The Moon is a relatively large, terrestrial, planet-like natural satellite, with a diameter about one-quarter of Earth's. It is the largest moon in the Solar System relative to the size of its planet, although Charon is larger relative to the dwarf planet Pluto. The natural satellites of other planets are also referred to as "moons", after Earth's.
The gravitational attraction between Earth and the Moon causes tides on Earth. The same effect on the Moon has led to its tidal locking: its rotation period is the same as the time it takes to orbit Earth. As a result, it always presents the same face to the planet. As the Moon orbits Earth, different parts of its face are illuminated by the Sun, leading to the lunar phases; the dark part of the face is separated from the light part by the solar terminator.
Details of the Earth–Moon system, showing the radius of each object and the Earth–Moon barycenter. The Moon's axis is located by Cassini's third law.
Due to their tidal interaction, the Moon recedes from Earth at the rate of approximately 38 mm/yr. Over millions of years, these tiny modifications—and the lengthening of Earth's day by about 23 µs/yr—add up to significant changes.[221] During the Devonian period, for example, (approximately 410 Mya) there were 400 days in a year, with each day lasting 21.8 hours.[222]
The Moon may have dramatically affected the development of life by moderating the planet's climate. Paleontological evidence and computer simulations show that Earth's axial tilt is stabilized by tidal interactions with the Moon.[28] Some theorists think that without this stabilization against the torques applied by the Sun and planets to Earth's equatorial bulge, the rotational axis might be chaotically unstable, exhibiting chaotic changes over millions of years, as appears to be the case for Mars.[223]
Viewed from Earth, the Moon is just far enough away to have almost the same apparent-sized disk as the Sun. The angular size (or solid angle) of these two bodies match because, although the Sun's diameter is about 400 times as large as the Moon's, it is also 400 times more distant.[186] This allows total and annular solar eclipses to occur on Earth.
The most widely accepted theory of the Moon's origin, the giant-impact hypothesis, states that it formed from the collision of a Mars-size protoplanet called Theia with the early Earth. This hypothesis explains (among other things) the Moon's relative lack of iron and volatile elements and the fact that its composition is nearly identical to that of Earth's crust.[224]
2. Ինչպես են նշում Ամանորը
Հնդկաստանում
■ Հնդկաստանում Ամանորը նշում են ամռանը(Լորի տոն) և աշնանը (Դիվալի
