Абубакирова К.Д., Кожагулов С.О. Экология и устойчивое развитие. Алматы, 2001.
5Алимов М.Ш. Экология и устойчивое развитие.-Алматы,2012.
6Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология: Учебник для студентов вузов/69 – е изд, доп и перер. – Ростов-на Дону:
Феникс, 2007.-575 с.
8Алишева К.А. Экология.: Учебник. – Алматы:НАS,2012.- 304 с.
9Тонкопий М.С. Экология и экономика природопользования.: Учебник. – Алматы: Экономикс, 2013.- 592 с
10Сулеев Д.: Сагитов С.И., Сагитов П.И., Жумагулов К.К. Экология и природопользование. Концепция перехода к
устойчивому развитию.: Учебник. – Алматы: Гылым, 2014.- 392 с.
11Белый А.В. Основы экологии и природопользования. Курс лекций.- Алматы, 2010.– 115 с.
Акимова Т.А., Хаскин В.В.. Экология. Человек-экономика-биота среда., М., «ЮНИТИ», 2007.
Шилов И.А. Экология. М.: Высшая школа, 2001.
Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М., «ФАИР-ПРЕСС»,2003.
Никаноров А.М., Хорунжая Т.А.. «Глобальная экология», М., ЗАО,«Книга сервис», 2003.
Марфенин Н.Н. Концепция «устойчивого развития» в развитии /
Колумбаева С.Ж., Бильдебаева Р.М. Общая экология. Алматы, «Қазақ университеті», 2006.
Назарбаева Ә. Экология және орнықты даму. Алматы, 2014
Бейсенова Ә.С, Шілдебаев Қ. Экология. Алматы, ҚазҮПУ, 2009
Қуатбаев А.Т. Жалпы экология. Оқулық.- Алматы: «Дәуір», 2012. – 376 бет
Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т. Экология. Алматы, 2002. – 405 бет

24. ЭКОЛОГИЯ ОҚУЛЫҒЫ. Мұхамедрахим Қыдырбайұлы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, Астана, 2016
Хандогина Е.К, Герасимова Н.А., Хандогина А.В.. Экологические основы природопользования, М., «Форум», 2007.
Вернадский В.И. «Философские мысли натуралиста», М., «Наука», 1988.
Вернадский В.И. «Живое вещество», М., «Наука», 1969 г.
Доклады Министерства охраны окружающей среды РК «О состоянии природой среды РК» 2000-2007 гг.
Гутенев В.В., Денисов В.В., Камышев А.П., Москаленко А.П., Нагибеда Б.А., Осадчий С.Ю., Хорунжий Б.И.
Промышленная экология, М., «МарТ», 2007.
Маркович Д. Социальная экология. Москва «РУДН», 1998.
7.Медоуз Д.Х., Медоуз Д.Л., Рандерс Й., Беренс В.В. Ш. Пределы роста. Москва: МГУ, 1991.
Концепция экологического образования Республики Казахстан. Астана, 2002.
Концепция экологической безопасности Республики Казахстан. Астана, 2002.
Доклад конференции ООН по окружающей среде и устойчивому развитию, Рио-де-Жанейро, 1992. Том 1, Нью-Йорк,
1993.
Экологический кодекс РК, Астана 2007 г.
Экология. Под ред. Денисова В.В. Ростов-на-Дону: МарТ, 2002.
Құрсабаев М.Қ, Аяпбекова А.Е, Мырзаханов Н.М т.б Экология оқулығы. http://yvision.kz/post/362085