1. "Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων: Το πλοίο - οι θησαυροί - ο Μηχανισμός".
Τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1900, τα καΐκια Ευτέρπη και Καλλιόπη από τη Σύμη έδεσαν στον όρμο Ποταμού
Αντικυθήρων για να προστατευθούν από την κακοκαιρία. Επρόκειτο για μια ομάδα υπό τον «εκκινητή»
(χρηματοδότη) Φώτιο Λενδιακό με προορισμό την Τυνησία, όπου κάθε καλοκαίρι συνέρεαν Έλληνες
βουτηχτές σε αναζήτηση σπόγγων.
Οι άνδρες ξεκίνησαν να βουτούν για μεζέδες στη θέση Πινακάκια, όταν ο Ηλίας «Λυκοπάντης» Σταδιάτης
ανέφερε έντρομος πως είδε γυναίκες και άλογα στο βυθό. Αρχικά οι σύντροφοί του νόμισαν ότι είχε
παραισθήσεις, κάτι συνηθισμένο για τους δύτες της εποχής, αφού τα σκάφανδρα τους καθιστούσαν
ευάλωτους στη δηλητηρίαση από διοξείδιο του άνθρακα. Παρ' όλα αυτά, ο καπετάνιος Δημήτρης
«Τράμπας» Κοντός αποφάσισε να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι την αλήθεια. Καταδύθηκε, λοιπόν, στο σημείο
και επέστρεψε με ένα χάλκινο χέρι, για να τον ακολουθήσουν στη συνέχεια και οι υπόλοιποι άνδρες,
ανασύροντας μικρά αντικείμενα ως αναμνηστικά.
Στις 7 Νοεμβρίου 1900 ο καπετάνιος Δημήτρης Κοντός στέλνει μια επιστολή στη Γενική Εφορεία
Αρχαιοτήτων, γράφοντας μεταξύ άλλων: «Ο υποφαινόμενος αλιεύων σπόγγους εν ελληνικοίς ύδασιν
ανεύρον εν τω βυθώ της θαλάσσης δεξιάν χείρα χαλκού αγάλματος κατά τι μεγαλυτέραν του φυσικού».
Κατά καλή τύχη, σε θέσεις-κλειδιά βρίσκονταν δύο Κυθήριοι, ο Υπουργός Θρησκευμάτων (Παιδείας στη
σημερινή ορολογία) Σπυρίδων Στάης και ο έφορος του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Βαλέριος Στάης -
κινήθηκαν λοιπόν χωρίς καθυστέρηση οι διαδικασίες για την ανέλκυση.
Η εργασία κράτησε συνολικά έξι μήνες (με μικρά διαλείμματα) και υλοποιήθηκε από τα πληρώματα που
είχαν ανακαλύψει το ναυάγιο. Λόγω της απειρίας, των καιρικών συνθηκών και των περιορισμένων τεχνικών
μέσων της εποχής, η ανέλκυση των ευρημάτων ήταν πολύ δύσκολη. Οι δύτες μπορούσαν να καταδύονται το
πολύ δύο πεντάλεπτα κάθε μέρα. Μάλιστα, ο δύτης Κρητικός-Νεοφώτιστος πέθανε επί τόπου και δύο
ακόμα παρέλυσαν. Τα ευρήματα μεταφέρονταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας για μελέτη και
συντήρηση.
Μια δεύτερη έρευνα πραγματοποίησε η ομάδα του Jacques-Yves Cousteau το 1976.
Οι θησαυροί που έχουν ανελκυστεί από το ναυάγιο περιλαμβάνουν αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής
τέχνης και τεχνολογίας, όπως αγάλματα, σκεύη πολυτελείας, γυάλινα, κεραμικά και χάλκινα αγγεία,
κοσμήματα, νομίσματα, τμήματα μιας κλίνης, κομμάτια και από το ίδιο το πλοίο, κατάλοιπα ακόμη και
τροφών, και φυσικά ο περίφημος Μηχανισμός των Αντικυθήρων, μια συσκευή αστρονομικής παρατήρησης, ο
πρώτος μηχανικός υπολογιστής με γρανάζια, «το παλαιότερο δείγμα επιστημονικής τεχνολογίας που
διασώζεται ως σήμερα και αλλάζει τελείως τις απόψεις μας για την αρχαία ελληνική τεχνολογία», όπως έχει
πει ο πρώτος μελετητής του, ο φυσικός, μαθηματικός και ιστορικός των Επιστημών Ντέρεκ Ντε Σόλα Πράις,
ενώ ο αστρονόμος κ. Γιάννης Σειραδάκης, μέλος της διεθνούς Ομάδας Μελέτης Μηχανισμού Αντικυθήρων,
η οποία έχει συσταθεί για τη μελέτη του, λέει ότι «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένας αναλογικός
υπολογιστής εκπληκτικής τεχνολογίας, τόσο σημαντικός για την εξέλιξη της Τεχνολογίας όσο και η Ακρόπολη
για την εξέλιξη της Αρχιτεκτονικής».
Από την έρευνα προέκυψε το συμπέρασμα ότι το πλοίο που ναυάγησε έξω από τα Αντικύθηρα ήταν μια
ολκάδα, φορτηγό-σκάφος χωρητικότητας 300 τόνων, και ήταν ήδη αρκετά ταξιδεμένο όταν χάθηκε στη
θάλασσα μαζί με το πολύτιμο φορτίο του. Η ξυλεία του κήτους προέρχεται από φτελιά, τα ξυλόκαρφα από
βελανιδιά και τα καρφιά κυρίως από χαλκό. Για λόγους στεγανότητας, το τμήμα του κύτους κάτω από την
ίσαλο γραμμή περιβαλλόταν από λεπτές πλάκες μολύβδου. Πιθανότατα διέθετε και υποδομή για τη
μεταφορά ιδιωτών, όπως δείχνει η ύπαρξη ενός χώρου στεγασμένου με κεραμίδια. Ως αιτία του ναυαγίου,
περί το 60-50 π.Χ., πιθανολογείται η κακοκαιρία ή/και η κακή φόρτωση. Είναι σαφές ότι κατευθυνόταν
προς κάποιο λιμάνι της Ιταλίας, μεταφέροντας εκεί πολύτιμα αγάλματα και σκεύη, λάφυρα για τους
Ρωμαίους αριστοκράτες, ξεκινώντας από κάποιο λιμάνι του Αιγαίου. Ως πιθανότερες αφετηρίες έχουν
προταθεί μεταξύ άλλων η Πέργαμος, η Έφεσος, η Δήλος, η Ρόδος, με τις πρώτες να συγκεντρώνουν
περισσότερες πιθανότητες, αφού από εκεί προέρχονται τα ασημένια νομίσματα που βρέθηκαν.

2. «Παραγγελία για να κοσμήσουν την έπαυλη κάποιου πλούσιου Ρωμαίου ήταν τα έργα τέχνης που μετέφερε το
πλοίο ή επρόκειτο να πουληθούν στις αγορές» λέει ο διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου κ.
Νίκος Καλτσάς, προσθέτοντας ότι «μαρτυρούν τις αισθητικές προτιμήσεις των παραγγελιοδοτών ή των
υποψήφιων αγοραστών, παράλληλα όμως σηματοδοτούν για πρώτη φορά το φαινόμενο της εμπορίας των
έργων τέχνης, το οποίο στη συνέχεια θα πάρει μεγάλες διαστάσεις στον δυτικό πολιτισμό».
Η χρονολόγηση του ναυαγίου προέκυψε από τα νομίσματα που βρέθηκαν από την ομάδα του Κουστώ το
1976, αλλά και μετά από τη ραδιοχρονολόγηση των αμφορέων, στοιχεία που αποδεικνύουν ότι το ναυάγιο
έλαβε χώρα στο β' τέταρτο του 1ου αι. π.Χ. με πιθανότερο κάποιο έτος κοντά στο 60 π.Χ. Παράλληλα η
ραδιοχρονολόγηση της ξυλείας του πλοίου, έδειξε ότι αυτό είχε ναυπηγηθεί κατά τα μέσα του 2ου αι. π.Χ.
Είναι φανερό ότι το Ναυάγιο των Αντικυθήρων έχει πολλές ιδιαιτερότητες και τεράστια σημασία.
• Τα ευρήματά του δεν αποτελούν, όπως θα ήταν αναμενόμενο, ένα κλειστό σύνολο, αφού το φορτίο
του χρονολογείται από τον 4ο έως και τον 1ο αι.. π.Χ.
• Το φορτίο αυτό υποδεικνύει την πρώτη εμπορία έργων τέχνης του δυτικού κόσμου.
• Η ανέλκυσή του σηματοδοτεί την αυγή των ενάλιων ερευνών παγκοσμίως.
• Τέλος, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων εκπλήσσει διαρκώς τους ειδικούς που τον μελετούν.
Τα 378 εκθέματα της έκθεσης, λόγω των παραπάνω ιδιαιτεροτήτων, εντάχθηκαν σε τέσσερις ενότητες:
1η ενότητα: Το ιστορικό της ανέλκυσης – H Αυγή της ενάλιας αρχαιολογίας
Στην εισαγωγική αυτή ενότητα παρουσιάζονται το χρονικό των επιχειρήσεων της ανέλκυσης και των
πρώτων συντηρήσεων των πολύτιμων αρχαιοτήτων καθώς και σχετικά κρατικά έγγραφα και δημοσιεύματα
του τύπου της εποχής.
2η ενότητα: Το πλοίο, η χωρητικότητα και το πλήρωμά του
Παρουσιάζονται σπαράγματα από το κύτος του πλοίου με τη μολύβδινη επένδυση στο εξωτερικό του και
άλλα εξαρτήματα από τον εξοπλισμό του (σύστημα παροχέτευσης νερού από το κύτος, μετρητές-
ανιχνευτές βυθού κλπ.). Από τα σωζόμενα λείψανα –αλλά και το φορτίο του- προκύπτει, ότι το πλοίο ήταν
φορτηγό (αρχ. λκάς, λατ. navis oneraria), εκτιμώμενης χωρητικότητας 300 τόνων. Εκτίθενται επίσηςὀ
αντικείμενα που ήταν στην υπηρεσία του πληρώματος και των επιβατών του (π.χ. αγγεία, λυχνάρια,
παιχνίδια), τα οποία ανακαλούν την καθημερινότητα και τις συνήθειές των ανθρώπων του πλοίου.
3η ενότητα: Η πορεία και το φορτίο του πλοίου
Τι είδους προϊόντα μετέφερε η ολκάδα, από πού ξεκίνησε, πού έγινε η φόρτωση και ποιος ήταν ο
προορισμός της; Τα χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα, τα γυάλινα αγγεία και τα χάλκινα σκεύη καθώς και
τα χρυσά κοσμήματα που εκτίθενται στην ενότητα αυτή, είναι αντιπροσωπευτικά των έργων που
ανασύρθηκαν από το ναυάγιο και αποτελούν ένα μέρος μόνο του φορτίου του. Το υπόλοιπο φορτίο
καταποντίστηκε μαζί με το πλοίο σε πολύ μεγάλο βάθος.