տոն): Ամռանը երեխաները նախապես հավաքում ենչոր փայտի ճյուղեր, հին
իրեր և Ամանորիգիշերը խարույկներ են վառում ու դրանց շուրջողջ գիշեր պ
արում ու երգում են: Աշնանըհնդիկները տների տանիքներին ևպատուհաննե
րին հազարավոր մոմեր են տեղադրում, և Ամանորի գիշերըվառում են դրան
ք, իսկ տները զարդարում ծաղիկներով, տերևներով: Մարդիկ իրենց
զարդարում են վարդագույն ,կարմիր , սպիտակ ծաղիկներով :
■ Հնդիկները նվերներ ընծայելու իրենց կանոններն ունեն: Օրինակ՝
երեխաների համար նվերները, քաղցրավենիքները դրվում են հատուկ
սկուտեղի վրա: Առավոտյան փակում են երեխայի աչքերը և մոտեցնում
նրան :Ասում են նաև, որ Հնդկաստանում Ամանորը նշելու համար 8
ամսաթիվ կա, քանի որ այդ երկրում տարբեր մշակույթներ են խաչվում:
Հնդկաստանի հարավում Ամանորը նշվում է մարտին, հյուսիսում` ապրիլին,
Քերալ նահանգում` հուլիսին կամ օգոստոսին:
4. Հայաստան
■ Ամանորը, հայերը նշում էին տարվա առաջին ամսին՝ օգոստոսին և կոչվում
էր Նավասարդ: Ամանորը հայկական դիցարանում նոր տարին անձնավորող,
«նոր պտուղների ամենաբեր» համարվող աստվածն էր։ Հնում Նոր տարվա
գիշերը տան դուռը երբեք չէր փակվում, վաղ առավոտից սկսվում էին
այցելությունները: Թե՛ տնեցիները, թե՛ այցելուները տուն էին մտնում առաջինը
աջ ոտքով, այլապես ձախորդություններն անպակաս կլինեին: Ամանորին
բոլոր հյուրերը խիստ ցանկալի էին: Այցելում էին ազգի մեծերին, ծնողներին,
խնամիներին, հարեւաններին, քավորին, նախկինում նաեւ` քահանային եւ
համայնքի ղեկավարին:
■ Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ազգագրագետ Ռաֆայել
Նահապետյանը պատմում է, որ ավանդական Նոր տարին կամ, ինչպես մեր
նախնիներն են կոչել, Նավասարդը Հայաստանում ի սկզբանե նշվել է մարտի
21-ին` գարնանային գիշերահավասարի օրը, իսկ այնուհետեւ տեղափոխվել եւ
տոնվել է օգոստոսի 11-ին։ Իսկ Ամանորը հունվարի մեկին նշելու ավանդույթն
արմատացել է միայն 1920 թվականից:
6. Հրեական Նոր տարին
■ Հրեական Ռոշ Հաշանա տոնը Փասախից 163 օր հետո (սեպտեմբերի 5-
ից հեկտեմբերի 5-ն ընկած ժամանակահատվածում)։ Այդ օրվանից
սկսվում է տասնօրյա հոգևոր ինքնադիտողությունն ու
ապաշխարությունը։ Հաջորդ 10 օրերը (մինչև դատաստանի օրը)
անվանում են «թշուվայի օրեր» («վերադարձի օրեր», Աստծուն
վերադառնալու օրերը)։ Այդ օրերն անվանում են նաև «ապաշխարության
օրեր» կամ «վախի օրեր»: Համարվում է, որ Ռոշ Հաշանայի օրը որոշվում
է մարդու հաջորդ տարվա ճակատագիրը։ Տոնին հաջորդող
դատաստանի օրը հրեաները ողջունում են միմյանց հատուկ
մաղթանքով. «Թող, որ Կյանքի գրքում դուք գրանցված լինեք հաջող
տարում»: Հավատացյալներն հագնում են վառ գույնի հագուստ։ Տոնական
ճաշկերույթի ժամանակ ընդունված է
թաթախել հալան կամ խնձորը մեղրի մեջ։
8. Ամանորը Չինաստանում
■ Ավանդական Չինական Նոր տարին նշվում է ձմեռային գիշերահավասարից
հետո լուսնի լրիվ ցիկլի ավարտին հաջորդող նորալուսնի։ Ըստ Գրիգորյան
օրացույցի, այդ օրը ընկած է հունվարի 21-ից փետրվարի 21-ի միջև։
