Ματριόσκα ή Μπαμπούσκα;

1. H ΚΟΥΚΛΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ
Από την Εφη Μανώλη
Παιχνίδι με μυστικό: Πώς η ματριόσκα έγινε το
βασικό σύμβολο της Ρωσίας
Η ματριόσκα είναι μια ξύλινη πολλαπλή κούκλα, μέσα στην οποία
κρύβονται μερικές ακόμη «κόρες» της. Η ονομασία είναι παράγωγο
του δημοφιλούς κατά το 19ο αιώνα γυναικείου ονόματος Ματριόνα. Το
όνομα αυτό σημαίνει «αξιότιμη κυρία», «μητέρα της οικογένειας»,
«μητερούλα». Όπως εξηγεί η Ελένα Τιτόβα, διευθύντρια του
Πανρωσικού μουσείου εικαστικών και εφαρμοσμένων τεχνών, «για
όλους τους Ρώσους η ματριόσκα είναι φυσικά η Ματριόνα, η
ενσάρκωση της γυναικείας υγείας, γονιμότητας, του εξαιρετικού
γυναικείου χαρακτήρα και σύμβολο της οικογένειας».
Η εικόνα της άξιας και ευτυχισμένης γυναίκας την οποία
προσωποποιεί η ματριόσκα, δεν είναι διόλου μια αποκλειστική
εφεύρεση από ρώσους τεχνίτες. Σε όλες τις εποχές και σε όλους τους
πολιτισμούς χρησιμοποιούνταν σαν σύμβολο της γονιμότητας, αρκεί
να θυμηθεί κανείς τα αρχαιότατα έργα τέχνης, τις «παλαιολιθικές
Αφροδίτες», της οποίας τα ειδώλια έχουν βρεθεί στο έδαφος αρκετών
ευρωπαϊκών χωρών, καθώς επίσης και κινεζικά, ιαπωνικά και ινδικά
παιχνίδια, φτιαγμένα με παρόμοια τεχνική.
Κατά μια εκδοχή, συγγενική της ρωσικής ματριόσκα είναι η κούκλα με
ειδικό βαρίδιο στο εσωτερικό που της δίνει μια ορισμένη στάση και με
ωοειδή βάση, η οποία παρομοίαζε τον βουδιστή μοναχό
Μποντχιντχάρμα, έναν από τους βασικούς κήρυκες της αρχαίας
διδασκαλίας και ιδρυτή του μοναστηριού Σαολίν. Η ιαπωνική εκδοχή
του ονόματος του σοφού, είναι Νταρούμα. Έτσι ονόμασαν τελικά τη
συγκεκριμένη κούκλα που φτιαχνόταν από χαρτόνι γύψο και κόλλα.
Ομοιότητα με τη ματριόσκα πιστώνεται επίσης και στην ιαπωνική
κούκλα-κορίτσι, κοκέσι, η οποία αποτελούσε το φρουρό των μικρών

2. παιδιών, αλλά αυτό το παιχνιδάκι είναι μάλλον πιο εύστοχο να
συγκριθεί με τις ρωσικές αχυρένιες κούκλες, οι οποίες υπήρχαν σε
κάθε αγροτικό σπίτι.
Άνεμος από την Ανατολή
Υπάρχει μια άποψη, σύμφωνα με την οποία η πρωτότυπη ματριόσκα
μεταφέρθηκε στη Ρωσία από την Ιαπωνία τον 19ο αιώνα από τη
σύζυγο του διάσημου επιχειρηματία και προστάτη των τεχνών, Σάββα
Μάμοντοφ. Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα στη Ρωσία είχε
εξαπλωθεί η μόδα για καθετί εξ Ανατολής, όπως η ενδυμασία, οι
γραφικές τεχνικές, τα ειδώλια. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας Νικόλαος Β΄
είχε στην τσέπη του ένα netsuke (ιαπωνική σκαλιστή φιγούρα
μινιατούρα) για γούρι. Περιττό να πούμε λοιπόν για την επιρροή που
ασκούσαν αυτά στους ανθρώπους της τέχνης!
Θρυλείται πως ο Μάμοντοφ, γοητευμένος από το μηχανισμό του
παιχνιδιού με τις πολλαπλές φιγούρες, ζήτησε από το ζωγράφο και
γλύπτη Σεργκέι Μαλιούτιν να φτιάξει κάτι ανάλογο. Ωστόσο, σύμφωνα
με την Ελένα Τιτόβα, ο μύθος δεν παύει να είναι μύθος και δεν πρέπει
να υποστηρίζεται ότι η ρωσική ματριόσκα είναι μια αντιγραφή του
ιαπωνικού ομολόγου του. Όπως αναφέρει, η ματριόσκα ήταν το
αποτέλεσμα ενός καλλιτεχνικού προγράμματος την εποχή του art
nouveau, το οποίο προϋπέθετε τη χρήση ανατολικών παραδόσεων,
με την επιρροή της ανατολικής τέχνης να είναι αναμφίβολα τεράστια,
αλλά να έχει γενικό χαρακτήρα.
Στους δρόμους της ζωής
Όπως και να έχει, η πρώτη ρωσική ματριόσκα εμφανίστηκε στα τέλη
της δεκαετίας του 1890 στο εργαστήρι «Διαπαιδαγώγηση των
παιδιών» στη Μόσχα. Δημιουργοί της ήταν ο τορναδόρος Βασίλι
Ζβιόζντοτσκιν και ο καλλιτέχνης Σεργκέι Μαλιούτιν. Το 1900 το
μπιμπελό-παιχνίδι παρουσιάστηκε στην Παγκόσμια έκθεση του
Παρισιού. Η πολύχρωμη κούκλα ανακηρύχθηκε το καλύτερο παιχνίδι
σε πολλά κομμάτια, τόσο από εκπαιδευτική, όσο και από τεχνική
άποψη, προκάλεσε εντονότατη εντύπωση στο κοινό και έλαβε το