4η ενότητα: Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων
Το 1/3 της έκθεσης αφιερώνεται σε αυτήν την εκπληκτική, μοναδική και παγκοσμίου ενδιαφέροντος
συσκευή μαθηματικής και αστρονομικής επιστήμης. Πρόκειται για ένα αστρονομικό υπολογιστικό
μηχάνημα (computer), ένα αστρονομικό δηλαδή ημερολόγιο, που προσδιόριζε το χρόνο με βάση τις
κινήσεις του ήλιου, της σελήνης και τις μεταξύ τους σχέσεις, δηλαδή τις εκλείψεις και τις κινήσεις άλλων
γνωστών για την εποχή πλανητών, όπως έγραψε ο Price, μελετητής των θραυσμάτων στα 1980.
Η ιστορία της ταύτισης και τα έως τώρα συμπεράσματα της διεπιστημονικής μελέτης του, σχέδια,
ραδιογραφίες, τομογραφίες, ψηφιοποιημένες προσομοιώσεις και αντίγραφα των κατά καιρούς
προτεινόμενων ανακατασκευών του, αποτελούν το εποπτικό υλικό για τους επισκέπτες. Επίσης
προβάλλεται ολιγόλεπτη 3D ταινία .
Ακολουθεί πίνακας με τα κυριότερα ευρήματα που έχουν ανελκυστεί:

3. Εύρημα Σύντομη περιγραφή
Μηχανισμός των Αντικυθήρων
πιθ. β΄ μισό 2ου αι. π.Χ.
Μηχανισμός από χάλκινα γρανάζια, ανασύρθηκε με τη
μορφή συγκολλημένων θραυσμάτων και αποτελεί έναν από
τους μεγαλύτερους γρίφους στην ιστορία της τεχνολογίας.
Αρχικά θεωρήθηκε ότι ήταν αστρολάβος, σύμφωνα όμως με
τις νεότερες έρευνες, υπολόγιζε το έτος, τις φάσεις του
φεγγαριού, τις εκλείψεις και τις χρονιές των Πανελληνίων
Αγώνων στα περισσότερα συστήματα μέτρησης χρόνου της
εποχής. Η πολυπλοκότητα παραπέμπει σε μαθητή του
Αρχιμήδη ή του Ιππάρχου του Ροδίου, χωρίς πάντως επαρκείς
αποδείξεις. Έχει χαρακτηριστεί ως ο πρώτος φορητός
υπολογιστής.
Έφηβος των Αντικυθήρων
340-330 π.Χ.
Χάλκινο άγαλμα, το οποίο παριστά γυμνό όρθιο άνδρα. Το
δεξί χέρι είναι προτατεμένο και κρατά κάποιο αντικείμενο
που δε διασώθηκε. Κατά τις δύο επικρατέστερες απόψεις,
ταυτίζεται είτε με τον Περσέα που επιδεικνύει την κομμένη
κεφαλή της Μέδουσας, είτε με τον Πάρη που κρατά το Μήλον
της Έριδος. Πιθανά έργο της αργειο-σικυώνιας σχολής, ίσως
του Κλέωνα από τη Σικυώνα.
Φιλόσοφος των Αντικυθήρων
τέλη 3ου αιώνα π.Χ.
Χάλκινο άγαλμα, από το οποίο έχουν βρεθεί η κεφαλή, τα
χέρια, τα πόδια και τμήματα της ενδυμασίας. Αποδίδει με
ρεαλισμό και ζωντάνια έναν ηλικιωμένο άνδρα, του οποίου η
ατημέλητη εμφάνιση παραπέμπει σε κυνικό φιλόσοφο, ίσως
τον Αντισθένη ή το Βίωνα το Βορυσθενίτη. Άλλα ευρήματα
του ναυαγίου υποδεικνύουν ότι ανήκε σε σύμπλεγμα που
απεικόνιζε τέσσερις φιλοσόφους.
Μαρμάρινα γλυπτά
ελληνιστική περίοδος
Διάφορα γλυπτά από παριανό μάρμαρο - ως επί το πλείστον
παραλλαγές παλαιότερων έργων, αλλά και πρωτότυπες
δημιουργίες όπως οι Ομηρικοί Ήρωες. Τα τμήματα των
αγαλμάτων που είχαν σφηνωθεί στο βυθό, παρέμειναν
άθικτα. Αντίθετα, ό,τι προεξείχε, αλλοιώθηκε από τους
μικροργανισμούς της θάλασσας.
Γυάλινα σκεύη
ελληνιστική περίοδος
Διάφορα κομψοτεχνήματα από γυαλί, κυρίως μικρά αγγεία.
Η περίτεχνη διακόσμηση μαρτυρά ότι δεν επρόκειτο για
χρηστικά αντικείμενα του πληρώματος και των πιθανών
επιβατών, αλλά για μικρά έργα τέχνης που ανήκαν στο
κυρίως φορτίο. Οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν στην
κατασκευή, παραπέμπουν στα εργαστήρια της Αλεξάνδρειας
και της Παλαιστίνης, απ' όπου εξάγονταν σε όλον τον κόσμο.
Νομίσματα
3ος-1ος αι. π.Χ.
36 αργυρά κιστοφορικά τετράδραχμα μεγάλης αξίας (περ. 13
γραμμάρια καθαρό ασήμι έκαστο), κομμένα τέλη 2ου-αρχές
1ου αι. π.Χ. σε Πέργαμο και Έφεσο, καθώς και 40 χάλκινα
κέρματα κοπής μεταξύ 3ου-1ου π.Χ. από πόλεις της Σικελίας
και Μικράς Ασίας. Η ύπαρξη τύπου που πρωτοκόπηκε το 76
π.Χ., όπως και η απουσία νομισμάτων με ονόματα Ρωμαίων
επάρχων της Μ. Ασίας (κόβονταν μαζικά μετά το 59 π.Χ.),
υποδεικνύουν το χρόνο του ναυαγίου.
Οξυπύθμενοι αμφορείς
α΄ μισό 1ου αι. π.Χ.
Αμφορείς με μυτερό κάτω μέρος (οξυπύθμενοι), ώστε κάθε
σειρά να σφηνώνει στα κενά που άφηνε η από κάτω και να
αποφεύγεται η μετατόπιση φορτίου. Έχουν ανελκυστεί 23
τεμάχια με προέλευση το Ανατολικό Αιγαίο (Ρόδος, Κως,
Έφεσος) και την Αδριατική. Πιστεύεται ότι με τους πρώτους
μεταφέρονταν προϊόντα προς εμπορία, όπως κρασί, λάδι και
αλίπαστα τρόφιμα, ενώ οι δεύτεροι ανήκαν στο μόνιμο
εξοπλισμό του πλοίου και κάλυπταν τις ανάγκες του
πληρώματος.

4. Σε ένα μικρό προθάλαμο έχει εγκατασταθεί διαδραστικός χάρτης που παρουσιάζει τον τόπο, στον οποίο
εντοπίστηκε το ναυάγιο καθώς επίσης τις πιθανές περιοχές αναχώρησης και τον πιθανό προορισμό.
Η πρώτη αίθουσα έχει ευφάνταστα διαμορφωθεί στο σχήμα που έχει το σκαρί ενός πλοίου, μπορεί κανείς να
μάθει περισσότερα για τις δύο ενάλιες ερευνητικές επιχειρήσεις που έγιναν στο ναυάγιο, από το αρχειακό
υλικό που εκτίθεται για πρώτη φορά.
Πίσω από τον προθάλαμο η έκθεση εντάσσει το κοινό σε μεθόδους ναυπήγησης και ναυσιπλοΐας ενός
αρχαίου πλοίου, ενώ παράλληλα ενημερώνει μέσω σχεδιαγραμμάτων και ιστορικών πληροφοριών για την
κατασκευή, τα εξαρτήματα και τους τύπους πλοίων.
To πλοίο του ναυαγίου στα Αντικύθηρα
Το πλοίο, το οποίο ναυάγησε στα Αντικύθηρα ήταν φορτηγό (αρχ. ολκάς), εκτιμώμενης χωρητικότητας 300
τόνων. Έχει ναυπηγηθεί σύμφωνα με τη μέθοδο «πρώτα το περίβλημα και μετά ο σκελετός», κυρίαρχη στο
μεσογειακό χώρο από τον 4ο έως και τον 1ο αι. π.Χ. Οι γόμφοι και οι ξύλινοι ήλοι στο σκάφος του
ναυαγίου των Αντικυθήρων είναι δρύινοι, ενώ οι σανίδες του έχουν κοπεί από φτελιά. Το κύτος του είχε
εξωτερικά στεγανοποιηθεί με λεπτά φύλλα μολύβδου κάτω από την ίσαλο γραμμή. Τμήματα μολύβδινων
σωλήνων που ανασύρθηκαν ερμηνεύονται ως κατάλοιπα αντλίας για την παροχέτευση των υδάτων του
πλοίου.
Οι κεραμίδες (στρωτήρες και καλυπτήρες) κορινθιακού τύπου ενισχύουν τη θεωρία για την ύπαρξη
στεγασμένου χώρου στο κατάστρωμα του πλοίου, ο οποίος πιθανότατα χρησίμευε και για την παρασκευή
φαγητού, ή/και για την κάλυψη των ανοιγμάτων φόρτωσης.
Το πλοίο θα ήταν δυνατόν να διαθέτει τουλάχιστον πέντε μεγάλες άγκυρες. Είναι ιδιαιτέρως σημαντικό και
εμμέσως αποκαλυπτικό για το μέγεθός του και τον ποντοπόρο προορισμό του, το γεγονός ότι έχει σωθεί
ζεύγος βολίδων για τη διερεύνηση της φύσης και του βάθους του βυθού, οι ονομαζόμενες καταπειρατηρίες.
Τα φορτηγά πλοία της εποχής του ναυαγίου των Αντικυθήρων έφεραν ορθογώνιο ιστίο, στερεωμένο σε
κεντρικό ιστό και οριζόντιο κατάρτι, τριγωνικό ιστίο στην κορυφή του ιστού και επικουρικό πλευρικό. Το
πλοίο του ναυαγίου των Αντικυθήρων κατευθυνόταν προς την Ιταλία. Βυθίσθηκε στην ανατολική ακτή του
νησιού, θύμα καταιγίδας με ανατολικούς ή βορειοανατολικούς ανέμους. Αυτό το γεγονός υπαινίσσεται
προέλευση από το ανατολικό Αιγαίο.