■ Չինաստանի հյուսիսում Նոր տարվա օրերին տանը տեղադրում
են դեղձի ծառի ծաղկած ճյուղեղ կամ, որպես ծաղկունքի խորհրդանիշ,
տունը զարդարում են մանդարինի ծառերով, որոնց վրա կախված են
նարնջագույն պտուղներ։ Այդ ժամանակահատվածում ծաղկում
են դեղձի և ծիրանի ծառերը, մանդարինն ու նուշը: Փողոցներն զարդարում
են նոր ծաղկող ճյուղերով և սովորական ծաղիկների փնջերով։
■ Չինաստանի հարավում Ամանորին բնակարանը նախընտրում են
զարդարել ծիրանի ծաղկող ճյուղերով։ Ծիրանի ծաղիկները պետք է
ունենան ուղիղ հինգ թերթիկներ։ Բացի այդ, հարավային Չինաստանի
բնակիչները սեղանին են դնում ձմերուկ, որի կարմիր և քաղցր միջուկը
հաջողություն է խորհրդանշում գալիք տարում։
10. Ամանոր Ռուսաստանում
■ Պետրոս I-ի կողմից Ռուսաստանում որպես տարվա սկիզբ ընդունվեց հունվարի 1-ը, և
դա դարձավ նրա բարեփոխումներից մեկը։
Ամանորը 1700 թվականից Մոսկվայում տոնվում էր 7 օր։ Տանտերերը տների և
դարպասների առաջ պետք է զարդարեին փշատերև ծառեր և ամեն երեկո
վառեին ձյութե տակառներ։ Բաց էին թողնվում հրթիռներ, Կրեմլի դիմաց կրակում էին
700 թնդանոթներից, իսկ սեփական բակերում` փոքր զենքերից։ Այս ամենը արվում է
գերմանական օրինակով։
■ Ռուսաստանում կան մի շարք ավանդույթներ, որոնց մի մասը պահպանվել է Սուրբ
Ծննդից։ Ամանորի գիշերն ընդունված էր հագնվել նոր ու լավագույն հագուստը,
որպեսզի նոր տարին մտնեին նորացված։ Մարվում էին բոլոր պարտքերը նոր տարում
պարտքեր չունենալու համար։ Ամանորի նախօրեին քնել նույնպես պետք չէր,
որպեսզի տարին անհետաքրքիր չանցներ։ Ամանորյա սեղանը պետք է
ծանրաբեռնված լիներ ուտելիքներով և խմիչքով, որ ողջ տարին ուրախ անցներ։
Տանից պետք է դուրս հանվեր կոտրված սպասքը, լվանացվեին հայելիներն ու
պատուհանները։ Սեղանին դրվում էին տարբեր կենդանիների համար սիրելի
ուտելիքներ։
12. Ամանորը Սերբիայում
■ Տոնի պատմություն
■ Մինչև XX դարի սկիզբը Նոր տարին չուներ այնպիսի
նշանակություն սերբերի տոնական օրացույցում, ինչպես հիմա։ Գլխավոր տոնն
այդ ժամանակ ուղղափառ Սուրբ Ծնունդն էր։
■ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Նոր տարին սկսեց առավել մեծ
նշանակություն ստանալ, սակայն նախկինի պես պաշտոնական տոն չէր
համարվում։ Նոր տարին պաշտոնական տոնի կարգավիճակ ստացավ Երկրորդ
համաշխարհային պատերազմից հետո։ Նաև հայտնվեցին տոնին ամեն ինչը
զարդարելու և համատարած տոնախմբությունների ավանդույթները։ Եվ չնայած
դրան՝ գլխավոր ընտանեկան տոնի դերը պատկանում է Ուղղափառ Սուրբ
Ծնունդին:
■ Տոնական սեղան
■ Ամանորյա սեղանի վրա ավանդական ուտեստներից են սարման (միս՝ փաթաթված
կաղամբի թփի մեջ, ինչպես տոլման), սպիտակ լոբուց պատրաստված ուտեստը՝
պրեբրանացը, խոզի և մսի տարատեսակներ, չրեր, աղանդեր:
Գլխավոր ալկոհոլային խմիչքը սլիվովիցան է:
13. Ամանորը Իսպանիայում
■ Իսպանիայում ցանկացած տեղ գնալիս պայուսակի մեջ պետք է
լինի մի քիչ նուգա և շամպայն։ Նոր տարին իսպանացիների
համար հանրային տոն է և հենց այդ տոնական գիշերը բոլորը
