Prehistoric Archaeology

1. Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Η ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗΗ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
.β οικονομία.β οικονομία

2. Κατά τη Μεσολιθική εποχή συνεχίζεται το κυνήγι και η συλλογή άγριων φυτών, καρπών και
όστρεων, τα οποία αποτέλεσαν τις βασικές μορφές οικονομίας του παλαιολιθικού ανθρώπου.
Αγριοκάτσικα, βοοειδή, χοίροι, ελάφια, αλεπούδες, σκαντζόχοιροι, πουλιά, ποντίκια και άλλα
τρωκτικά αποτελούν την πανίδα την εποχής. Η ανεύρεση στα Γιούρα είδους εξημερωμένου χοίρου
αποτελεί πιθανόν μια πρώτη ένδειξη εξημέρωσης ζώων λίγο μετά το 8000 π.Χ.
Αγριόχοιρος

3. Μεγάλες ποσότητες μικρών και μεγάλων ψαριών από το σπήλαιο του Κύκλωπα στα Γιούρα,
το Φράγχθι και το σπήλαιο Ulbrich τεκμηριώνουν για πρώτη φορά τη συστηματική άσκηση
αλιείας με προηγμένο εργαλειακό εξοπλισμό (αγκίστρια), όχι μόνο σε ρηχά νερά, αλλά και
στην ανοιχτή θάλασσα.
Οστέινα αμφίαιχμα αγκίστρια Μεσολιθικής εποχής (Γιούρα Αλοννήσου)

4. Η ναυσιπλοΐα στην ανοιχτή θάλασσα δεν είχε όμως μοναδικό στόχο την αλιεία, αλλά και την
εξεύρεση πρώτων υλών, κατάλληλων για την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων. Στο σπήλαιο
Φράγχθι Ερμιονίδας βρέθηκαν εργαλεία από οψιανό της Μήλου, καθώς και μυλόλιθοι από
ανδεσίτη (ηφαιστειακό πέτρωμα) από τα νησιά του Σαρωνικού, που χρησίμευαν στο άλεσμα
φυτών και καρπών καθώς και στην επεξεργασία κοσμημάτων από λίθο και όστρεα.
Λεπίδες κατασκευασμένες από οψιανό της Mήλου.

5. Οι μυλόλιθοι, σε συνδυασμό με την εύρεση
στο Φράγχθι και στη Θεόπετρα ποσοτήτων
απανθρακωμένου αγριοκρίθαρου, βρώμης και
άγριας φακής, υποδηλώνουν τη
συστηματικότερη καλλιέργεια των παραπάνω
φυτών. Η συλλογή καρπών περιλάμβανε
μεταξύ άλλων λιθόσπερμο, αμύγδαλα και
φυστίκια. Η λιθοτεχνία της εποχής
περιλαμβάνει φολίδες, οδοντωτά, εγκοπές,
ξέστρα και γεωμετρικούς μικρόλιθους από
πυριτόλιθο και οψιανό. Επιπλέον
κατασκευάζονται οστέινα και κεράτινα
εργαλεία, κυρίως αγκίστρια, βελόνες και
σπάτουλες, καθώς και κουταλάκια από
πεταλίδες.
Εξαιρετική σημασία για την οικονομία της
Μεσολιθικής και τη μετάβαση στο νεολιθικό
τρόπο ζωής (μόνιμη εγκατάσταση,
συστηματική άσκηση γεωργίας και
κτηνοτροφίας) έχουν η εγκατάσταση σε
μόνιμη βάση και οι ενδείξεις για εξημέρωση
κάποιων ζώων και φυτών.
Λίθινα εργαλεία στο σπήλαιο Φράγχθι.
Χρονολογούνται στην Μεσολιθική εποχή

6. ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ
Το Αιγαίο υπήρξε από τα προϊστορικά χρόνια θάλασσα πολιτισμού, μια θάλασσα που περισσότερο
ένωνε, παρά χώριζε τις μεγαλύτερες ή μικρότερες μάζες στεριάς που περιέβρεχε από τη γεωλογική
περίοδο του Πλειστόκαινου μέχρι σήμερα.
Χάρτης του Αιγαίου Πελάγους από τον 16ο αι. μ.Χ. παρατηρεί κανείς πως το Αρχιπέλαγος αποτελεί
το συνδετικό κρίκο των πέριξ ηπειρωτικών και νησιωτικών περιοχών