Τμήμα σανίδας από το εξωτερικό κέλυφος του πλοίου (μαδεριού πετσώματος)
Υλικό: Ξύλο φτελιάς. Από την ανέλκυση του 1976
Χρονολόγηση: 220 π.Χ. (± 40)
Διαστάσεις: Μήκος 0,90 μ. Πλάτος 0,26 μ. Πάχος 0,11 μ.
Πιθανότατα από τμήμα του σκάφους κάτω από την ίσαλο γραμμή. Η σανίδα έχει κοπεί από φτελιά (ulmus),
γνωστή στο Αιγαίο και ως καραγάτσι. Παρότι μικρότερης μηχανικής αντοχής από άλλα ξύλα, παρουσιάζει
τα πλεονεκτήματα της εύκολης και γρήγορης ξήρανσης, της καλής καθήλωσης, της μεγάλης αντοχής στο
σχίσιμο και κυρίως, της μεγάλης διάρκειας ζωής. Στα μειονεκτήματά της συγκαταλέγονται η μικρή αντοχή
στους μύκητες και τα έντομα και η τάση της να σκεβρώνει. Συχνά, προτιμάται για κατασκευές μέσα στο
νερό, αλλά η χρήση της στην αρχαία ξυλοναυπηγική ήταν μάλλον περιορισμένη.
Στην εξωτερική πλευρά της σανίδας διακρίνονται κατά τόπους έντονα ίχνη από μελανότεφρη λιπαρή ουσία,
υπολείμματα του στρώματος ρητίνης ή πίσσας, που παρεμβαλλόταν μεταξύ ξύλινου πετσώματος και
μολύβδινου περιβλήματος των υφάλων. Η αρμογή του μολύβδινου περιβλήματος γινόταν με καθήλωση:
διακρίνονται έξη παράλληλες σειρές από χάλκινoυς ήλους σε τακτές αποστάσεις 0,04- 0,05 μ. μεταξύ τους,
ενώ η ίδια απόσταση έχει τηρηθεί και μεταξύ των επικείμενων σειρών. Στην εξωτερική πλευρά διακρίνονται
οι κεφαλές επτά χάλκινων ήλων μεγαλύτερου μεγέθους με κεφαλή διαμέτρου 0,035 μ.

5. Το μεγάλο πάχος της σανίδας επέτρεψε την διάνοιξη εντορμιών στις επιφάνειες αρμογής σε δύο
παράλληλες σειρές. Μέσα στις εντορμίες διακρίνονται ένθετοι ξύλινοι τόρμοι. Οι τόρμοι έχουν επίμηκες
παραλληλόγραμμο σχήμα με έντονη μείωση στις στενές πλευρές τους. Μετά την συναρμογή των
επικείμενων μαδεριών, διανοίγονται διαμπερείς οπές στους άξονες των τόρμων, στις οποίες καθηλώνονται
ξύλινες ασφαλιστικές καβίλιες. Για τους τόρμους και τις καβίλιες στο σκάφος των Αντικυθήρων
χρησιμοποιήθηκε δρυς (λατ. quercus). Παρότι δύσκολο στην κατεργασία, το ξύλο δρυός παρουσίαζε
εξαιρετικά μεγάλη αντοχή και μακροβιότητα που, σε σχέση με το μέτριο βαθμό συστολής-διαστολής, το
καθιστούσε ιδανικό για την κατασκευή τόρμων και ξυλόκαρφων.
Χάλκινοι ήλοι (καρφιά)
Υλικό: Κρατέρωμα χαλκού. Από την ανέλκυση του 1976
Χρονολόγηση: 220 π.Χ. (± 43)
Διαστάσεις:X 19003: 0,34 μ., X 19005: 0,295 μ.,X 19007α: 0,448 μ., X 19007β: 0,373 μ.,X 19007γ: 0,33
μ., X 19007δ: 0,345 μ.
Χάλκινοι σφυρήλατοι ήλοι από το σκαρί του ναυαγίου των Αντικυθήρων. Εκτενής επιδερμική οξείδωση και
στρεβλώσεις στον κορμό, πιθανώς από βίαιη απόσπαση των καθηλωμένων ναυπηγικών στοιχείων.
Διαθέτουν ημισφαιρικές κεφαλές και τετράεδρους κορμούς με βαθμιαία μείωση, η διατομή των οποίων
τείνει σε κάποιες περιπτώσεις να γίνει κυκλική προς την ακίδα.
Η χρήση του τετράεδρου σφυρήλατου ήλου μας είναι γνωστή ήδη από την ναυπηγική της κλασικής
περιόδου. Στα πλεονεκτήματα του σχήματος και του υλικού συγκαταλέγονται η άριστη καθήλωση, η
σταθερότητα πρόσφυσης σε όλο το μήκος του κορμού λόγω της κλιμακούμενης μείωσης της διατομής, η
έλλειψη τζόγου, η περιορισμένη οξείδωση και, τέλος, η μεγάλη αντοχή στις πλευρικές εντάσεις.
Σπαράγματα μεταλλικών φύλλων
Υλικό: Μόλυβδος.Από την ανέλκυση του 1976
Χρονολόγηση: Α΄ μισό του 1ου αι. π.Χ. και πριν
Διαστάσεις: Πάχος 0,0015 μ.-0,004 μ.
Η επένδυση της εξωτερικής επιφάνειας του κύτους των πλοίων με φύλλα μολύβδου, τουλάχιστον έως την
ίσαλο γραμμή αλλά, κατά περίσταση, και σε υψηλότερο επίπεδο, μαρτυρείται ήδη από τα τέλη του 4ου αι.
π.Χ. Η επένδυση του κύτους γενικεύθηκε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους και τη ρωμαϊκή δημοκρατική
περίοδο σε νεοναυπηγημένα σκάφη αλλά σταμάτησε στα τέλη του 1ου αι. μ.Χ. Η παρουσία αυτής της
επένδυσης απέτρεπε την υπονομευτική για το ξύλο ενέργεια θαλασσίων μικροοργανισμών. Η επίπτωση από
το βάρος του μολύβδου ήταν αμελητέα, όσο αύξανε το μέγεθος του πλοίου.
Σωλήνας παροχέτευσης ύδατος
Υλικό: Μόλυβδος
Χρονολόγηση: Α΄ μισό του 1ου αι. π.Χ. και πριν
Διαστάσεις: Μήκος 0,415 μ., Μέγιστη διάμετρος 0,08 μ.
Κατά κύριο λόγο σε τέτοιους σωλήνες, κατά περίσταση συνδυασμένους με υπολείμματα συλλεκτηρίων
δεξαμενών, αναγνωρίζονται λείψανα της αντλίας (λατ. sentinaculum) για παροχέτευση των υδάτων (λατ.
sentina) από το εσωτερικό του κύτους, τα οποία παρεισέφρεαν εκεί λόγω χαλάρωσης των αρμών αλλά και
της βροχής. Οι σχετικές αρχαιολογικές μαρτυρίες, όμως, απαντούν στην πλειονότητά τους στην πρύμνη
ναυαγίων του 1ου αι. π.Χ. Ιδιαίτερη ανάγκη για άντληση των υδάτων είχαν τα σιταγωγά πλοία λόγω της
ευαισθησίας του φορτίου τους .

6. Βολίδα ανίχνευσης και μέτρησης βάθους βυθού (καταπειρατηρία)
Υλικό: Μόλυβδος. Από την ανέλκυση του 1976
Χρονολόγηση: Α΄ μισό του 1ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Ύψ. 0,142 μ. Διάμ. βάσης 0,155 μ. Βάρ. 14,460 κιλά
Αυτό το ταπεινό ―πλην ζωτικής σημασίας― εργαλείο για ασφαλή ναυσιπλοΐα στη Μεσόγειο, τουλάχιστον
από τον 6o αι. π.Χ., ανασύρεται από ναυάγια αρχαίων πλοίων αλλά και ως μεμονωμένο θαλάσσιο εύρημα
από απώλεια, απόρριψη ή εγκατάλειψη. Αν και μαρτυρούνται λίγες λίθινες βολίδες, στην πλειονότητά τους
είναι μολύβδινες. Oι ιδιότητες του συγκεκριμένου μετάλλου (αντιοξειδωτικό και βαρύ) και ο φθηνός
προσπορισμός του προέκριναν την αποκλειστική χρήση του για το συγκεκριμένο σκοπό. Κατά κανόνα δεν
σώζονται οι, λοξά προσαρμοσμένοι, στις οπές ήλοι. Τέσσερις οπές είναι, πάντως, συνήθης αριθμός για τα
αντικείμενα του είδους αυτού. Δεν είναι επίσης διαθέσιμες αρχαιολογικές μαρτυρίες για το σχοινί
ανάρτησης και πόντισης των βολίδων, το οποίο θα έπρεπε με κάποια σήμανση, κατά τη νεώτερη πρακτική,
να επέτρεπε την άμεση και ακριβή διαπίστωση του εκάστοτε βάθους. Χωρίο του Ηροδότου, το οποίο
αναφέρεται στη λειτουργία του, μνημονεύει την ενδεικτική της χρήσης αρχαία ονομασία στην ιωνική
διάλεκτο, καταπειρητηρίη. Τη δειγματοληψία από το βυθό εξυπηρετούσε η κοίλανση στη βάση με τους
ήλους από σίδηρο ή χαλκό, οι οποίοι προέβαλλαν στο εσωτερικό της και παγίδευαν λασπώδη άμμο, λίθους,
ιζήματα κλπ..
Ακολουθούν προθήκες με αγγεία που χρησίμευαν για τις διάφορες ανάγκες του πληρώματος, όπως πινάκια
για βρώση, κύλικες για πόση, αποθηκευτικά αγγεία τροφών, λαδιού, κρασιού, αγγεία σπονδών, μυροδοχεία,
σκύφοι, κάλυκες, προύχοι κι άλλα πολλά που μαρτυρούν αρκετά πράγματα για τις συνήθειες των ανθρώπων
του πληρώματος. Στo ναυάγιο βρέθηκαν ανθρώπινα οστά, η μελέτη των οποίων κατέδειξε την παρουσία
ενός άνδρα ηλικίας 20-25 ετών, μιας νεαρής, πιθανόν ενήλικης γυναίκας και ενός τρίτου ατόμου, ηλικίας
περίπου 15 ετών. Η ζωή τους επάνω στο πλοίο διαβάζεται στα πιόνια των επιτραπέζιων παιχνιδιών που
έπαιζαν για να περνούν τις ώρες τους, στα κατάλοιπα από τις ελιές και τα σαλιγκάρια που έτρωγαν, στις
χύτρες στις οποίες μαγείρευαν, ακόμα και στις κεραμίδες που κάλυπταν το ενδιαίτημά τους.