շտապում են կենտրոնական հրապարակ՝ այնտեղի մեծ
տոնածառի մոտ Ամանորը դիմավորելու և խաղող ուտելու
համար։ Ժամացույցի ղողանջների ընթացքում հրապարակում
հավաքվածները փորձում են հասցնել ուտել խաղողի 12 գիլա։
Յուրաքանչյուր գիլան խորհրդանշում է տարվա ամիսը, իսկ եթե
հասնում են ուտել բոլոր 12 գիլաներն, ապա դրանով գրեթե
«երաշխավորվում» է բաղձալի երազանքի կատարումը։ Ի դեպ,
այս ավանդույթը տարածվում է նաև նրանց վրա, ով Նոր Տարին
դիմավորում է տանը։ Խաղողի գիլաներ դրվում են բոլոր
ամանների մեջ։
15. Ամանորը Նորվեգիայում
■ Տոնակատարման մի շարք առանձնահատկություններ
■ Հետաքրքիր է, որ շատ նորվեգացիներ տոնից առաջ եկեղեցի են գնում, որպեսզի նոր
տարվա համար օրհնություն ստանան:
■ Նորվեգիայում գոյություն ունի ամանորյա ուղերձ ժողովրդին. կեսգիշերից մի քանի րոպե
առաջ ելույթ է ունենում թագավորը:
■ «Շնորհավոր Ամանոր» արտահայտությունը նորվեգերեն հնչում է «Godt Nyttår!»:
■ Նորվեգիայում շատ տարածված են ամանորյա հրավառությունները, և դրանք կարելի է
գործարկել գրեթե ամենուրեք, բացի այն վայրերից, որոնք մոտ են անտառներին կամ
փայտե տներին:
■ Տարբեր մոմերի և հրավառությունների տարածման հետ կապված՝ ամանորյա և
սուրբծննդյան տոների ժամանակ փողոցները շատ լավ լուսավորված են, չնայած նրան,
որ գիշերը բավականին մութ է:
16. Նորվեգիայի ամանորյա սեղանը
■ Նորվեգական ավանդական ուտեստները բավական շատ են,
սակայն տոնական ուտեստները Ամանորին ավելի քիչ են, քան
Սուրբ ծնունդին։ Այդ ուտեստներից են տապակված հնդկահավը՝
խնձորով և չամիչով, բրնձե պուդինգը՝ նուշով (համաձայն մի
եվրոպական առասպելի՝ ընկույզը գտնողը հարուստ և երջանիկ
կլինի ողջ տարվա ընթացքում), և «լյուտեֆիսկը» ՝ չորացված
ձողաձուկ, որ մշակում են կաուստիկ սոդայով՝ անսովոր համը
ուժեղացնելու համար: Ամանորի գիշերը Նորվեգիայի բնակիչները
սեղանին դնում են նաև գառան տապակած կողոսկրեր, խոզի միս,
տարատեսակ քաղցրավենիքներ (կրեմներ, սերուցք և պարտադիր
կերպով յոթ տարատեսակ թխվածքաբլիթներ)։ Տոնի ավանդական
խմիչքը գլյոգն է:
18. Ամանորը Ռումինիայում
■ Ռումինական ժողովրդական սովորույթներ
■ Ռումինական առասպելի համաձայն՝ հովիվ Կրեչունի ընտանիքը հյուրընկալել է Կույս
Մարիամին։ Մարիամը երեխա է ունեցել և Մոշ Կրեչունը Մարիամին և իր երեխային կաթ ու
պանիր է նվիրել։ Այդ օրվանից Սուրբ Մոշ Կրեչունը եեխաներին նվերներ է բաժանում։
Ավանդաբար Նոր տարվա տոնակատարությունները տեղի են ունենում ընտանիքի կամ մոտ
ընկերների շրջանում ամանորյա սեղանի շուրջ։ Վերջերս երիտասարդույթունը նախընտրում է
ավելի մեծ ու աղմկոտ վայրեր և երեկույթներ, որ կազմակերպվում են քաղաքի կենտրոնում։
Ամանորի առավոտյան ռումինացի 3-ից 12 տարեկան երեխաները շրջում են հարևան տներով։
Երեխաները թակում են տների դռները, երգեր են կատարում և տանտերերին երջանկություն ու
երկար տարիների կյանք մաղթում։ Դրա փոխարեն նրանք նվեր են ստանում խնձոր,
կոնֆետներ, գումար:
■ Ռումինական առասպելների համաձայն՝ Նոր տարվա նախօրեին երկինքը բացվում է, այդ իսկ