3. χάλκινο μετάλλιο. Από τότε άρχισε θριαμβευτική πορεία της
ματριόσκα στους δρόμους της ρωσικής ζωής.
Ως τις αρχές της δεκαετίας του 1930, οι ζωγραφισμένες αυτές
διάφορες κούκλες-παιχνίδια ήταν κυρίως έργα που οι δημιουργοί τους
τα έφτιαχναν σε ένα και μοναδικό αντίτυπο. Τα ξύλινα ειδώλια τα
ζωγράφιζαν, όχι μόνο καλλιτέχνες της παραδοσιακής τέχνης, αλλά και
εκπρόσωποι της ρωσικής πρωτοπορίας που στράφηκαν με θέρμη
στη νέα ρωσική τεχνοτροπία. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1930
ξεκίνησε η εποχή της εργοστασιακής παραγωγής της ματριόσκα,
γεγονός, χάρη στο οποίο αυτή απέκτησε τον τίτλο του βασικού
αναμνηστικού της χώρας.
Από τη δεκαετία του 1990, στη Ρωσία η ματριόσκα έγινε ένα θέμα
προσωπικής έκφρασης για εντελώς διαφορετικούς καλλιτέχνες. Όλοι
οι ξένοι τουρίστες που επισκέφτηκαν τη Ρωσία εκείνο τον καιρό
θυμούνται τις σειρές με τα αναμνηστικά στην Αρμπάτ όπου υπήρχε
ένα πλήθος από ματριόσκι, οι οποίες απεικόνιζαν πολιτικούς, αστέρες
της μουσικής, ηθοποιούς, μεταξύ άλλων και σε στυλ γελοιογραφίας.
Πάνω στη ματριόσκα έγιναν χιλιάδες πειράματα και με το χρώμα και
το σχήμα, και το μέγεθος, για παράδειγμα, κάποιες από αυτές
αποτελούνταν από 80 κομμάτια.
Όπως αναφέρει η Τιτόβα, όποιες αλλαγές και να έγιναν στη
ματριόσκα τα επόμενα χρόνια μετά την εμφάνισή της, και πρόκειται
για τα δύσκολα χρόνια της πρώτης εικοσιπενταετίας του 20ου αιώνα
και κυρίως τα γεγονότα της επανάστασης, αυτή έγινε ένα
σημαντικότατο στοιχείο των προϊόντων της λαϊκής τέχνης. Η
ματριόσκα είχε ζήτηση και σαν παιδικό παιχνίδι, και σαν δώρο,
παραμένοντας ταυτόχρονα ένα οικογενειακό σύμβολο.

4. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ''ΜΠΑΜΠΟΥΣΚΑΣ''
Η κούκλα Ματριόσκα (ρωσ.:Матрёшка) και όχι μπαμπούσκα που
λανθασμένα ονομάζεται, αποτελείται από πολλές ξύλινες κούκλες
που η μια είναι μέσα στην άλλη.
Πολλοί δεν γνωρίζουν πότε πρωτοεμφανιστήκαν και από πού
προήλθαν.
Ο θρύλος των Ρώσων πάντως λέει ότι οι αρχαίοι λαοί, επειδή
παντρεύονταν από πολύ μικρή ηλικία, δεν συνδύαζαν την σεξουαλική
επαφή με την εγκυμοσύνη, τη γέννα κλπ. Πίστευαν ότι όταν ένα
κορίτσι γεννιέται έχει ήδη ένα άλλο μωρό μέσα στη κοιλιά του και αυτό
πάλι άλλο και ούτω καθεξής. Γι’ αυτό και τις κούκλες αυτές τις
βλέπουμε πάντα σε γυναικεία μορφή.
Με τον καιρό ξεχάστηκε ο θρύλος και επικράτησε απλά σαν ρωσικό