Χειροκίνητος περιστροφικός μύλος αποτελούμενος από ζεύγος μυλόλιθων
Υλικό: Υπόλευκος τραχύς λίθος
Χρονολόγηση: Αρχές 1ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: α) Όνος (catillus): Ύψ. 0,13 μ., διάμ. (άνω) 0,31 μ. (κάτω) 0,35 μ.
β) Μύλη (meta): Ύψ. 0,08-0,12 μ., διάμ. (άνω) 0,35 μ. (κάτω) 0,28 μ.
Σώζεται ακέραιος. Ο χειροκίνητος μύλος (mola asinaria) αποτελείται από δύο εφαπτόμενους μυλόλιθους:
α) τον όνο (catillus), όπως ονομάζεται ο υπερκείμενος λίθος, και β) τη μύλη (meta).
Η διοχέτευση των προς άλεση δημητριακών γινόταν από τη διαμπερή οπή, «το μάτι», στο κέντρο του όνου.
Για να εμποδίζεται η διασπορά των καρπών εκτός του μύλου διαμορφωνόταν στην άνω επιφάνεια του όνου
μια αβαθής χοάνη με ελαφρώς κεκλιμένα προς την οπή τοιχώματα. Η περιστροφική κίνηση διευκολυνόταν
από ξύλινη ή μεταλλική λαβή, που ήταν τοποθετημένη κάθετα στην ειδική υποδοχή-τόρμο, στην εξωτερική
στενή πλευρά του όνου. Για την κατασκευή των μυλόλιθων χρησιμοποιούνταν τραχιά πέτρα, προκειμένου η
αδρή επιφάνεια του υλικού να αυξάνει τις τριβές και να διευκολύνει το άλεσμα. Η δυνατότητα ρύθμισης της
απόστασης ανάμεσα στον κοίλο όνο και την κυρτή μύλη επιτρέπει εξάλλου τον απόλυτο έλεγχο του προς
άλεση προϊόντος, που μπορούσε έτσι να ποικίλλει από πιο χονδροκομμένο σε πιο ψιλοαλεσμένο.
Οι μυλόλιθοι δεν είναι συχνό εύρημα στα ναυάγια. Το γεγονός ότι βρέθηκε στο φορτίο, τουλάχιστον μέχρι
τώρα, μόνο ένας χειρόμυλος, οδηγεί στο εύλογο συμπέρασμα ότι θα χρησιμοποιούνταν από το πλήρωμα για
άλεσμα και όχι για εμπορία ή ως έρμα.

7. Ο «Έφηβος των Αντικυθήρων»
Υλικό: Χαλκός .Από την ανέλκυση των ετών 1900-1901
Διαστάσεις: Ύψ. 1,96 μ.
Χρονολόγηση: Περί τα 340-330 π.Χ.
Το άγαλμα συγκολλήθηκε για πρώτη φορά το 1901 από τον Έλληνα γλύπτη Π. Καλούδη. Το τελικό
αποτέλεσμα της ανασύστασής του οφείλεται σε ομάδα ειδικών, που διήρκεσε από το 1947 έως το 1953,
ήταν υπό την εποπτεία και τη συνεχή καθοδήγηση του τότε διευθυντή του Μουσείου, Χρ. Καρούζου.
Συμπληρώσεις έχουν γίνει στη βάση του λαιμού, στον αριστερό ώμο, στην περιοχή του θώρακα, του
υπογαστρίου και στο άνω μέρος των γλουτών. Επιδιόρθωση έχει γίνει στον εξωτερικό αστράγαλο του
αριστερού σκέλους.
Ο νεαρός, γυμνός άνδρας παριστάνεται όρθιος, κατενώπιον. Στηρίζεται με ολόκληρο το πέλμα στο αριστερό
σκέλος, ενώ το δεξί, λυγισμένο στο γόνατο, φέρεται λοξά προς τα δεξιά και πίσω ακουμπώντας με τα δύο
εσωτερικά ακροδάχτυλα στο έδαφος. Ανασηκώνει και προβάλλει διαγώνια το δεξί χέρι, ενώ έχει το
αριστερό, χαμηλωμένο, χαλαρό, αρκετά κοντά στο σώμα. Στρέφει έντονα την κεφαλή προς την πλευρά του
δεξιού σκέλους, χωρίς να επικεντρώνει το βλέμμα προς το αντικείμενο που έφερε κάποτε στο δεξί χέρι. Η
κοντή κόμη οργανώνεται σε κυματοειδείς αλληλοκαλυπτόμενους βοστρύχους, αποδοσμένους με ιδιαίτερη
λεπτομέρεια και πλαστικότητα.
Η πλειοψηφία των μελετητών διχάζεται ανάμεσα σε δύο επικρατέστερες απόψεις για τον ποιον παριστάνει ο
«Έφηβος των Αντικυθήρων». Η πρώτη, που διατυπώθηκε αρχικά από τον Ι. Σβορώνο, ταυτίζει τη μορφή
με τον Αργείο ήρωα Περσέα, που επιδείκνυε με το δεξί χέρι την κεφαλή της Μέδουσας Γοργούς,
κρατώντας τη από τα μαλλιά, ενώ στο άλλο θα κρατούσε τη χαλύβδινη άρπη με την οποία την αποκεφάλισε.
Η ερμηνεία αυτή βασίστηκε σε ανάλογες παραστάσεις σε αγγεία, αλλά κυρίως σε νομίσματα και
δακτυλιόλιθους του Άργους των ρωμαϊκών χρόνων. Απουσιάζουν, ωστόσο, από το γλυπτό απαραίτητα
προσδιοριστικά στοιχεία, όπως η χλαμύδα, τα φτερωτά σανδάλια και η μαγική κυνή του Άδη, που
καθιστούσε τον ήρωα αόρατο.
Η δεύτερη άποψη, που διατυπώθηκε αρχικά από τον Β. Στάη, ταυτίζει τον Έφηβο με τον Τρώα πρίγκηπα
Πάρη, που κρατούσε στο προτεταμένο δεξί χέρι το μήλον της Έριδος και στο αριστερό το τόξο-σύμβολο
του φόνου του Αχιλλέα. Η δεύτερη ερμηνεία βρίσκει έρεισμα στην περιγραφή του Πλινίου για ένα άγαλμα
του Πάρη, που ήταν έργο του γλύπτη Ευφράνορα. Εντύπωση προκαλεί, ωστόσο, η απουσία βασικών
προσδιοριστικών στοιχείων του ήρωα, όπως του δόρατος, της χλαμύδας και του φρυγικού πίλου.
Το άγαλμα, που θεωρείται σήμερα κατά κοινή ομολογία πρωτότυπο, χρονολογείται στη δεκαετία 340-330
π.Χ. Η απόδοσή του, ωστόσο, σε συγκεκριμένο καλλιτέχνη διχάζει τους ερευνητές. Κάποιος καλλιτέχνης
του κύκλου του Πάριου γλύπτη Σκόπα ή ο Κορίνθιος στην καταγωγή γλύπτης Ευφράνορας, του οποίου
όμως τα έργα χαρακτηρίζονται για τις αττικές τους επιρροές, συγκαταλέγονται μεταξύ των υποψηφιοτήτων.
Η πλειοψηφία πάντως των ερευνητών, που θεωρεί τον «Έφηβο των Αντικυθήρων» έργο της
αργειοσικυώνιας σχολής των συνεχιστών του Πολύκλειτου, προτιμά να τον αποδίδει στον Σικυώνιο
Κλέωνα, γλύπτη της «τρίτης γενιάς» καλλιτεχνών της σχολής, στην «πορεία προς τον Λύσιππο». Όποια
θεωρία κι αν δεχτούμε το άγαλμα είναι οφθαλμοφανές ότι σφύζει από ζωή κι ότι αναδεικνύει ικανοποιητικά
την τέχνη των ελληνιστικών χρόνων. Μία στροφή γύρω από αυτό και μαγεύεσαι από την λεπτομερή
απόδοσή του. Ο Έφηβος των Αντικυθήρων είναι αναμφίβολα ένα από τα ωραιότερα αρχαία ελληνικά
αγάλματα.

8. Ο ανδριάντας του «Φιλοσόφου των Αντικυθήρων»
Υλικό: Χαλκός. Από την ανέλκυση των ετών 1900-1901
Χρονολόγηση: Γύρω στα 230 π.Χ. ή λίγο αργότερα
Στα δεξιά του ''Εφήβου'' μπορείς να διακρίνεις σε μία προθήκη το χάλκινο κεφάλι ενός ηλικιωμένου
άνδρα να σε παρατηρεί μέσα από τα μεγάλα ένθετα μάτια του. Το καλά σωζόμενο κεφάλι με την περίτεχνη
γενειάδα, την σχεδόν ακανόνιστη χαίτη, το ρυτιδιασμένο γηραιό δέρμα, την έντονη μύτη και τα λεπτά
ενωμένα χείλη που διακρίνονται κάτω από ένα καλοφτιαγμένο μουστάκι μαρτυρούν ότι πρόκειται για έναν
φιλόσοφο, ίσως τον Αντισθένη ή τον Βίωνα τον Βορυσθενίτη. Είναι από τα σπουδαιότερα γλυπτά δείγματα
ψυχογραφικής εμβάθυνσης της αρχαιότητας. Το έργο χρονολογείται στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ κι εκτός
της κεφαλής έχουν σωθεί τα τεράστια πόδια με τα καλοσχηματισμένα σανδάλια, τμήμα από το δεξί χέρι και
από το ιμάτιο που έφερε.
Τα γυάλινα σκεύη από το ναυάγιο των Αντικυθήρων
Τα εξαιρετικής σπανιότητας και ομορφιάς γυάλινα αγγεία από το ναυάγιο των Αντικυθήρων αναμφίβολα
δεν αποτελούσαν τμήμα του εξοπλισμού του πλοίου, αλλά του φορτίου του: ήταν πολυτελή σκεύη και, όπως
και τα υπόλοιπα μεταφερόμενα έργα τέχνης, είχαν πιθανότατα ως τελικό προορισμό τις αγορές της Ιταλίας.
Φορτώθηκαν πιθανότατα στη Δήλο. Τα γυάλινα αγγεία που βρέθηκαν στις ανασκαφές της Δήλου είναι
παρόμοιων τύπων τα περισσότερα με αυτά του ναυαγίου και έχει υποτεθεί ότι είχαν εισαχθεί από την
Αίγυπτο ή τη Συροπαλαιστίνη. Εκτός από την κατασκευαστική τους αρτιότητα και την έντονη πολυχρωμία,
εντύπωση προξενεί και η άριστη κατάσταση διατήρησής τους, παρά το μεγάλο βάθος στο οποίο βρέθηκαν
και τις αντίξοες συνθήκες κατά την ανέλκυσή τους.