պատճառով կարելի է ցանկացած երազանաք պահել։ Նոր տարում լավ բերք ստանալու համար
ընդունված է «պլուգոշոր» իրականցնել։ Այդ օրը տղաները անցնում են հարևան տներով ու
բակերով և երգում առաջիկա հողագործական աշխատանքների մասին երգեր, քանի որ
գարունը Ռումինիայում բավականին շուտ է գալիս:
19. Ռումինական ամանորյա ավանդույթներ
■ Նոր տարվա նախօրեին աղջիկները գուշակություններ են կատարում։
Հատկապես սիրում են գուշակություններ կատարել ապագա ամուսնու
վերաբերյալ, ինչպես նաև եկող տարվա եղանակի։ Վերջին դեպքում
սոխուկը բաժանում են տասներկու մասերի՝ տարվա ամիսների քանակով։
Ապա ամիս-կտորները պատում են աղով և թողնում ողջ գիշեր։ Առավոտյան
նայում են, թե որոնք են նրանցից խոնավ, իսկ որոնք՝ չոր: Այդպես որոշում
են, թե որ աիսը չոր կլինի, իսկ որը՝ խոնավ։ Նոր տարվա առաջին օրը
Ռումինիայում ավանդաբար չի կարելի տնից ինչ-որ բան նետել, այդպես
կարելի է փողոց դեն նետել ողջ տարվա երջանկությունը։ Նար առաջին օրը
մարդիկ չեն լքում իրենց տները, մինչև իրենց տուն չմտնի մուգ մազերով
երիտասարդ (համաձայն ավանդության՝ սևամազ մարդիկ երջանկություն
ու հաջողություն են բերում, իսկ ավելի բաց գույնի մազեր ունեցողները՝
հակառակը։ Նաև ավանդաբար Նոր տարին պետք է դիմավորել աղմուկով,
քանի որ բարձր ձայները հեռացնում են չար ոգիներին։
20. Ամանորը Մոնղոլիայում
■ Ամանորը Մոնղոլիայում, Ցագան Սառ տոնը
հին մոնղոլական ժողովուրդների ազգային և կրոնական ավանդույթ
ներից է։ Այն հանդիսանում է մարդու և բնության նորացման,
մտքերի անկեղծության և մաքրության, հույսի և բարի
սպասումների խորհրդանիշ։ Տոնի անվանումը մոնղոլական ծագում
ունի։ Մոնղոլական ցագաան-սպիտակ և սառ-ամիս։«Սպիտակ
ամիս»ը սկզբնական շրջանում համարվում էր
կաթնային մթերքների տոն ու նշվում էր աշնանը Այդ ժամանակ
ավարտվում էր կաթնային մթերքների մշակումը, որոնք էլ
օգտագործվում էին տոնին։
21. Տոնը XIII դարում
■ Չինգիզ խանի թոռը՝
Յունոնական դինաստիայի մեծ խան Խուբիլայը չինական աստղագիտության ա
զդեցությամբ Նոր Տարվա նշումը տեղափոխեց աշնանից ձմռան վերջ։
Այսպիսով «Սպիտակ ամիսը» տասներկուամյա ցիկլի համաձայն
տեղափոխվեց տարվա սկիզբ։ Պալատական Մարկ Պոլոն «Սպիտակ ամսվա»
ականատեսն ու Խուբիլայի ժամանակակիցը այսպես է նկարագրել այն։ Տարին
նրանց մոտ սկսվում էր փետրվարից, մեծ խանն ու նրա բոլոր ենթակաները
այսպես էին նշում տոնը. սովորություն համաձայն՝ բոլորը հագնվում էին
սպիտակ(և՛ կանայք, և՛ տղամարդիկ) , ով ինչպես կարող էր։ Սպիտակ շորը
նրանց մոտ երջանիկ էր համարվում, դրա համար էլ նրանք սպիտակ էին
հագնվում, որ ողջ տարին լինի երջանկություն և բարեկեցություն։ Նվերներ էին
տալիս խանին, որ ողջ տարին մեծ խանի հարստությունը շատ լինի, և նա լինի
ուրախ ու զվարթ։ Ասեմ ավելին, իշխաններն ու ասպետները, ընդհանրապես
ողջ ժողովուրդը իրար սպիտակ առարկաներ են նվիրում, փաթաթվում են,
ուրախանում, զվարճանում, որպեսզի երջանիկ և լավ ապրեն ամբողջ տարին։
