1. Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ α) Καβαφική ειρωνία β) Καβαφικά σύμβολα γ) Εικόνες της ποίησης του δ) Η κριτική για το έργο του

2. Το στοιχείο της ειρωνίας στα ποιήματα του Καβάφη… Ο Καβάφης στα ποιήματά του χρησιμοποιεί συχνά το στοιχείο της ειρωνείας, που τους προσδίδει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στην ποίησή του συναντάμε τρία είδη ειρωνείας: τη λεκτική που επιτυγχάνεται με λεκτικά σχόλια του ποιητή, τη δραματική που δημιουργείται με την αντίθεση ανάμεσα στις προθέσεις των ηρώων και τις εξελίξεις που έχουν τα γεγονότα, και την τραγική κατά την οποία ο αναγνώστης γνωρίζει πράγματα που αγνοούν οι ήρωες.

3. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αξιοποίησης της ειρωνείας βρίσκουμε στο «Αλεξανδρινοί Βασιλείς». Εδώ βλέπουμε την Κλεοπάτρα να πραγματοποιεί μια τελετή, γεμάτη πολυτέλεια για να εντυπωσιάσει τους εχθρούς αλλά και τους πολίτες της. Η ειρωνεία λειτουργεί σε δύο επίπεδα, αφενός η τραγική ειρωνεία καθώς οι αναγνώστες γνωρίζουν ότι η Κλεοπάτρα σύντομα θα πεθάνει κι αφετέρου η δραματική ειρωνεία καθώς η Κλεοπάτρα δεν ξεγελά τους Αλεξανδρινούς που γνωρίζουν πόσο ψεύτικη είναι αυτή η τελετή.Έντονη ειρωνεία βρίσκουμε και στο «Περιμένοντας τους Βαρβάρους». Το ποίημα μας δίνεται με τη μορφή διαλόγου με βασικό ερώτημα για ποιο λόγο επικρατεί τόση αναστάτωση στην πόλη και με σταθερή απάντηση το γεγονός ότι σήμερα θα φτάσουν οι Βάρβαροι. Όλοι οι κάτοικοι της πόλης είναι έτοιμοι να παραδοθούν στους βαρβάρους, περιμένοντας από αυτούς τη σωτηρία. Η νύχτα όμως φτάνει και οι βάρβαροι δεν έρχονται, μια ανατροπή στις προσδοκίες των πολιτών που αποτελεί και τη δραματική ειρωνεία στην οποία οφείλεται η ιδιαίτερη γοητεία του ποιήματος αυτού.

4. Η ειρωνεία του ποιητή είναι παρούσα και στο «Νέοι της Σιδώνος (400 μ.Χ.)», όπου παρουσιάζονται μερικοί νέοι να διασκεδάζουν με την απαγγελία επιγραμμάτων. Ανάμεσα σ’ αυτά είναι και το επιτάφιο του Αισχύλου, στο οποίο ο τραγικός ποιητής αναφέρεται μόνο στη συμμετοχή του στη μάχη του Μαραθώνα. Αυτό προκαλεί την αγανάκτηση ενός νέου που θεωρεί ότι ο Αισχύλος θα έπρεπε να αναφερθεί κυρίως στην ποίησή του. Ο ποιητής παρουσιάζει το νέο να απευθύνεται με υπερβολική ένταση προς τον Αισχύλο, κάνοντας αισθητή τη λεκτική ειρωνεία του Καβάφη.Παρατηρούμε, επομένως, ότι ο ποιητής χρησιμοποιεί την ειρωνεία για να πετύχει διαφορετικούς σκοπούς κάθε φορά. Κάποτε υπονομεύει τις προσπάθειες των ηρώων του, άλλοτε με την ανατροπή στο τέλος του ποιήματος του δίνει ενδιαφέρον κι άλλοτε κατορθώνει να αποστασιοποιείται από τις απόψεις που εκφράζουν οι ήρωές του.