Στα ευρήματα του ναυαγίου των Αντικυθήρων αντιπροσωπεύονται οι πλέον γνωστές αλλά και οι πιο
εντυπωσιακές μέθοδοι κατασκευής γυάλινων αγγείων της ελληνιστικής εποχής. Η σημασία όμως του
ναυαγίου των Αντικυθήρων έγκειται όχι μόνο στο ότι παρέχει μια ασφαλή χρονολόγηση μέσα στο β'
τέταρτο του 1ου αι. π.Χ., αλλά και ένα πλήρες δειγματολόγιο της συροπαλαιστινιακής και ίσως και
αιγυπτιακής παραγωγής γυάλινων αγγείων του α΄ μισού του 1ου αι. π.Χ., προσφέροντας ταυτόχρονα μια
πρώτη αξιόπιστη μαρτυρία για το εμπόριο γυαλιού μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Ψηφιδωτή φιάλη
Υλικό: Γυαλί. Από την ανέλκυση των ετών 1900-1901
Χρονολόγηση: Β΄ τέταρτο του 1ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Ύψ. 0,048 μ., Διάμ. χείλ. 0,089 μ., Διάμ. βάσ. 0,056 μ.
Το χείλος αποτελείται από μια στρεπτή ίνα άχρωμου, κίτρινου και λευκού γυαλιού. Το σώμα του αγγείου
έχει κατασκευαστεί με ψηφοθέτηση, από δισκάρια ιώδους χρώματος με λευκές σπείρες που έχουν μπλε
πυρήνες μέσα σε κίτρινους κύκλους. Διάσπαρτα ανάμεσά τους βρίσκονται ακανόνιστα κομμάτια-«ψηφίδες»
αδιαφανούς λευκού χρώματος. Η κωνική βάση είναι κατασκευασμένη από ένα χωριστό δακτύλιο γυαλιού
μπλε χρώματος, όπου αναμιγνύονται κίτρινες και λευκές ίνες.
Tαινιωτή φιάλη
Υλικό: Γυαλί. Από την ανέλκυση του έτους 1976
Χρονολόγηση: Β΄ τέταρτο του 1ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Ύψος 0,043 μ. Διάμ. χείλους 0,093 μ. Διάμ. βάσης 0,053 μ.

9. Το χείλος είναι κατασκευασμένο από στρεπτή ίνα άχρωμου και κίτρινου γυαλιού. Σε ένα σημείο κάτω από
το χείλος, μια μικρή στρεπτή ίνα άχρωμου και κίτρινου γυαλιού, μήκους περίπου 3 εκ., καταλαμβάνει ένα
ενδιάμεσο κενό μεταξύ του χείλους και του σώματος. Το σώμα κατασκευάστηκε με ψηφοθέτηση, από
μακρόστενες κίτρινες ταινίες, στρεπτές ίνες άχρωμου και κίτρινου γυαλιού, καθώς και διάσπαρτα
ακανόνιστα κομμάτια-«ψηφίδες» κίτρινου, ιώδους (μερικές από τις ιώδεις «ψηφίδες» φέρουν στενή λευκή
ρίγα) και λευκού χρώματος. Η κωνική βάση είναι κατασκευασμένη από ένα χωριστό δακτύλιο γυαλιού
ανοιχτοπράσινου χρώματος, με ιώδεις, λευκές και κίτρινες ίνες, που δίνουν την εντύπωση φλεβώσεων.
Τόπος κατασκευής: Δύσκολο είναι να προσδιοριστεί ο τόπος κατασκευής των ψηφιδωτών και των
δικτυωτών αγγείων, που έχουν βρεθεί σε όλη την ανατολική Μεσόγειο, αν και πιθανολογείται η γένεσή τους
στην Αίγυπτο, και πιο συγκεκριμένα στα αλεξανδρινά εργαστήρια, κατά τα τέλη του 3ου αι. π.Χ.
Ζεύγος ενωτίων με περίαπτα
Υλικό: Χρυσός, μαργαριτάρια, γρανάτης, σμαράγδι ή πλάσμα (αρχ. πράσιος) Από την ανέλκυση του 1976
Χρονολόγηση: B΄ μισό του 2ου - αρχές του 1ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Ύψος (μέγιστο) 6 εκ.
Τα ενώτια αποτελούνται από πεταλόσχημο σφυρήλατο πλακίδιο, το άγκιστρο ανάρτησης και τα περίαπτα,
ένα με μορφή ερωτιδέα και ένα με μορφή αλαβάστρου, από το οποίο θα είχε αναρτηθεί ο τώρα ελλείπων
ερωτιδέας.
Την επιφάνεια του πλακιδίου στολίζουν τρεις διαδοχικές ελλειψοειδείς θήκες με ένθετα σε μικρότερες
υποδοχές ένα σμαράγδι ή πλάσμα πλαισιωμένο από δύο γρανάτες με κυρτή όψη. Οι θήκες διαχωρίζονται με
στριμμένα σύρματα και περιβάλλονται από 20 μικρά μαργαριτάρια προσηλωμένα με καρφίδες σε ισάριθμες
θήκες. Ο ερωτιδέας σε χορευτική στάση, χαρακτηριστική της εποχής, κρατεί επάνω από το κεφάλι του
ανοικτό πτυκτό κάτοπτρο. Οι μορφές στα δύο αυτά περίαπτα πρέπει να είχαν τη συνήθη αντίρροπη κίνηση.
Τα συγκεκριμένα ενώτια είναι παρόμοια με εκείνα από «θησαυρό» κοσμημάτων στη Δήλο και στο
Παλαιόκαστρο Θεσσαλίας. Λόγω της πολυχρωμίας των λίθων και της παρουσίας του Έρωτα-Άττι σε
ομόλογά τους αποδίδονται σε συριακά εργαστήρια, ενώ κατά άλλη εκδοχή θεωρούνται έργα χρυσοχόων με
επιρροές από τα πτολεμαϊκά εργαστήρια της Αιγύπτου. Πρέπει, βεβαίως, να επισημανθεί η
δραστηριοποίηση Σύρων εμπόρων και τεχνιτών στο φορολογικό παράδεισο της Δήλου (166-69 π.Χ.).
Εμπορικοί αμφορείς
Υλικό: Πηλός. Από την ανέλκυση του 1900-1 και 1976
Χρονολόγηση: Μέσα του 1ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Ύψος: 0,78μ. (αμφορέας Εφέσου), 0,79μ. (αμφορέας Ρόδου), 0,52μ. (αμφορέας Κω)
Ακέραιοι οξυπύθμενοι αμφορείς από την Έφεσο, από τη Ρόδο και την Κω. Λόγω της μορφής τους
μπορούσαν να στοιχηθούν και να στοιβαχθούν στο κύτος του πλοίου κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να
αποφεύγεται η μετατόπιση -κατά το δυνατόν- του φορτίου κατά τον πλου. Τα αγγεία αυτά υπήρξαν βασικά
δοχεία μεταφοράς υγρών και στερεών αγαθών.
Δεν έχουν περισυλλεγεί όλοι οι αμφορείς από το ναυάγιο των Αντικυθήρων και ο ακριβής αριθμός τους
είναι δύσκολο να εκτιμηθεί. Είναι πιθανόν να μην ήταν συγκεντρωμένοι όλοι σε ένα σημείο του κύτους του
πλοίου, επειδή οι διαφορετικοί τύποι ανελκύσθηκαν κατά τις δύο έρευνες σε διαφορετικές περιοχές.
Φαίνεται ότι αποτελούσαν δευτερεύον φορτίο του πλοίου. Εκτός από τους αμφορείς της Εφέσου, της Ρόδου
και της Κώ, στο ναυάγιο βρέθηκαν και αμφορείς Lamboglia 2 από την Αδριατική, που ενδέχεται να
εξυπηρετούσε -σε δεύτερη χρήση- τις ανάγκες του πληρώματος κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Οι
υπόλοιπες τρεις κατηγορίες αμφορέων πρέπει να περιείχαν ιδιαιτέρως αγαπητά προϊόντα στους Ρωμαίους,
όπως ο λευκός οίνος της Κω αλλά και εκείνος της Ρόδου.

10. Οι ροδιακοί αμφορείς αναγνωρίζονται από τις γωνιώδεις λαβές τους με τα σφραγίσματα. Είναι γνωστοί από
πολλά ναυάγια σε όλη τη Μεσόγειο. Οι διπλές λαβές είναι χαρακτηριστικό των αμφορέων από την Κω.
Χείλος που στρέφεται έντονα προς τα έξω και κάτω, κωνικό με αυλάκωση έμβολο και σφραγίσματα στις
λαβές έχουν οι αμφορείς από την Έφεσο.
Μαρμάρινο άγαλμα αγοριού
Υλικό: Παριανό μάρμαρο. Από την ανέλκυση των ετών 1900-1901
Χρονολόγηση: Αρχές 1ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Ύψος (με την πλίνθο): 1,115 μ. Ύψος πλίνθου: 0,075 μ.
Η αριστερή πλευρά του αγάλματος είναι διαβρωμένη. Αντίθετα, η δεξιά σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση.
Η αρχική μαρμάρινη επιφάνεια, όπου διατηρείται, καθώς προστατευόταν από τους λιθοφάγους οργανισμούς
βυθισμένη στην ιλύ του βυθού, είναι ομοιόμορφα λειασμένη και στιλβωμένη. Το αριστερό χέρι του
αγάλματος ήταν πρόσθετο, όπως και το πάνω μέρος του κρανίου με τα μαλλιά. Όσον αφορά στη σύνδεση
του δεξιού άκρου χεριού με τον πήχη φαίνεται πιθανότερο να οφείλεται σε επέμβαση που έγινε αμέσως
μετά την ανέλκυσή του, καθώς ο τρόπος σύνδεσης είναι ασυνήθιστος στην αρχαιότητα, συγκρινόμενος με
των υπολοίπων γλυπτών του ναυαγίου. Τετράπλευρο πουντέλλο συνδέει τον δεξιό αγκώνα με τον
αντίστοιχο μηρό, άλλο πουντέλλο, και στο κενό ανάμεσα στον αντίχειρα και τον δείκτη .
