ทอผ้า

1. ผ้าไหม

2. หัวหน้าศูนย์ทอผ้าสตรีผ้าไหมบ้านใหม่ร่องหวาย
นางสาราญ บุญศิริ (พี่โต๋)
ที่อยู่ : 147 หมู่ 11
บ้านใหม่ร่องหวาย ตา บลตา บลดงมหาวัน
อา เภอเวียงเชียงรุ้ง จังหวัดเชียงราย

3. การตั้งกลุ่ม
เริ่มแรกที่พี่สา ราญเข้ามาผ้าทา ไหม คือเดิมทีคุณแม่ของพี่สา ราญได้เป็น
คนทอผ้ามาก่อนหน้านี้ โดยพี่สา ราญมารับช่วงต่อจากแม่อีกที ตอนแรก
เป็นการทอผ้าไหมธรรมดา ผู้หญิงในชุมชนจะมีการท้อผ้าไหม เป็น
จา นวนมากจนภายหลังได้มารวมกลุ่มทอผ้ากัน
จนทางศูนย์ราชการ อบต. ได้จัดหางบประมาณมาทา เป็นศูนย์ทอผ้าที่
ศาลากลางหมู่บ้าน ในปี พ.ศ.2542 จนถึงปัจจุบัน
โดยมีชื่อศูนย์ทอว่า ว่า “ศูนย์สตรีผ้าไหมบ้านใหม่ร่องหวาย”

4. ก่อนจะพูดถึงการทอผ้าไหม
ควรที่จะรู้ที่มาเสียก่อนว่าก่อนที่จะเป็นเส้นไหมนั้นเนื่องจากการ
ผลิตเส้นไหมมีขั้นตอนในการดา เนินงานที่ยาวตั้งแต่การปลูกหม่อน
เพื่อเป็นอาหารของตัวไหม จนถึงการสาวไหมดังนั้นการปลูกหม่อน
เลี้ยงไหมจึงเป็นสาระสา คัญอันดับแรก

5. ก่อนจะมาเป็นผ้าไหม
การปลูกต้นหม่อนสา หรับเลี้ยงไหมเป็นอาชีพหนึ่ง ที่เกษตรกรไหม
ได้ทา กันมาเป็นนานแล้ว เกษตรกรจะต้องมีการจัดการดูแลให้ใบ
หม่อนมีปริมาณเพียงพอต่อการเลี้ยงไหมในแต่ละรุ่นและเหมาะสม
กับไหมในแต่ละวัยเพื่อให้ไหมที่เลี้ยงมีความแข็งแรง
พันธุ์ที่ใช้ปลูกกันนั้นนิยมเลือกพันธุ์ปลูกกัน 2 ชนิดคือ
หม่อนน้อยและหม่อนตาคา เพราะเป็นพันธุ์ที่ให้ใบใหญ่มีใบดก

6. หม่อนที่นิยมปลูกเพื่อเลี้ยงไหมกันมากตามท้องที่ต่าง
หม่อนน้อย
เป็นหม่อนมีทรงต้นผอมสูงกิ่งมีขนาดใหญ่ลา ต้นมีสีนวลๆ
ลักษณะขอบใบหนาเป็นมันสีเขียวแก่เป็นรูปใบโพธ์ิปลายใบแหลม
ขอบใบไม่มีเว้าหรือมีก็จะเป็นแบบเว้าตื้นๆ ประมาณ
2 - 3 เว้าเท่านั้นมีขนบนใบน้อยมากเมื่อลูบไม่รู้สึกสากมือเป็นที่นิยม
ปลูกมากที่สุดแต่เป็นโรครากเน่าง่าย

7. หม่อนตาดา
เป็นหม่อนที่มีทรงต้นผอมสูงคล้ายหม่อนน้อยกิ่งมีขนาดเล็ก
กว่า และลา ต้นมีสีเขียวกว่าหม่อนน้อยใบขนาดเล็กบางไม่เป็นมันสี
เขียวอ่อนเป็นรูป ไข่ปลายใบแหลมใบเว้า 5 - 8 ใบนับจากโคนกิ่ง

8. ต้นหม่อน
ต้นหม่อนมีความความสา คัญในการเลี้ยงไหมมากเพราะใบ
หม่อนเป็นอาหารอย่างเดียวของตัวหนอนไหม ขั้นแรกจึงต้องมีการ
ปลูกและดูแลต้นหม่อนให้เกิดใบ ต้นหม่อน เป็นพืชที่ขึ้นง่ายและ
เจริญเติบโตได้โดยไม่ต้องอาศัยน้า มากนัก ถ้าเริ่มปลูกตอนต้นฤดูฝน
ต้นหม่อนก็จะสามารถมีชีวิตอยู่ตลอดไป