5. Τα σύμβολα στην ποίηση του Καβάφη… Ο Καβάφης στα ποιήματά του για να μπορέσει να εκφράσει τις απόψεις του για σημαντικά θέματα της ανθρώπινης ζωής χρησιμοποιεί σύμβολα. Τα σύμβολα αυτά είναι πρόσωπα ή γεγονότα στα οποία ο ποιητής συμπυκνώνει τα νοήματα που θέλει να εκφράσει. Ο ποιητής χρησιμοποιεί ποικιλία συμβόλων τα οποία συνήθως τα αντλεί από την ιστορία ή το μύθο.Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ποίημα «Ιθάκη», όπου ο ποιητής παίρνει το μύθο του Οδυσσέα και αλλάζει το ρόλο της Ιθάκης, η οποία από τόπος επιστροφής γίνεται το σύμβολο των στόχων που οι άνθρωποι θέτουν στη ζωή τους. Ο Καβάφης συμβουλεύει τον αναγνώστη να ξεκινήσει ένα ταξίδι προς την Ιθάκη, στη διάρκεια του οποίου θα έχει την ευκαιρία να αποκτήσει πολλές εμπειρίες, γνώσεις και απολαύσεις. Η Ιθάκη επομένως αποτελεί το κίνητρο που θα οδηγήσει τον αναγνώστη στο μεγάλο ταξίδι της ζωής.

6. Ένα ποίημα στο οποίο ο Καβάφης αντλεί τα σύμβολά του από την ιστορία είναι το «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον». Σ’ αυτό, ο ποιητής εστιάζει την προσοχή του στον Αντώνιο λίγο προτού ηττηθεί από τον Οκταβιανό. Ο Αντώνιος σύντομα θα χάσει την εξουσία της Αιγύπτου, την Κλεοπάτρα και τα πλούτη του, τα οποία ο ποιητής τα συμπυκνώνει στο όνομα της Αλεξάνδρειας, καθιστώντας έτσι την πόλη του σύμβολο των πιο πολύτιμων αποκτημάτων. Παράλληλα, ο Αντώνιος συμβολίζει τους ανθρώπους οι οποίοι έρχονται αντιμέτωποι με την απώλεια και τους οποίους ο ποιητής συμβουλεύει να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους.Ένα διαφορετικό είδος συμβόλου, το οποίο ο ποιητής δεν το αντλεί από την ιστορία, συναντάμε στο ποίημα «Τείχη». Εδώ ο Καβάφης θέλοντας να εκφράσει την απόγνωση που του προκαλεί το γεγονός ότι στη ζωή του υπάρχουν πολλοί περιορισμοί δημιουργεί μια εικόνα όπου παρουσιάζει τον εαυτό του αποκλεισμένο από ψηλά τείχη. Με τα «Τείχη» ο Καβάφης κατορθώνει να συμβολίσει όλα τα είδη περιορισμών, αφήνοντας τον αναγνώστη να αποφασίσει αν πρόκειται για ηθικούς, θρησκευτικούς, κοινωνικούς ή προσωπικούς περιορισμούς.Παρατηρούμε ότι ο Καβάφης με τη βοήθεια των συμβόλων κατορθώνει να εκφράσει σημαντικές αλήθειες για τη ζωή με έμμεσο τρόπο, καθιστώντας τα σύμβολα που επιλέγει φορείς πολλαπλών εννοιών και μηνυμάτων. Ο συμβολισμός στην ποίησή του υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμος καθώς μας προσέφερε σύμβολα διαχρονικά και πολυσήμαντα.

7. Εικόνες ομορφιάς στα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη… Ο Καβάφης στα ερωτικά του ποιήματα αποτυπώνει συνήθως την εικόνα της ομορφιάς μέσα από τη μορφή ενός ωραίου εφήβου, μορφή που συχνά αντλείται από το παρελθόν του ποιητή. Ο ποιητής καταφεύγει στις μνήμες του για να επαναφέρει και να διασώσει στους στίχους του την άρτια ομορφιά κάποιου νέου ή την ομορφιά κάποιου προσώπου, χωρίς να μας διευκρινίζει το φύλο του.Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ομορφιάς, όπως την αντιλαμβάνεται ο Καβάφης, βρίσκουμε στο ποίημα «Ζωγραφισμένα».

8. «ΖΩΓΡΑΦΙΣΜΕΝΑ» Την εργασία μου την προσέχω και την αγαπώ.Μα της συνθέσεως μ’ αποθαρρύνει σήμερα η βραδύτης.Η μέρα μ’ επηρέασε. Η μορφή τηςόλο και σκοτεινιάζει. Όλο φυσά και βρέχει.Πιότερο επιθυμώ να δω παρά να πω.Στη ζωγραφιάν αυτή κυττάζω τώραένα ωραίο αγόρι που σιμά στη βρύσιεπλάγιασεν, αφού θ’ απέκαμε να τρέχει.Τι ωραίο παιδί· τι θείο μεσημέρι το έχειπαρμένο πια για να το αποκοιμίσει. —Κάθομαι και κυττάζω έτσι πολλήν ώρα.Και μες στην τέχνη πάλι, ξεκουράζομαι απ’ την δούλεψή της. Ο ποιητής μη έχοντας την κατάλληλη διάθεση να γράψει ποίηση στρέφει την προσοχή του σ’ έναν πίνακα που παρουσιάζει ένα ωραίο αγόρι το οποίο έχει αποκοιμηθεί δίπλα σε μια βρύση. Η ομορφιά του αγοριού προσφέρει ιδιαίτερη ευχάριστη στον ποιητή που βρίσκει σ’ αυτόν τον πίνακα «ζωγραφισμένα» όσα ο ίδιος θα ήθελε να εκφράσει με τους στίχους του.