Το παιδί παριστάνεται γυμνό, μισοσκυμμένο, με ανασηκωμένη την κεφαλή. Στηρίζεται στο αριστερό
σκέλος, το οποίο, προτεταμένο, λύγιζε σε ορθή γωνία στο γόνατο. Το δεξί, επίσης ελαφρά λυγισμένο,
κατευθύνεται προς τα πίσω και πατά μόνο με τα δάχτυλα στην πλίνθο. Το δεξί χέρι είναι κατεβασμένο με
ελαφρά ανοιχτή την παλάμη. Η μορφή ισορροπεί ανάμεσα στην ένταση και τη χαλάρωση. Το σφαιρικό
κρανίο του αγοριού με το χαμηλό μέτωπο, τις μαλακές παρειές, το μεγάλο, στρογγυλό πηγούνι και τα
σαρκώδη χείλη, έρχονται σε αντίθεση με τα γωνιώδη, ανασηκωμένα, φρύδια, που ρυτιδώνουν το μέτωπο,
και με το σκληρό περίγραμμα των ματιών και των βλεφάρων. Πολύ λεπτά αποδίδονται τα πτερύγια της
μύτης, ενώ μεγάλα και σαρκώδη, σχεδόν πρησμένα, τα αυτιά. Το περίγραμμα του προσώπου οριοθετείται
με σαφήνεια από τα μαλλιά, που, δουλεμένα με το βελόνι, διατάσσονται σε ζώνες στην περιφέρεια του
κρανίου.
Πολλές ερμηνείες έχουν προταθεί. Η μορφή έχει ερμηνευτεί ως νέος στη στάση του αποσκοπείν, ως
πολεμιστής, ως κυνηγός, ως παίκτης αστραγάλων, ως βάρβαρος που εκλιπαρεί τη μεγαλοψυχία του νικητή
αντιπάλου του, ως σατυρίσκος που προκαλεί νύμφη, ως ηνίοχος άρματος. Το πιθανότερο όμως είναι ότι
πρόκειται για παγκρατιαστή ή παλαιστή που παριστάνεται τη στιγμή που παίρνει θέση λίγο πριν από τον
αγώνα. Η στάση του και η έκφρασή του προϋποθέτουν την παρουσία μιας δεύτερης, αντίπαλης, μορφής.
Χωρίς αμφιβολία πρόκειται για μέλος κάποιου συντάγματος. Συγκρίσεις του προσώπου του αγοριού με
πορτρέτα από τη Δήλο, που χρονολογούνται γύρω στο 100 π.Χ. ή αμέσως μετά, και κυρίως με άγαλμα
αγοριού που προέρχεται από το διάκοσμο ιταλικής έπαυλης κοντά στη Ρώμη, επιτρέπουν μια ασφαλή
χρονολόγηση του έργου στις αρχές του 1ου αι. π.Χ.
Άγαλμα Ερμή
Υλικό: Παριανό μάρμαρο. Από την ανέλκυση των ετών 1900-1901
Χρονολόγηση: Αρχές 1ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Ύψ. 1,93 μ.
Το φυσικού μεγέθους άγαλμα, μετά από τη συγκόλληση των θραυσμένων μερών του, παρουσιάζει έντονη
διάβρωση από τη μακρά παραμονή του στη θάλασσα, ιδιαίτερα στη δεξιά πλευρά.

11. Κατάλοιπα του ιματίου σώζονται στον αριστερό ώμο. Το τμήμα του ενδύματος που καλύπτει τον αριστερό
πήχη και πέφτει κατακόρυφα έως τον αστράγαλο διατηρείται σε καλύτερη κατάσταση, ώστε να
αναγνωρίζονται με σαφήνεια δύο κατακόρυφες παράλληλες πτυχές.
H ένταξή του στις υστεροελληνιστικές παραλλαγές του αγαλματικού τύπου του Ερμή Richelieu είναι
αναμφίβολη. Χαρακτηριστική για την εποχή, στην οποία ανήκει το άγαλμα, είναι η απόδοση των
βοστρύχων της κόμης, που αποσκοπεί στη δημιουργία εντύπωσης παρά στην απόδοση της λεπτομέρειας.
Σε αυτό το σημείο έμεινα να επεξεργαστώ τη δύναμη της διάβρωσης τόσο σε αυτό το άγαλμα, όσο και στα
επόμενα γιγαντιαία αγάλματα των ''ομηρικών ηρώων'' που ίσως να ανήκαν σε σύμπλεγμα. Η διάβρωση
δίνει την αίσθηση ότι τα αγάλματα έχουν κακοποιηθεί, έχουν φαγωθεί στην κυριολεξία, ενώ όντας
ταλαιπωρημένα από τη μάχη που έδωσαν μέσα στους αιώνες κάτω στον βυθό ξεχωρίζουν τα σημεία που
νίκησαν επειδή κρύφτηκαν στη λάσπη. Η πλήρης αντίθεση του τέλειου με το ατελές. Οι ''Ομηρικοί ήρωες''
στο τέλος της αίθουσα αυτής έχουν βγει μόλις από τη μάχη με τη διάβρωση και στέκονται αγέρωχοι στο
πόστο τους. Ο σοφός Οδυσσέας εμπνέει σεβασμό και αφοσίωση, ενώ ο παρορμητικός Αχιλλέας είναι
έτοιμος να τραβήξει το ξίφος του σε όποιον απειλήσει το....ναυάγιο.
Οι κλίνες από το ναυάγιο των Αντικυθήρων
Υλικό: Ξύλο και χαλκός
Χρονολόγηση: 2ος - 1ος αι. π.Χ.
Οι υποθαλάσσιες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη 1900-1901 και 1976 στην περιοχή του
ναυαγίου των Αντικυθήρων έφεραν στο φως τμήματα ξύλινων κλινών-ανακλίντρων, τουλάχιστον τριών, με
μπρούτζινα επιθήματα.
Η μικροσκοπική και μακροσκοπική εξέταση του ξύλου από το σκελετό των κλινών, έδειξε ότι τα επιμέρους
τμήματα κατασκευάστηκαν από διαφορετικό είδος ξύλου. Στα ανώτερα μέρη, δηλαδή στα άκρα των
προσκεφαλαίων, χρησιμοποιήθηκε φράξος (μελίας), ενώ στα χαμηλότερα, στις βάσεις δηλαδή των ποδιών,
καστανιά. Οι πλευρικές δοκοί είναι κατασκευασμένες από καρυδιά. Η διαφοροποίηση αυτή μαρτυρεί
μάλλον την εμπειρία των ξυλουργών, που φαίνεται ότι γνώριζαν τις μηχανικές ιδιότητες του κάθε είδους
ξύλου, για παράδειγμα την αντοχή του, αλλά και το βαθμό ευκολίας κατά την κατεργασία του.
Διακοσμητικά πλευρικά άκρα προσκεφαλαίων (fulcra) (εικ. 3) και τμήματα άλλων (εικ. 4), βάσεις ποδιών
(εικ. 5) και τμήματα από τις πλευρικές δοκούς (εικ. 6) συνιστούν τα μεταλλικά επιθήματα των κλινών. Ο
χαλκουργός με την τεχνική της χύτευσης κατασκεύαζε τα μπρούτζινα διακοσμητικά επιθήματα, τα οποία
στη συνέχεια προσαρμόζονταν στον ξύλινο σκελετό. Η συναρμογή των μεταλλικών και ξύλινων μερών,
εξαιρουμένων των ποδιών, γινόταν με τη χρήση μπρούντζινων βλήτρων (πριτσινιών). Τα πλευρικά άκρα
των προσκεφαλαίων είχαν σχήμα επικλινούς S και έφεραν στις απολήξεις τους ποικίλα διακοσμητικά
στοιχεία, όπως ανθρώπινες και ζωόμορφες προτομές, π.χ. Αρτέμιδος, σκύλου, λιονταριού, υδρόβιου πτηνού.
Ο περίτεχνος τρόπος κατασκευής των κλινών βεβαιώνει την ύπαρξη ταλαντούχων χαλκουργών και
ξυλουργών. Ορισμένοι μελετητές, βασιζόμενοι κυρίως στις αναφορές του Πλίνιου, αποδίδουν τις κλίνες με
τα τορνευτά πόδια και τα διακοσμημένα προσκεφάλαια σε δηλιακά εργαστήρια. Οι γραπτές πηγές
αναφέρουν ακόμη, ότι οι δηλιακές κλίνες εισήχθησαν στην Ιταλία από τον στρατηγό Γναίο Μάνλιο μετά
την κατάκτηση της Ασίας το 187 π.Χ. Η υπόθεση ότι οι κλίνες αυτές κατασκευάστηκαν στη Δήλο,
ενισχύεται και από την ανεύρεση στο νησί παρόμοιου τύπου ποδιών και αντίστοιχων μητρών.
Είναι βέβαιο ότι οι κλίνες αποτελούσαν μέρος του πολύτιμου φορτίου του πλοίου. Προορίζονταν μάλλον
για τη μεγάλη αγορά της εποχής, τη Ρώμη, και θα κατέληγαν πιθανώς στην οικοσκευή κάποιου εύπορου
πολίτη, μαρτυρώντας τις ανάγκες και τις συνήθειες της κοινωνίας για επίδειξη πλούτου και κοινωνικής
επιβολής.

12. Περίαπτο σε σχήμα ανδρικού μορίου με οπή εξάρτησης
Υλικό: Πράσινη υαλόμαζα. Από την ανέλκυση του 1976
Χρονολόγηση: 1ος αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Ύψος: 0,021μ.
O συγκεκριμένος τύπος περιάπτου έχει αποτροπαϊκό και προστατευτικό χαρακτήρα. Συγκαταλέγεται στην
κατηγορία των φυλαχτών, πολύ γνωστών στη διάρκεια των ελληνιστικών και ιδιαίτερα των ρωμαϊκών
χρόνων στην Αίγυπτο, αλλά και σε όλες σχεδόν τις περιοχές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ήταν
κατασκευασμένα συνήθως από φαγεντιανή και υαλόμαζα. Πρόκειται για ιδιαίτερα κοινό τύπο φυλαχτού
που φορούσαν κυρίως τα παιδιά. Αντίστοιχα παραδείγματα του συγκεκριμένου τύπου περιάπτου έχουν
βρεθεί στη Δήλο και χρονολογούνται γενικά στον 1ο αι. π.Χ.
Πινάκια και κύπελλα από το ναυάγιο των Αντικυθήρων
Υλικό: Πηλός
Χρονολόγηση: 60 π.Χ.- 50 π.Χ.
Το πλοίο των Αντικυθήρων μετέφερε, ως μέρος του εμπορεύσιμου φορτίου, ποσότητα «λεπτής»
επιτραπέζιας κεραμικής, πινάκια διαφόρων μεγεθών και ημισφαιρικά κύπελλα. Κύρια χαρακτηριστικό της
είναι η βαθυκόκκινη έως πορτοκαλόχρωμη βαφή και η εμπίεστη διακόσμηση από ομόκεντρους «οδοντωτών»
κύκλους («rouletting») και ανθεμία.