5. σουβενίρ που το φτιάχνουν τα τελευταία χρόνια και με αντρικές
φιγούρες, και όχι μόνο σε ξύλο αλλά με πολύτιμα μέταλλα, κρύσταλλο
κλπ.
Υπάρχουν 2 εκδοχές για το πώς πήραν το όνομά τους: Η μια είναι
από το τυπικό ρωσικό γυναικείο όνομα Matriona και η άλλη από τη
λέξη ματ (ρωσ.:мать) που σημαίνει μητέρα, καθώς η κούκλα
συμβολίζει τη γονιμότητα.
Αρχικά οι κούκλες ήταν σε 3,5,7, και 10 κομμάτια, τώρα όμως
βγαίνουν και ως 13,15, 20 και περισσότερα κομμάτια.
Από τα τέλη της 10ετίας του 1980 υπάρχουν και σατιρικές κούκλες
Ματριόσκα όπως αυτές με την μικρότερη να είναι ο Λένιν ή ο Ιβάν ο
Τρομερός και η μεγαλύτερη να είναι ο Γιέλτσιν ή ο Πούτιν.
Tις θυμόμαστε από παιδιά, τις γλυκές, ξύλινες, φουσκωτές κουκλίτσες
με τα παραδοσιακά ρωσικά φορέματα, που θύμιζαν μανούλες ή
γιαγιάδες και καθεμιά έκρυβε μέσα της έξι-εφτά άλλα κουκλάκια, το
καθένα σε δύο κομμάτια, για να βγει από το εσωτερικό του το
επόμενο μέχρι να φτάσουμε στην τελευταία φιγούρα, που είναι
συμπαγής και ονομάζεται «σπόρος».
Σύμφωνα με κάποιες πληροφορίες που συνέλεξα συμβολίζουν
πιθανόν δύο έννοιες. Η μία είναι η γονιμότητα (η πρώτη και
μεγαλύτερη είναι η πρόγονος και ακολουθούν οι απόγονοί της).
Η άλλη συμβολίζει την εξέλιξη του ανθρώπου, από τη γέννηση μέχρι
τα γηρατειά.
Οι μπάμπουσκες ή ματριόσκες, όπως τις λένε οι Ρώσοι, αποτελούσαν
ανέκαθεν το πιο αγαπημένο αναμνηστικό όσων πέρασαν έστω και
μία φορά από τους πάγκους της οδού Αρμπάτ στη Μόσχα ή και των
ανά τον κόσμο τουριστών που τις έβρισκαν στα διάφορα παζάρια ή,
ακόμη καλύτερα, έπεφταν στα χέρια τους ως δώρο από κάποιον
συγγενή που πήγαινε παλιότερα μια βόλτα μέχρι το...σιδηρούν
παραπέτασμα.
Το όνομα της κούκλας είναι Matryoshka (Матрёшка, προφέρεται
ματριόσκα), και προέρχεται από το γυναικείο όνομα Matryona το
οποίο είναι συνηθισμένο όνομα χωριατοπούλας. Πολλές φορές όμως
θα συναντήσουμε (λανθασμένα) το όνομα Μπάμπουσκα για τις
συγκεκριμένες κούκλες .