9. ตัวไหม
เริ่มเลี้ยงกันตั้งแต่ยังเป็นไข่เล็กๆ เท่าปลายเข็ม จนเติบโต
เป็นตัวหนอน ไหมวัยอ่อน และวัยแก่ ตัวไหมเป็นตัวอ่อนของ
แมลงจา พวกผีเสื้อชนิดหนึ่งที่เมื่อถึงวัยจะผลิตใยไหมออกมา
ห่อหุ้มตัวเป็นรังไหมพันธุ์พื้นบ้านที่ชาวบ้านเลี้ยงกันอยู่เป็นพันธุ์
ไหมที่ฟักได้ตลอดปีเมื่อตัวหนอนเติบโตจะมีลักษณะสีขาวนวล
และเมื่อแก่ขึ้นจะมีสีเหลืองเพื่อทา รัง รังไหมจะเป็นสีเหลือง

10. ข้นัตอนการเลี้ยงไหม
วงจรชีวิตของไหม ไหมใช้เวลาประมาณ 45 - 52 วัน หนอนไหม
จะกินใบหม่อนหลังจากฟักออกจากไข่ประมาณวันที่ 10 จากนั้น
จะหยุดกินอาหารและลอกคราบ ระยะนี้เรียกว่า “ไหมนอน”

11. ต่อจากนั้นจะกินนอนและลอกคราบประมาณ 4 ครั้งเรียกว่า “ไหมตนื่”
ลา ตัวจะมีสีขาวเหลืองใสหดสั้น และหยุดกินอาหาร
ช่วงนี้ผู้เลี้ยงไหมต้องรีบแยกหนอนไหมสุกออกจากกองใบหม่อน และ
เตรียม “จ่อ” คืออุปกรณ์ที่จะให้ตัวไหมเกาะเพื่อชักใยห่อหุ้มตัวหนอนจะ
เริ่มพ่นใยได้ประมาณ 6-7 วัน ก็จะสามารถเก็บรังไหมออกจากจ่อได้

12. เครื่องมือที่ใช้ในการเลี้ยงไหม
กระด้งใส่ไหม จ่อใส่หนอนไหม ชั้นวางกระด้ง
ผ้าคลุมกระด้ง มีดหั่นหม่อน กระบะฟักใบหม่อน

13. การสาวไหม
เมื่อได้รับไหมสดจะต้องนาไปอบให้แห้ง จากนั้นนา ไหมที่
อบแห้งไปต้มในน้า ที่สะอาด รังไหมจะเริ่มพองตัวออก ใช้ปลายไม้
เกี่ยวเส้นใยออกมารวมกันหลายๆ เส้น การสาวไหมต้องเริ่มต้นจากขุย
รอบนอกและเส้นใยภายในรวมกัน เรียกว่า“ไหมสาว

14. การตีเกลียว
การตีเกลียวไหมจะช่วยทา ให้ผ้าที่จะทอมีความหนา หลังจาก
เอาไหมสองไหมสามออก ใช้ไม้คีบลักษณะคล้ายไม้พาย มีร่องกลาง
สาหรับคีบ เกลี่ยรังไหมกดให้เส้นไหมตีเกลียวแน่นดูเล็ก ต้อง
ระมัดระวังและต้องอาศัยความชา นาญ และมีเทคนิคในการทา ให้รังที่
ต้มเกาะกันเป็นเส้นตามขนาดที่ต้องการ ทา ให้เส้นไหมพันหรือไขว้
กันหลายๆ รอบ แล้วพักไว้ในกระบุง

15. จากนั้นก็กรอเส้นไหมเข้าหลอดๆ ทีละเส้น แล้วดึงปลายไหมแต่ละ
หลอดเข้าไปรวมกัน ม้วนเข้าหลอดควบตามขนาดที่ต้องการ จากนั้นก็
นาไปตีเกลียวประมาณ 330 รอบ ต่อความยาว 1 เมตร

16. ไหมมี 3 อย่างด้วยกัน
ไหมเปลือกนอก ไหมเปลือกใน
ไหมเลย

17. การย้อมสี
การย้อมสีไหมจะต้องนา ไหมดิบมาฟอกเพื่อไม่ให้มีไขมันเกาะ โดย
จะใช้ขี้เถ้าไปฟอกไหม เรียกว่า “ การดองไหม ”