7. Ενδείξεις για πλοήγηση στο Αιγαίο σε
περιορισμένη κλίμακα, παρέχουν πρόσφατα
αρχαιολογικά δεδομένα από τα νησιά των
βόρειων Σποράδων, τα οποία γύρω στο 18.000
πριν από σήμερα, αποτελούσαν την ανατολική
απόληξη της Μαγνησίας. Ανάμεσά τους
υπήρχαν στενά θαλάσσια περάσματα και ρηχοί
κόλποι, που ήταν προσπελάσιμα με τη χρήση
κάποιων πλωτών μέσων.
Τις ασφαλέστερες ενδείξεις για ναυσιπλοΐα
μεγαλύτερης κλίμακας στο Αιγαίο, ήδη από
την 9η χιλιετία π.Χ., παρέχουν τα εργαλεία από
οψιανό της Μήλου, που βρέθηκαν σε
στρώματα κατοίκησης της Μεσολιθικής στο
σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδας. Ας σημειωθεί
ότι η απόσταση της ανατολικής ακτής της
Πελοποννήσου από τη Μήλο είναι 80 ναυτικά
μίλια (περίπου 150 χιλιόμετρα)!
Στο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν τα
πρωιμότερα τέχνεργα,
κατασκευασμένα από οψιανό της Mήλου.

8. Η ανεύρεση εργαλείων μηλιακού οψιανού σε αρχαιολογικές θέσεις της βόρειας (Νέα Νικομήδεια), αλλά
κυρίως της κεντρικής (Άργισσα, Εύβοια, σπήλαιο Κίτσου) και νότιας ηπειρωτικής Ελλάδας (Φράγχθι),
της Κρήτης (Κνωσός) και της Κύπρου, συντελεί στην αποκατάσταση των θαλάσσιων διαδρομών στο
Αιγαίο από την Αρχαιότερη μέχρι και την Τελική Νεολιθική (περίπου 6800-3200 π.Χ.).

9. Λαμβάνοντας υπόψη τις αρχαιότερες γνωστές απεικονίσεις πλοίων από την Εγγύς Ανατολή και
την Αίγυπτο, τις περιγραφές των πηγών για τους τρόπους ναυπήγησης των πρώτων πλωτών
μέσων, καθώς και τις συνθήκες που επικρατούσαν στον εξεταζόμενο γεωγραφικό χώρο, τα
πρωιμότερα πλοία που διέσχισαν το Αιγαίο θα πρέπει να ήταν κατασκευασμένα από πάπυρο και
να ταξίδευαν με κουπιά. Αποκλειστικά κωπήλατα πλοία χρησιμοποιήθηκαν στο Αιγαίο μέχρι τις
αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ., οπότε εφαρμόστηκε για πρώτη φορά η χρήση πανιών.
Το νησί της Μήλου ήταν η κυριότερη πηγή οψιανού στο Αιγαίο και η μεταφορά του από
εκεί σε διάφορα σημεία του ελλαδικού χώρου αποτελεί την σπουδαιότερη ένδειξη
συστηματικής ναυσιοπλοΐας πριν από 10.000 χρόνια τουλάχιστο.

10. Έχοντας ως πρότυπο την αμφίπρωρη κερκυραϊκή παπυρέλλα, με την οποία στα νεότερα χρόνια
ταξίδευαν, χωρίς πανιά, από την Κέρκυρα στην Ιταλία, το Ελληνικό Ινστιτούτο Προστασίας Ναυτικής
Παράδοσης πραγματοποίησε τον Οκτώβρη του 1988 ένα πειραματικό ταξίδι από το Λαύριο ως τη
Μήλο. Για το σκοπό αυτό κατασκευάστηκε ένα αμφίπρωρο καλαμένιο σκάφος (πλωτή σχεδία ή
πιρόγα), η παπυρέλλα, στην οποία επέβαιναν έξι κωπηλάτες. Είχε μήκος περίπου 5 μέτρα, πλάτος 1,5
μέτρο και ύψος 60 εκατοστά. Το πειραματικό αυτό ταξίδι έδειξε ότι επτά μέρες αρκούσαν στους
πρώτους θαλασσοπόρους του Αιγαίου για να διανύσουν την απόσταση από το Λαύριο στη Μήλο.
Η παπυρέλλα εν πλω

11. ΟΨΙΑΝΟΣ
Ο οψιανός είναι φυσικό μαύρο γυαλί και προέρχεται αποκλειστικά από ηφαιστειογενείς περιοχές
νεαρής γεωλογικά ηλικίας. Οι πηγές οψιανού στην ανατολική Μεσόγειο είναι λιγοστές και
εντοπίζονται σε μερικά νησιά του Αιγαίου: στη Μήλο (στα Νύχια και το Δεμενεγάκι), την
Αντίπαρο, τη Νίσυρο και το Γυαλί.
Πάνω: Πηγές οψιανού (ηφαιστειακού γυαλιού) στο Aιγαίο: Μήλος, Αντίπαρος, Γυαλί.
Δεξιά: Λεπίδα οψιανού.