6. Για να γίνει μια αυθεντική ματριόσκα απαιτούνται καλής ποιότητας
ξύλο, ανθεκτικό και ελαφρύ, και φυσικά ένας καλός τεχνίτης. Ο Βασίλι
Ζβεζντότσκιν ζούσε στη Μόσχα στα τέλη του 18ου αιώνα και
εργαζόταν σε εκδόσεις για παιδιά, όταν το 1898 είχε την ιδέα να
φτιάξει μια κουκλίτσα άδεια στο εσωτερικό της, που θα έκρυβε εκεί
άλλες κουκλίτσες μικρότερες, κούφιες κι αυτές, για να μπορούν να
φιλοξενούν άλλες ακόμη πιο μικρές κ.ο.κ.
Το πρώτο αυθεντικό μοντέλο ματριόσκας ζωγράφισε ένας διάσημος
εικονογράφος παιδικών βιβλίων, ο Σεργκέι Μαλιούτιν. Την απεικόνισε
χοντρούλα και γελαστή, με την παραδοσιακή ρωσική φορεσιά, μια
ιδανική μανούλα, που συνολικά αποτελούνταν από οχτώ κομμάτια.
Δύο χρόνια αργότερα, η πρώτη ματριόσκα εκτίθετο στη διεθνή Expo
του Παρισιού. Κάπως έτσι γεννήθηκε η μυθική ματριόσκα, σύμβολο
της τσαρικής Ρωσίας και όχι μόνο, γιατί φυσικά η ιστορία
προχωράει... Σήμερα στους πάγκους του ιστορικού μοσχοβίτικου
πεζόδρομου μπορείς να δεις και ματριόσκες με τον Οσάμα μπιν
Λάντεν και τον Λένον, τον Ελβις και τον Πούτιν, τον Μπους, τον
Σουμάχερ και τον Χάρι Πότερ, και πολύ τελευταία τον Ομπάμα, τη μια
δίπλα στην άλλη.
Κι όμως, οι κινεζικές απομιμήσεις εκτόπισαν τις αυθεντικές
ματριόσκες από την αγορά, που διέρχεται τώρα σοβαρότατη κρίση κι
έχει άμεση ανάγκη από σωτήριες επεμβάσεις.
Οι πωλήσεις των αυθεντικών έπεσαν κατά 90 τοις εκατό και οι
περίπου 30 χιλιάδες καλλιτέχνες, που στην πραγματικότητα είναι
πολύ περισσότεροι αφού ολόκληρες οικογένειες απασχολούνται στον
τομέα, βρέθηκαν σε απόγνωση. Η φίρμα Aofis, το μεγαλύτερο
εργοστάσιο παραγωγής στο Σεργκιέβ Ποσάντ, την πόλη της
ματριόσκας, ζήτησε τη λήψη άμεσων μέτρων αφού, όπως δήλωσε ο
διευθυντής της, Αλεξάντρ Κουρενόι, «κινδυνεύουμε να κλείσουμε για
πάντα και να αφήσουμε την αγορά στα χέρια των Κινέζων».
Η ρωσική κυβέρνηση κινητοποιήθηκε, μια και ετέθη θέμα εθνικού
πρεστίζ, και τα πράγματα βαίνουν ήδη προς το καλύτερο.
Εκτός όμως από τους Κινέζους, οι αυθεντικές ματριόσκες απειλούνται
και από μένα γιατί τόλμησα να τις κατασκευάσω από χαρτοπολτό και
φοβάμαι μήπως φτάσει και σε μένα κάνα ρώσικο....εξώδικο.

7. Η ιστορία πίσω από το όνομα :
Οι μπαμπούσκες ή ματριόσκες , γνωστές επίσης ως "matryoshka
dolls" ή "Ρώσικες κούκλες" είναι ένα σετ από ξύλινες κούκλες που
τοποθετούνται η μία μέσα στην άλλη. Το όνομα "matryoshka" ήταν
ένα πολύ δημοφιλές γυναικείο όνομα στην επαρχιακή Ρωσία πριν την
επανάσταση . Η λατινική ρίζα της λέξης "Matryoshka" είναι "mater", η
οποία σημαίνει "μητέρα" .
Ένα από τα πιο διαδεδομένα λάθη είναι η χρήση της λέξης
"μπάμπουσκα" για να μιλήσουμε για τις ματριόσκες αφού στη
Ρωσική γλώσσα η λέξη "babushka"σημαίνει "γιαγιάκα" .
Το πρώτο σετ με μπαμπούσκες κατασκευάστηκε το 1890 από τον
Βασίλι Ζβιγιοζντότσκιν (Vasily Zvyozdochkin) σε σχέδιο του Σεργκέι
Μαλιούτιν ( Sergey Malyutin ), ο οποίος επίσης τις ζωγράφισε. Το σετ
αποτελούνταν από 8 κούκλες - η εξωτερική κούκλα ήταν ένα κορίτσι
με παραδοσιακή φορεσιά που κρατούσε ένα κόκορα.Οι εσωτερικές
κούκλες ήταν κορίτσια και ένα αγόρι και η πιο μικρή ήταν ένα μωρό.
Παρουσιάστηκαν στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού (Exposition
Universelle ) το 1900 όπου κέρδισαν το χάλκινο βραβείο .
Πολύ σύντομα άρχισαν να φτιάχνονται μπαμπούσκες σε αρκετά μέρη
της Ρωσίας και να στέλνονται σ' όλο τον κόσμο .
Οι μπαμπούσκες θεωρούνται ότι είναι το σύμβολο της μητρότητας και
της γονιμότητας .