18. อุปกรณ์ที่สาคัญสาหรับทอผ้าไหมเช่น
ตะกอ กี่ทอผ้า
กระสวย ฟันหวี (ฟืม)

19. ก่อนจะทอผ้าไหมมีข้นัตอนการเตรียมไหมสาหรับทอ
1. หลังจากได้ไหมที่ฟอกและย้อมสีแล้วนา ไหมที่ได้มากวักไหมจากกง
มาใส่อัก
2. นาไหมจากโบกมาใส่หลอดโดยใช้หลาเป็นเครื่องมือในการปั่นไหม
3. หลังจากได้หลอดด้าย(ไหม)โดยไหมที่เข็นได้นั้นใส่หลอดให้มีขนาด
พอประมาณเพื่อนามาใส่กระสวย
4. หลังจากได้หลอดไหมแล้วหลังจากนั้นนา มาใส่กระสวย

20. ขั้นตอนในการทอผ้า
1. สืบเส้นด้ายยืนเข้ากับแกนม้วนด้ายยืน และร้อยปลายด้ายแต่ละ
เส้นเข้าในตะกอ ดึงปลายเส้นด้ายยืนทั้งหมดม้วนเข้ากับแกนม้วนผ้า
อีกด้านหนึ่ง ปรับความตึงหย่อนให้พอเหมาะ
2. เริ่มการทอโดยกดเครื่องแยกหมู่ตะกอ สอดกระสวยด้ายพุ่งผ่าน สลับ
ตะกอชุดที่ 1 ยกตะกอชุดที่ 2 สอดกระสวยด้ายพุ่งกลับ ทา สลับกัน
ไปเรื่อย ๆ

21. 3. การกระทบฟันหวี เมื่อสอดกระสวยด้ายพุ่งกลับก็จะกระทบ
ฟันหวี เพื่อให้ด้ายพุ่งแนบติดกัน ได้เนื้อผ้าที่แน่นหนา
4. การเก็บหรือม้วนผ้า เมื่อทอผ้าได้พอประมาณแล้วก็จะม้วนเก็บ
ใน แกนม้วนผ้า โดยผ่อนแกนด้ายยืนให้คลายออกและปรับความ
ตึงหย่อนใหม่ ให้พอเหมาะ

22. เทคนิคพิเศษที่ใช้ในการทอผ้า
การขิด
วิธีในการทอผ้าเพื่อให้เกิดลวดลายต่างๆ ขึ้นมา โดยวิธีการเพิ่ม
เส้นด้ายพุ่งพิเศษในระหว่างการ ทอ เพื่อให้เกิดลวดลายที่โดด
เด่นกว่าสีพื้น วิธีการทา คือ ใช้ไม้เขี่ยหรือสะกิด เพื่อช้อนเส้นด้าย
ยืนขึ้น แล้วสอดเส้นด้ายพุ่ง ไปตามแนวที่ถูกจัดช้อน จังหวะการ
สอดเส้นด้ายพุ่งนี่เอง ที่ทา ให้เกิดเป็นลวดลายต่าง ๆ

23. การจก
เป็นเทคนิคการทอผ้าเพื่อให้เกิดลวดลายต่างๆ โดยเพิ่มเส้นด้าย
พุ่งพิเศษสอดขึ้นลง ใช้ขนเม่น ไม้ หรือนิ้ว สอดเส้นด้ายยืนขึ้น
แล้วสอดเส้นด้ายพุ่งพิเศษเข้าไป ซึ่งจะแตกต่างจากการขิดตรงที่
ขิดที่เป็นการใช้เส้นด้ายพุ่งพิเศษเพียงสีเดียว

24. ลวดลายของผ้าด้งัเดิมไหมที่ทา
ลายขิด ลายพญานาค
ลายนาไหล ลายกระจับ

25. ลายผีเสื้อ ลายหมี่ ลายกระจับ (ลายโบราณ)
ลายดอกผักแว่น ลายคมห้า

26. ผ้าไหมลายที่คิดขึ้นมาเอง
เป็นความบังเอิญ เพราะว่าตอนแรกพี่สา ราญจะทา ให้เป็นลายน้า ไหลสายฝน
แต่เกิดการใส่ไหมผิดพลาด เลยทา ไปมั่วจนกลายออกมาเป็นลายนี้ และ
ได้ตั้งชื่อว่า ลายสายรุ้ง จากที่คิดว่าเป็นลายมั่วๆสา หรับพี่สา ราญแต่กลับเป็น
ลายผ้าที่มีคนชอบเพราะไม่เหมือนใคร ได้ขายในราคา 1,200 บาท