9. Μια παρόμοια εικόνα ομορφιάς βρίσκουμε στο ποίημα «Ο καθρέπτης στην είσοδο», όπου ο Καβάφης μας παρουσιάζει έναν όμορφο νέο, υπάλληλο ενός ράπτη που πηγαίνει να παραδώσει μια παραγγελία σ’ ένα πλούσιο σπίτι. Ο νεαρός περιμένοντας κοιτάζεται στον καθρέφτη της εισόδου και φτιάχνει τη γραβάτα του. Εδώ ο ποιητής δίνει το λόγο στον παλιό καθρέφτη, ο οποίος δηλώνει χαρούμενος γιατί παρόλο που στη μακρόχρονη ύπαρξή του έχει δει πολλά πρόσωπα, αυτή είναι η πρώτη φορά που δέχτηκε πάνω του μια τόσο τέλεια μορφή.

10. Μια διαφορετική προσέγγιση έχουμε στο ποίημα «Γκρίζα» όπου ο ποιητής, με αφορμή ένα οπάλιο που κοιτάζει, θυμάται τα γκρίζα μάτια ενός αγαπημένου του προσώπου, που δεν μας αποκαλύπτει το φύλο του. Ο ποιητής μας αναφέρει ότι με το πρόσωπο αυτό είχε συνάψει μια σύντομη ερωτική σχέση πριν είκοσι χρόνια και είναι σίγουρος πως ο χρόνος θα έχει φθείρει την ομορφιά του γι’ αυτό και ζητά από τη μνήμη του να διατηρήσει την ομορφιά αυτή όπως ήταν όταν ζούσαν τον έρωτά τους.Οι ωραίοι νέοι, επομένως, αποτελούν για τον ποιητή την ιδανική έκφραση της ομορφιάς, ιδίως μάλιστα με τη σκέψη ότι η ομορφιά τους είναι παροδική. Γι’ αυτό και μια πολύτιμη λειτουργία της ποίησης είναι η αποτύπωση και η διατήρηση αναλλοίωτης της εφηβικής ομορφιάς. Η νεότητα χαρίζει την αρτιότητα που αποζητά ο ποιητής για να θαυμάσει και να εμπνευστεί.

11. ΄Ηξερε ο Καβάφης ελληνικά; Το ερώτημα: «ήξερε ο Καβάφης ελληνικά;» το προκάλεσε η διαβόητη για το δογματισμό της απόφανση του Σεφέρη για τους «τρεις ποιητές μας», Σολωμό, Κάλβο και Καβάφη, που «δεν ήξεραν ελληνικά». Σε μια πρόσφατη μελέτη μου για τη γλώσσα του Σολωμού παρατηρούσα ότι η προκλητική αυτή παρέμβαση του Σεφέρη συνεξέφραζε, την ιστορική εκείνη στιγμή (1936/37), «τη νέα προσπάθεια για την επίσημη, εκ των άνω, επιβολή της νέας, "δημοτικής", "εθνικής" κοινής με τη Νεοελληνική Γραμματική (1941) του Μ. Τριανταφυλλίδη, της οποίας προπαγανδιστής και πάτρωνας ήταν ακριβώς ο ανώτατος πολιτικός προϊστάμενος (και) του Σεφέρη: ο Ι. Μεταξάς». Ο Καβάφης και οι άλλοι δύο συγκατηγορούμενοί του στο έκτακτο γλωσσοδικείο του Σεφέρη είχαν, παρά τις μεγάλες διαφορές μεταξύ τους, ένα κοινό γνώρισμα: ήταν και οι τρεις Ελληνες της Διασποράς, που είχαν περάσει όλη τη ζωή τους, όπως π.χ. και ο Κοραής, έξω από την Ελλάδα, σ' ένα πολυγλωσσικόπεριβάλλον, ήταν και οι τρεις πολύγλωσσοι και είχαν την εξαιρετική τύχη να μην πάνε ποτέ σ' ελληνικό σχολείο - και επομένως δεν ήταν καθόλου προδιατεθειμένοι να ξαπλώσουν, μετά θάνατον και παρά τη θέλησή τους, στη «δημοτικιστική»προκρούστειακλίνη του Μεταξά, του Σεφέρη, του Τριανταφυλλίδη.