Αυτή η χαρακτηριστική, υψηλής τυποποίησης και μαζικής παραγωγής, ύστερη ελληνιστική κεραμική,
γνωστή ως «Ανατολική Sigillata A» (ESA), εμφανίσθηκε στα μέσα του 2ου αι. π.Χ. και σταμάτησε να
παράγεται τον 2ο αι. μ.Χ. Περί τα μέσα του 1ου αι. π.Χ., την εποχή της βύθισης του πλοίου των
Αντικυθήρων, έφθασε στον ύψιστο βαθμό της διασποράς της. Αυτή η ερυθροβαφής κεραμική παρήχθη σε
μεγάλες ποσότητες και κυκλοφορούσε ευρύτατα στην ανατολική Μεσόγειο, κυρίως στην
συροπαλαιστινιακή ακτή, την Κύπρο, την Μικρά Ασία, Κυκλάδες και σε μικρότερο βαθμό στην ηπειρωτική
Ελλάδα και την ιταλική χερσόνησο. Η ερυθροβαφής κεραμική του πλοίου των Αντικυθήρων είναι, κατά
πάσα πιθανότητα, το προϊόν ενός συροπαλαιστινιακού εργαστηρίου.
Έχει προταθεί ότι τα αγγεία αυτά, με την χαρακτηριστική ερυθρή βαφή και την εμπίεστη διακόσμηση,
απομιμούνται επιτραπέζια αγγεία από πολύτιμο μέταλλο και ότι ταυτίζονται με τα "rhosica vasa", που
μνημονεύει ο ρωμαίος πολιτικός και ρήτορας Κικέρων (1ος αι. π.Χ.), και με τον αναφερόμενο από τον
αλεξανδρινό γραμματικό του 2ου αι. μ.Χ. Αθήναιο από την Ναύκρατι, ρωσικόν κέραμον, που
χρησιμοποιούσε η βασίλισσα της Αιγύπτου Κλεοπάτρα. Το όνομα προέρχεται από την πόλη Ρωσ(σ)ό, στην
νότια ακτή του κόλπου της Ισσού και κύριο λιμάνι γειτονικής Αντιόχειας, πρωτεύουσας της Συρίας.
Το κατευθυνόμενο προς την Ιταλία πλοίο μετέφερε, μαζί με το υπόλοιπο πολύτιμο φορτίο, και κεραμική
αυτής της κατηγορίας, προοριζόμενη, ίσως, για κατανάλωση από την ρέπουσα προς την ανατολική τρυφή
ρωμαϊκή αριστοκρατική τάξη.
Oι Λάγυνοι από το Ναυάγιο των Αντικυθήρων
Υλικό: Πηλός.
Χρονολόγηση: 1ος αι. π.Χ.
Οι 47 λάγυνοι που ανελκύστηκαν από το ναυάγιο των Αντικυθήρων, κατά τα έτη 1900-1901 και 1976
αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα αγγείων και ένα από τα πλέον δημοφιλή σχήματα της ελληνιστικής
εποχής για τη μεταφορά κυρίως οίνου και ως επιτραπέζια σκεύη σερβιρίσματος. Οι περισσότερες με βάση
τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά ανήκουν στον τύπο με αμφικωνικό σώμα και στον τύπο με επίπεδο
ώμο και κωνικό σώμα, ενώ απουσιάζουν εντελώς οι λάγυνοι με σφαιρικό σώμα. Οι περισσότερες λάγυνοι

13. του ναυαγίου είναι άβαφες μεγάλων διαστάσεων (0,28-0,34 μ.) με σχετικά ψηλό κυλινδρικό λαιμό, κωνική
ή δακτυλιόσχημη βάση και λαβή κάθετη από τον ώμο έως λίγο πιο κάτω από το χείλος. Οι μεγάλες αβαφείς
λάγυνοι, αγγεία χρηστικά και γνωστά στην Κύπρο και τη Ρόδο, ήδη από το β΄τέταρτο του 3ου αι. π.Χ.,
γνωρίζουν μεγάλη διάδοση στον 2ο και στο ά μισό του 1ου αι. π.Χ. σε πολλές περιοχές της Ανατολικής
Μεσογείου.
Οι 47 λάγυνοι του ναυαγίου αποτελούν ένα ομοιογενές σύνολο του φορτίου του πλοίου, με όμοια
μορφολογικά χαρακτηριστικά, τα οποία με βάση τα παράλληλά τους μπορούν να χρονολογηθούν από τον
2ο αι. π.Χ. έως και τα μέσα του 1ου αι., χωρίς να είναι δυνατό να προσδιοριστεί ένα συγκεκριμένο κέντρο
παραγωγής, πέρα από την ευρύτερη περιοχή του Ανατολικού Αιγαίου. Τα αγγεία αυτά αποτελούσαν τμήμα
του φορτίου του πλοίου με εμπορεύσιμο προϊόν το κρασί που πιθανώς περιείχαν.
Τα νομίσματα
Υλικό: Άργυρος και χαλκός. Από την ανέλκυση του 1976
Χρονολόγηση: 104 - 82/81 ή 77/76 π.Χ. (τα αργυρά) και 3ος -1ος αι. π.Χ. (τα χαλκά)
Πρόκειται για 36 αργυρά και για περισσότερα από 40 χάλκινα. Μερικά παρουσιάζουν εκτεταμένη φθορά.
Από τα έξι χάλκινα νομίσματα, τα οποία ήταν δυνατόν να ταυτισθούν, αναγνωρίσθηκαν τρία σικελικά, δύο
της Κατάνης, με χρονολογία κοπής 187-170 π.Χ. και ένα της Πανόρμου του 1ου αι. π.Χ., καθώς και τρία
μικρασιατικά, ένα της Κνίδου, κοπής 250-210 π.Χ., και δύο της Εφέσου, κοπής του 70-60 ή 48-27 π.Χ. Η
παρουσία των χάλκινων κοπών από διαφορετικές περιοχές της Μεσογείου δείχνει τη μεγάλη ακτίνα
πλεύσης του πλοίου.
Όλες οι αργυρές κοπές είναι κιστοφορικά τετράδραχμα και ανήκουν στο ίδιο σύνολο, αποτελώντας ένα
θησαυρό. Τριάντα δύο τετράδραχμα προέρχονται από το νομισματοκοπείο της Περγάμου και η κοπή τους
χρονολογείται από 104 έως το 67 π.Χ. Τα υπόλοιπα τέσσερα έχουν κοπεί από την Έφεσο από το 94/93 (ή
89/88 π.Χ.) έως το 82/81 (ή 77/76) π.Χ. Η ονομασία τους κιστοφόροι (λατ. cistophori) οφείλεται στον
εμπροσθότυπό τους, ο οποίος απεικονίζει ιερή κίστη (λατ. cysta mystica), δηλ. ένα κυλινδρικό πλεκτό
καλάθι, γνωστό από τη διονυσιακή λατρεία, μέσα σε στεφάνι κισσού. Στην οπίσθια όψη εμφανίζονται δύο
φίδια περιελιγμένα γύρω από γωρυτό, μια θήκη για βέλη και τόξο, ένα από τα όπλα του Ηρακλή. Η
συγκεκριμένη εικονογραφία συνδέεται με την ιδιαίτερη θέση της λατρείας του Διονύσου στην Πέργαμο και
την αναγωγή της καταγωγής των ηγεμόνων της από τον Ηρακλή. Ο θησαυρός των κιστοφόρων παρέχει την
ασφαλέστερη χρονολογική ένδειξη για το ναυάγιο, από νομισματικής πλευράς. Το σύνολο είναι δυνατόν να
έκλεισε πριν από το 60 π.Χ., αν και δεν αποκλείεται να σχηματίστηκε και λίγο αργότερα. Η παρουσία των
δύο χάλκινων κοπών της Εφέσου, μάλλον σύγχρονες προς οψιμότερα κιστοφορικά υπαινίσσεται ότι το
πλοίο είχε ελλιμενισθεί στην Έφεσο πριν από τη βύθισή του.
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων
Υλικό: Χαλκός
Προέλευση: Ναυάγιο Αντικυθήρων.
Χρονολόγηση: Β΄ μισό του 2ου αι. π.Χ.
Η εύρεση του Μηχανισμού ανάμεσα στα άλλα αντικείμενα του φορτίου του πλοίου που ναυάγησε στα
Αντικύθηρα προσδίδει στο ναυάγιο μοναδικότητα και απαράμιλλη σπουδαιότητα. Σώζονται 7 μεγάλα
θραύσματα (Α-G) και 75 μικρότερα σπαράγματα (1-75), συνολικά 82. Η ακριβής θέση τους και η αρχική
δομή του Μηχανισμού αποτελεί αντικείμενο συνεχούς έρευνας. Περιελάμβανε τουλάχιστον 30 οδοντωτούς
τροχούς καθώς επίσης κλίμακες, άξονες και δείκτες. Οι ελληνικές, αστρονομικού περιεχομένου
επιγραφές στην επιφάνεια του Μηχανισμού αναφέρονται σε αστρονομικούς και ημερολογιακούς
υπολογισμούς, ενώ οι επιγραφές στις μεταλλικές πλάκες, που τον προστάτευαν, αφορούν στις οδηγίες

14. χρήσεις του οργάνου. Ο Μηχανισμός προστατευόταν από ξύλινο πλαίσιο, που έφερε από μια ορειχάλκινη
πλάκα στην πρόσθια και στην οπίσθια όψη.
Είναι ο αρχαιότερος, πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής, με τον οποίον προσδιορίζονταν
οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και, πιθανότατα, των πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών του
Ερμή, της Αφροδίτης, του Άρη, του Δία και του Κρόνου. Επίσης, χρησιμοποιούνταν για την πρόβλεψη των
εκλείψεων του Ήλιου και της Σελήνης, για την τήρηση ενός πολυετούς ημερολογίου με μεγάλη
ακρίβεια, καθώς και για τον προσδιορισμό του χρόνου τέλεσης των Πανελλήνιων Αγώνων που
πραγματοποιούνταν στην Ολυμπία, στους Δελφούς, στη Νεμέα, στην Ισθμία και στη Δωδώνη.
Η κατασκευή του ανάγεται στο β΄ μισό του 2ου αι. π.Χ.., δηλ. 150 – 100 π.Χ. Η τεχνολογία του
παραπέμπει στους διαδόχους του Αρχιμήδη από τις Συρακούσες, του Ίππαρχου από τη Ρόδο και στον
Ποσειδώνιο επίσης από τη Ρόδο.
Αναφέρουμε αυτά τα τρία ονόματα με βάση τα εξής στοιχεία: Σύμφωνα με τον Κικέρωνα ο Αρχιμήδης,
που δολοφονήθηκε το 212 π.Χ., είχε κατασκευάσει ένα πλανητάριο. Επίσης οι εκλείψεις που είναι
καταγεγραμμένες στο Μηχανισμό σημειώθηκαν στις Συρακούσες, σε μια χρονική περίοδο λίγο πριν και
λίγο μετά το θάνατο του Αρχιμήδη. Η έκκεντρη κίνηση της Σελήνης στο Μηχανισμό ακολουθεί με ακρίβεια
τη θεωρία του Ίππαρχου, ο οποίος έζησε ως το 120 π.Χ. Ο Ποσειδώνιος είχε σχολή στη Ρόδο μετά τον
Ίππαρχο και σε αυτήν σπούδασε ο Κικέρωνας, ο οποίος αναφέρει την ύπαρξη ενός αστρονομικού
μηχανισμού στη σχολή.