12. Το υλικό αυτό χρησιμοποιήθηκε, λόγω της
σύστασης και ανθεκτικότητάς του, ήδη από τα
τέλη της Ανώτερης Παλαιολιθικής (9η χιλιετία
π.Χ.), για την κατασκευή λεπίδων με κοφτερές
ακμές, που χρησίμευαν ως μαχαίρια, ξέστρα και
ξυράφια. Ο οψιανός της Μήλου προτιμήθηκε
λόγω της σκληρότητάς του από τους κατοίκους
του Αιγαίου τόσο κατά την εποχή του Λίθου,
όσο και κατά την εποχή του Χαλκού (3200-
1050 π.Χ.) για την κατασκευή εργαλείων και
όπλων (αιχμές βελών). Αντίθετα, ο οψιανός από
το Γυαλί ήταν περισσότερο εύθραυστος και
συνεπώς ακατάλληλος για λεπτή επεξεργασία,
γι' αυτό και χρησίμευσε, ιδιαίτερα κατά την
Ύστερη εποχή του Χαλκού, στην κατασκευή
λίθινων αγγείων. Σε ορισμένους οικισμούς του
ελλαδικού χώρου βρέθηκαν εργαλεία και σκεύη
κατασκευασμένα από οψιανό, προερχόμενο από
τα νησιά Λίπαρι της Ιταλίας, από τη
νοτιοανατολική Βαλκανική και από το Ciftlik
της Τουρκίας.
Πυρήνας αιχμών, φολίδων ή λεπίδων από οψιανό.

13. Η εύρεση εργαλείων οψιανού από τη Μήλο σε στρώματα κατοίκησης της Μεσολιθικής στο
σπήλαιο Φράγχθι της Ερμιονίδας πιστοποιεί τη ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο ήδη από την 9η χιλιετία
π.Χ. Η εξόρυξη και διακίνηση του οψιανού γινόταν, από το τέλος της Παλαιολιθικής και κατά το
μεγαλύτερο διάστημα της Νεολιθικής εποχής (περίπου 6800-3200 π.Χ.), όχι από ομάδες μόνιμα
εγκατεστημένες στην περιοχή των λατομείων της Μήλου, αλλά από εξειδικευμένες ομάδες, που
έφθαναν στο νησί από οικισμούς του κεντρικού και νότιου Αιγαίου.
Όψη του εσωτερικού του σπηλαίου Φράγχθι. Οι πρώτες και σημαντικότερες ανασκαφές διεξήχθησαν
το 1967-1973 από τον καθηγητή Τζέικομπσεν του Πανεπιστημίου του

14. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, που βασίζεται στη μελέτη τέχνεργων οψιανού (πυρήνων,
απολεπισμάτων και εργαλείων) από αρχαιολογικές θέσεις της κεντρικής και νότιας Ελλάδας, την
εξόρρυξη ακολουθούσε η επιτόπου προεργασία της πρώτης ύλης, τουλάχιστον κατά την
Αρχαιότερη και τη Μέση Νεολιθική (περίπου 6800-5300 π.Χ.). Κατά τη Νεότερη και την Τελική
Νεολιθική (περίπου 5300-3200 π.Χ.), όταν πια η συστηματική κατοίκηση των Κυκλάδων
πύκνωσε, η διακίνηση του οψιανού διαφοροποιήθηκε και εντάχθηκε στα ολοένα και πιο σύνθετα
εμπορικά δίκτυα του Αιγαίου. Ο οψιανός έφτασε τότε στους οικισμούς πέραν των Κυκλάδων με τη
μορφή αδρά επεξεργασμένων πυρήνων.
Λεπίδες
κατασκευασμένες
από οψιανό της
Mήλου.

15. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/01 (Εποχή του Λίθου)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

16. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

17. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

18. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)