12. α) Το γλωσσικό μίγμα των ελλήνων εμπόρων της Διασποράς αποτελούσε τη βάση της γλώσσας του Καβάφη. β) Η ποιητική γλώσσα του Καβάφη αποτελεί ένα μίγμα, του οποίου βασικό υλικό είναι η μητρική του γλώσσα και η γλώσσα που μιλιόταν στο άμεσο κοινωνικό του περιβάλλον· σ' αυτό έχουν προσμιχθεί γλωσσικά στοιχεία που έχουν αντληθεί από τους αρχαίους και τους μεσαιωνικούς έλληνες συγγραφείς, που διάβαζε ο Καβάφης. γ) Το γλωσσικό αυτό μίγμα υποστηρίζεται θεωρητικά από την αντίληψη του Καβάφη για τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας - μια αντίληψη που εκτείνεται σ' ολόκληρη την ελληνική ιστορία. δ) Ο Καβάφης έμεινε συνειδητά αμέτοχος στο «γλωσσικό αγώνα» που πυροδότησε το Ταξίδι (1888) του Ψυχάρη - σ' αντίθεση με τους Ελληνες της «εμπορικής» Διασποράς Π. Βλαστό και Α. Πάλλη· ταυτόχρονα, δεν πήρε μέρος στους (ψευτο-)εθνικούς αγώνες, που συγκλόνισαν την Ελλάδα της εποχής του: ο Καβάφης ήταν και στα «εθνικά» ζητήματα, όπως και στην ποίησή του, ένας «κριτικός ρεαλιστής». ε) Ο Καβάφης δεν μπορούσε να υποτάξει τις καλλιτεχνικές-ποιητικές εκφραστικές του ανάγκες σε ένα «γλωσσικό μοντέλο» - ούτε του Κοραή, του Κόντου ή του Ψυχάρη. Ενα υποτιθέμενο γλωσσικό «λάθος», η χρήση του «λανθασμένου» λαϊκού τύπου της προστακτικής επέστρεφε στο ομότιτλο ποιητικό μικρογράφημα του Καβάφη (1904/1909/1912), που προξένησε τόση αμηχανία στους μελετητές του, μπορεί να ερμηνευτεί ως ένα αριστοτεχνικό εκφραστικό μέσο της ποιητικής του: Ο Καβάφης ήξερε, βέβαια, και τον ορθό τύπο της προστακτικής επίστρεφε, επέλεξε όμως, μ' εξαιρετική ποιητική ευφυΐα, το λαϊκό επέστρεφε, για να εκφράσει, και «φωνητικά», την έννοια της «επανάληψης». Η κεντρική για το συντομότατο αυτό ποίημά του έννοια αυτή εκφράζεται όχι μόνο με πολλούς γλωσσικούς δείκτες (συχνά,πάλι,όταν...όταν), αλλά και με την επανάληψη, και μάλιστα το διπλασιασμό, των τεσσάρων φωνηέντων (ε) του τίτλου στο «εσωτερικό» του ποιήματος: επέστρεφε και παίρνε με.