Όπως είναι φανερό, ο Μηχανισμός είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης της φιλοσοφίας και των θετικών
επιστημών, που είχε συντελεστεί στον ελλαδικό χώρο μέχρι εκείνη την εποχή, και στηρίχθηκε σε γνώσεις
της Ελληνιστικής Εποχής. Ο Μηχανισμός αποτελεί μαρτυρία για την αστρονομική, μαθηματική και
μηχανική ιδιοφυΐα των αρχαίων Ελλήνων στα μέσα του 2ου αι. π.Χ..
Η ιστορία της έρευνας
Καθώς τον κοιτάζετε, σκεφτείτε μια ιστορική λεπτομέρεια που αφορά την ανεύρεσή του. Ένας
υπαξιωματικός του Ναυτικού στο οπλιταγωγό πλοίο «Μυκάλη» που βοηθούσε στην ανέλκυση των
ευρημάτων στην επιχείρηση του 1900-1901, όταν είδε την άμορφη μάζα, νόμιζε ότι ήταν άχρηστο κομμάτι
βράχου κι ετοιμάστηκε να το ξαναρίξει στη θάλασσα, τον απέτρεψε όμως ο αξιωματικός Περικλής
Ρεδιάδης, που διέκρινε στη μάζα τμήμα μετάλλου.
Ο Μηχανισμός αναγνωρίσθηκε ως ένα αστρονομικό όργανο από την πρώτη δημοσίευσή του. Οι πρώτοι
μελετητές του ήταν αρχαιολόγοι (Ι. Σβορώνος και Β. Στάης), ένας ιστορικός (Κ. Ράδος), αξιωματικοί του
Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού (Π. Ρεδιάδης, Ι. Θεοφανίδης) και ένας γερμανός φιλόλογος (Α. Rehm). Ο
Σβορώνος και ο Στάης υπέθεσαν ότι επρόκειτο για αστρολάβο. Ο Rehm, ο οποίος μελέτησε τα μηχανικά
μέρη και τις επιγραφές του, τον ονόμασε «πλανητάριο». Πρώτος ο Θεοφανίδης (δισέγγονος του Θεόδωρου
Κολοκοτρώνη) κατασκεύασε μηχανικό ομοίωμα και έδωσε δημοσιότητα στο εύρημα, «πλοογνώμονα»
κατά την άποψή του.
Κατά την περίοδο 1953-1974, ο φυσικός και μελετητής της ιστορίας των επιστημών Derek J. de Solla
Price εξέτασε την εσωτερική δομή των θραυσμάτων με τη βοήθεια ραδιογραφιών του φυσικού Χ.
Καράκαλου και παρουσίασε μία δεύτερη ανακατασκευή. Κατέληξε ότι το αντικείμενο ήταν ένας
ημερολογιακός, μηχανικός υπολογιστής.
Από το 1990 και εξής τα θραύσματα εξετάσθηκαν μακροσκοπικά, φωτογραφήθηκαν και ακτινογραφήθηκαν
εκ νέου και υποβλήθηκαν σε γραμμική τομογραφία (A.G. Βromley και Μ.Τ. Wright). Προσφάτως
εφαρμόσθηκαν στη σχετική έρευνα και οι τεχνικές της τρισδιάστατης επιφανειακής απεικόνισης και
υπολογιστικής τομογραφίας. (Ομάδα Μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων). Αυτή η προσέγγιση
είχε ως αποτέλεσμα την ανάγνωση περισσοτέρων επιγραφών και τη δημιουργία νέων προτάσεων για την
ανακατασκευή του Μηχανισμού. Οι επιγραφές που φέρει ο μηχανισμός αποτελούν οδηγίες χρήσης του και
ο τύπος των γραμμάτων τους χρονολογεί τον μηχανισμό στο 150-100 π.Χ. Ήταν, δηλαδή, ήδη σε χρήση
ίσως και δεκάδες χρόνια μέχρι τη στιγμή που ναυάγησε το πλοίο έξω από τα Αντικύθηρα.

15. Ο τρόπος λειτουργίας του Μηχανισμού των Αντικυθήρων
Τα περισσότερα από τα μεταλλικά μέρη του αρχαίου Μηχανισμού φαίνεται ότι έχουν κοπεί από φύλλα
χαλκού, χαμηλής περιεκτικότητας σε κασσίτερο. Το σύμπλεγμα των οδοντωτών τροχών έφερε ένα δίσκο
στην πρόσθια όψη και δύο δίσκους με σπείρες στην οπισθία. Ο πρόσθιος δίσκος διέθετε δύο ενάλληλες
κλίμακες, μία σταθερή με τα ονόματα και τα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου και μία κινητή με τους μήνες
του αιγυπτιακού ημερολογίου (365 ημέρες). Μάλιστα, η κλίμακα με τους μήνες μπορούσε να αποσπαστεί
και να επανατοποθετηθεί έτσι ώστε να προστίθεται μία μέρα κάθε 4 χρόνια, αφού η διάρκεια του έτους είναι
365 και 1/4 μέρες. Επάνω και κάτω από το δίσκο υπήρχαν επιγραφές, το Παράπηγμα, που ήταν ένα
αστρικό ημερολόγιο, αναφερόταν δηλαδή στην ανατολή και στη δύση των αστέρων και των αστερισμών σε
ετήσια βάση. Παρόμοιο παράπηγμα υπάρχει σε κείμενο του Γέμινου από τη Ρόδο, το 77 π. Χ.
Ένας δείκτης, που πιθανώς κατέληγε σε χρυσό σφαιρίδιο, έδειχνε την κίνηση και τη θέση του Ήλιου, ενώ
ένας άλλος, που μάλλον είχε στο άκρο του αργυρό σφαιρίδιο, έδειχνε την κίνηση και τη θέση της Σελήνης.
Στις επιγραφές αναφέρεται χρυσούν σφαιρίον για τον Ήλιο και (μισογραμμένο) αργυρούν για τη Σελήνη.
Ίσως παριστάνονταν και οι 5 πλανήτες. Αυτό τεκμαίρεται από τις πολλές φορές που είναι γραμμένη στις
επιγραφές η λέξη στηριγμός. Ίσως οι 5 πλανήτες παριστάνονταν με σφαιρίδια άλλων χρωμάτων, όπως
αναφέρεται σε κείμενο του αποκαλούμενου Ψευδο-Καλλισθένη, για ένα πινακίδιον, όπου ο Ήλιος είναι
κρυστάλλινος, η Σελήνη αδαμαντίνη, ο Άρης αιματίτης, ο Δίας αέρινος, ο Κρόνος οφίτης, η Αφροδίτη
σαπφείρινος, ο Ερμής σμαράγδινος.
Οι αριθμοί-«κλειδιά» που αναφέρονται στις επιγραφές κάποιων θραυσμάτων του Μηχανισμού (θραύσμα
19 και Ε), π.χ. ο αριθμός ΙΘ (19), OC (76), ΣΚΓ (223) και ΣΛΕ (235) αποτελούν μαρτυρία για την ύπαρξη
αστρονομικών ημερολογίων, σχετικών με τις φάσεις της Σελήνης, Κύκλος Μέτωνος, Κύκλος Καλλίπου και
Κύκλος Σάρος. Στην οπίσθια όψη του Μηχανισμού υπήρχαν δύο δίσκοι με σπείρες. Ο επάνω δίσκος φέρει
σπείρα πέντε δακτυλίων, διαιρεμένη σε 235 διαστήματα, που αντιστοιχούσαν σε 235 σεληνιακούς μήνες,
19 δηλαδή ηλιακά έτη. Πρόκειται για τον Κύκλο του Μέτωνος. Η αναφορά του αριθμού 76 στις επιγραφές
του μηχανισμού, αποτελεί μάλλον μαρτυρία για την ύπαρξη δείκτη για τον Κύκλο του Καλλίπου,
αστρονομική περίοδος διάρκειας 76 ετών, που «βελτιώνει» τον Κύκλο του Μέτωνος. Ένας μικρότερος
δείκτης θα διέτρεχε τον κύκλο της Ολυμπιάδας, όπου αναφέρονται οι πανελλήνιοι αγώνες σε κάθε ένα από
τα τέσσερα έτη της Ολυμπιάδας. Αναγράφονται και οι πέντε μεγάλοι στεφανίτες αγώνες της αρχαιότητας
(Ολύμπια, Ίσθμια, Νέμεα, Πύθια και Νάα στη Δωδώνη). Ο κάτω δίσκος της οπίσθιας όψης αποτελείται από
μια σπείρα τεσσάρων δακτυλίων, διαιρεμένη σε 223 τμήματα, που αντιστοιχούσαν σε 223 σεληνιακούς
μήνες, 18 έτη δηλαδή, οι οποίοι αποτελούν τον Κύκλο του Σάρος. Ένας μικρότερος κύκλος διαιρεμένος
στα τρία δηλώνει τον Κύκλο του Εξελιγμού, ο οποίος περιέχει τρεις Κύκλους Σάρος, και προβλέπει με
μεγαλύτερη ακρίβεια τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης.
Η περιστροφή μίας χειροκίνητης λαβής σε μία από τις στενές πλευρές του Μηχανισμού μετέδιδε κίνηση σε
όλους τους δείκτες μέσω των οδοντωτών τροχών και των αξόνων, που τους συνέδεαν. Επιλέγοντας μία
ημέρα στην πρόσθια κλίμακα με το ημερολόγιο και το επιθυμητό έτος και μήνα στην άνω σπείρα της
οπίσθιας όψης, οι υπόλοιποι δείκτες παρείχαν τις αντίστοιχες αστρονομικές πληροφορίες. Αντιστρόφως, εάν
ο δείκτης τοποθετείτο σε ένα αστρονομικό φαινόμενο, τότε θα προέκυπτε η ημερομηνία που θα συνέβαινε ή
είχε ήδη λάβει χώρα το συγκεκριμένο φαινόμενο.
Σήμερα οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, δεν είναι απλώς ο πιο σύνθετος
μηχανισμός της αρχαιότητας, αλλά ούτε βρέθηκε παρόμοιός του στα 1.300 χρόνια που ακολούθησαν.
Πίνακες με εκτενείς πληροφορίες δείχνουν την πολυπλοκότητα του μηχανισμού, ενώ οι σύγχρονες
αναπαραστάσεις του μηχανισμού τόσο από ξένους όσο και από Έλληνες, δίνουν να καταλάβουμε
καλύτερα τη λειτουργία του.