27. วิธีทา ลายสายรุ่ง
การให้เกิดลายสายรุ่ง มันจะเกิดได้ที่ เราย้อมสีไม่เท่ากัน
และการทับสีของไหม โดยยอมสีเป็น3สี โดยยอมสีเข้มน้อย
ที่สุดและเน้นที่ไม่เข้ม 2 สี ให้เยอะกว่าสีเข้ม จะทา ให้การทับ
ของไหมจากการทอให้เกิดลายได้ง่ายขึ้น
• ถ้าใช้เส้นไหมเส้นใหญ่ จะเกิดลายสายรุ่งแบบใหญ่
• ถ้าใช้เส้นไหมเล็ก ลายจะเล็ก และมีความละเอียดกว่า

28. ผ้าไหม ลายเลขาคณิต
ที่ทา ลายนี้ขึ้นมา เพราะว่าอยากให้ผ้าไหมมีลวดลายใหม่ๆเกิดขึ้น
เพราะถ้าใช้ลวดลายที่โบราณจะทา ให้ผ้าไหมไม่มีอะไรที่แปลก
ใหม่ขึ้นมา

29. การส่งออกและการขาย
การส่งออกของศูนย์สตรีผ้าทอบ้านใหม่ร่องหวาน ส่งออกไปยังประเทศญี่ปุ่น
และประเทศแคนนาดา โดยเริ่มแรกได้ส่งผ้าทอเข้าร่วมงานศิลปวัฒนธรรม
ที่กรุงเทพ หลังจากนั้นได้มีบริษัทชินวัตรติดต่อกลับมาดูงาน และมีคนญี่ปุ่น
มาด้วย มีการสนใจที่จะนา ออกไปขาย จึงได้ตกลงทา การตลาดกัน
โดยบริษัทชินวัตรได้เข้ามาดูแลร่วมกับองค์การบริหารส่วนตา บลเวียงเชียงรุ้ง
การตกลงการส่งออกคือ สั่งเป็นออร์เดอร์ตามจานวนผืนและส่งออกไปขาย
ญี่ปุ่นได้สั่ง ผ้าไหมแบบที่ ทอเป็นผ้าผันคอ เพราะผ้าไหมทา ให้อุ่นนาน และญี่ปุ่น
นิยมไหมแบบธรรมชาติ มากกว่าไหมอุตสาหกรรม โดยมีการสั่ง ที่ 100-300ผื่น
ส่วนในตา บลหรือในจังหวัด จะนา ผ้าที่ทอออกไปขายตามงานที่เกี่ยวกับ
วัฒนธรรม หรือจะมีคนไปสั่งทา เองไปเลย

30. การประยุกต์
พี่สำรำญ กำลังคิดลำยผ้ำแบบ ภำคเหนือ มำประสมกับอิสำน โดยคน
ภำคเหนือนัน้นิยมใส่ผ้ำตีนจก โดย กำร เอำตีนจกมำใส่ลำยในผ้ำไหม

31. การนาภูมิปัญญามาผสมผสานความเป็นสากล
พี่สา ราญมีการทา ลวดลายให้แปลกใหม่ขึ้นโดยทา ลวดลายให้
โดดเด่น เช่น การทา ลายเลขาคณิต และการลงสีลายผ้าพยายามลงสี
โทนที่ต่างประเทศชอบ

32. การถ่ายทอดความรู้
ในการสืบต่อความรู้ พี่สา ราญได้สอนเยาวชนในหมู่บ้านค่อนข้าง
เยอะและหลานสาวของพี่สา ราญกา ลังได้รับการถ่ายทอดต่อจากพี่
สาราญ พี่สาราญไม่รับเป็นวิทยากรภายนอก แต่จะให้มาศึกษาที่
ศูนย์ทอหรือที่บ้าน พี่สา ราญเอง และยังพยายามที่จะคิดลายใหม่ๆ
ขึ้นมาเพราะอยากนา ภูมิปัญญาของตัวเองออกมาใช้
และชอบในงานส่วนตัว

33. • จบกำรนำเสนอค่ะ