13. Ο Καβάφης ήξερε την (αρχαία, μεσαιωνική και νέα) ελληνική γλώσσα, όπως άλλωστε και τη μετρική, πολύ καλύτερα από το Σεφέρη και τους άλλους πτυχιούχους της Νομικής: σαν επιστήμονας γλωσσολόγος. Τα γλωσσικά ενδιαφέροντά του επέδειξε ο Καβάφης με την κριτική του παρέμβαση στο έργο δύο (νεο)ελληνιστών, του άγγλου J. Blackie (1891) και του γάλλου Η. Pernot (1918), ενώ τη γλωσσολογική του ιδιοφυΐα απέδειξε μ' ένα μικρό αλλά πρωτότυπο «ετυμολογικό» άρθρο του για την ορθογράφηση του ονόματος «Χρίστος» (Χρίστος και όχι Χρήστος, 1901): Ο Καβάφης τεκμηριώνει, πειστικά και οριστικά, την ορθή γραφή του ονόματος «Χρίστος», ετυμολογώντας το από το αρχαίο επίθετο «Χριστός». Τα ερμηνευτικά του επιχειρήματα τα αντλεί ο Καβάφης με εκπληκτική ευστροφία από αρχαία και νεότερα παραδείγματα, για να καταλήξει στο διπλό συμπέρασμα ότι ο παρατονισμός του ονόματος (Χρίστος>χριστός) εξηγείται πρώτον μεν από τον κανόνα μετακίνησης του τόνου από τη λήγουσα στην παραλήγουσα, σε αρχαία επίθετα, όταν γίνονται κύρια ονόματα, «και δεύτερον με την ευσεβή συνήθειαν να διαφέρη κατά τύπον από του θείου επιθέτου». Με τη δεύτερη αυτή παρατήρησή του ο Καβάφης υποδεικνύει, χάρη στις μαρτυρημένες ανθρωπολογικές του μελέτες, ένα γλωσσικό φαινόμενο άγνωστο ακόμα και σε πολλούς - πανεπιστημιακούς - γλωσσολόγους: την ανάγκη για τη διάκριση ανάμεσα στο «βέβηλο» και τον «ιερό» τύπο μιας λέξης. Στα «ονοματολογικά» παραδείγματα του Καβάφη μπορούμε να προσθέσουμε την αντιπαράθεση του «βέβηλου» Σταύρος στο «ιερό» σταυρός. Πάνω στην ίδια διάκριση «ιερό» vs. «βέβηλο» στηρίζονται όχι μόνο οι χριστιανικές λέξεις-ταμπού ύδωρ-νερό,άρτος-ψωμί,οίνος-κρασί κ.ά., αλλά και η αρχαία, «ειδωλολατρική», απαγόρευση της ονοματοθεσίας των θνητών με τα ονόματα των θεών τους. Η μεταγενέστερη παραλαβή των πρώην «ιερών» αυτών ονομάτων (Ερμής, Αρτεμις, Αθηνά, Αφροδίτη κ.ά.) από τους χριστιανούς σήμαινε, εννοείται, και τη «βεβήλωση», την αποϊέρωση, των αρχαίων θεϊκών ονομάτων. Ο κ. Γιώργος Βελουδής είναι καθηγητής πανεπιστημίου

14. Το καβαφικό έργο, σημειώνει προσφυώς ο Φόρστερ, πηγάζει από την πρακτική ζωή και την εμπειρία, αλλά δεν επαναλαμβάνει ούτε αντιγράφει την πραγματικότητα: δημιουργεί, αντιθέτως, έναν βαθύ και ασίγαστο εσωτερικό κόσμο, ο οποίος μας βάζει υποβλητικά στη γεωγραφία του και δονεί κατά τον πλέον ευαίσθητο τρόπο τις συγκινησιακές χορδές μας. Όμως, η καβαφική ποίηση δεν περιορίζεται στην υποκειμενικότητά της - διαθέτει και μιαν αντικειμενικότερη διάσταση, που δεν είναι άλλη από την ώσμωση και την ακαταπόνητη τριβή της με την Ιστορία. Οσο για την τεχνική επί τη βάσει της οποίας συνθέτει ο Αλεξανδρινός τα ποιήματά του, ο Φόρστερ θα σπεύσει να της αναγνωρίσει έναν στιβαρό ριζοσπαστισμό. Η μορφή και η γλώσσα της καβαφικής ποίησης απομακρύνονται, κατά τον Φόρστερ, από την καταθλιπτική τυραννία του κλασικισμού και κατευθύνονται προς τις λεπταίσθητες (και σαφώς αντιηρωικές και αντιδραματικές) κατακτήσεις της ελληνιστικής λογοτεχνίας.Είναι ένας καλλιτέχνης ο οποίος δεν ενδιαφέρεται για την εύκολη ομορφιά - ένας καλλιτέχνης, με άλλα λόγια, ο οποίος δεν θα γίνει ποτέ δημοφιλής.Δεν θα γίνει ποτέ δημοφιλής: είναι, προφανώς, το μόνο στοιχείο στο οποίο αστόχησε ο Φόρστερ στην κριτική του για τον Καβάφη. Ο Καβάφης βρέθηκε τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα στην πρώτη γραμμή της διεθνούς ζήτησης και δεν πορεύεται διόλου διαφορετικά και κατά την πρώτη δεκαετία του καινούριου αιώνα.