دەربارەی ڕەخنەی مێژووی
•
0 likes•487 views
دەربارەی ڕەخنەی مێژووی ئامادەکردنی شێرکۆ عادل دباغ
Recommended
More Related Content
Similar to دەربارەی ڕەخنەی مێژووی
Similar to دەربارەی ڕەخنەی مێژووی (20)
دەربارەی ڕەخنەی مێژووی
- 1. دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى مێژوويى ڕەخنەى ووتارێکى چەند ئامادەکردنى و کۆکردنەوە دەباغ عادل شێرکۆ 2023
- 2. مێژوويى ڕەخنەى وتارى :بابەت دەباغ عادل شێرکۆ : ئامادەکردىن و کۆکردنەوە محەمەد ئومێد :ناوەوە و بەرگ اینیزدی 2023 یەکەم چاپی :چاپ نۆبەتی دانە 500 :اژرتی دینار ارزهە 5000 :نرخ سلێامنی -کارۆ چاپخانەی :چاپ :کتێب ناوی ،مێژوويى ڕەخنەى دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى ووتارێکى چەند كتێبخانەكان گشتیی لەبەڕێوەبەرێتی پێدراوە ی2023 ساڵی ی ) 1702 ( سپاردنی ژمارەی
- 3. دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى مێژوويى ڕەخنەى ووتارێکى چەند ئامادەکردنى و کۆکردنەوە دەباغ عادل شێرکۆ 2023
- 5. پێڕست 7……………………………………ئەحمەدپێشەکى…………جووتيار ،��ەڕەش���ەم�ح ����ۆران�س ى-�ە��ي��ێ�ک ���ورد�ک :�ى��ب��ێ��ت�ک ��ە�ل ��ەک���ەي���ن�ڕەخ ��ە���ورت�ک ئاسۆى ؛ سايتى لە ، ڕۆژهەاڵت لە قادرى ) هێرش ( زەکەريا دکتۆر :نووسينى 33………………………… يە ٢٠١٦ ساڵى باڵوکراوەکانى لە ڕۆژهەاڵت نووسينى ، کورد نەگێڕدراوەى و بزر مێژووى ،کێيە کورد کتێبى دەربارەى 51………………………تايبەتى واڵى لە ٢٠٢٣ /١ لە دەباغ عادل شێرکۆ :)چيلکەيى(مێخى نوسينى و سۆمەرى زمانى بە نامەيەک ���اوى����ەن�ب و ����ێ�����ەزان�ن ����ەرى�����ۆم�س ئ����ەوک����ەس����ەى ���ە����ک����ەرێ����ووس�ن چ 71…………………………………………قسەبکات سۆمەريەکانەوە !نانووسرێتەوە نوقاوەوەی چاوێکی و نەشارەزایی بە کورد مێژووی /کێیە؟ ���ورد�(ک کتێبی پێشەکی ����ارەی�دەرب �ک��ێ��ج��ەرن�س و تێبینی �د��ەن�چ ،زام��وا �اد��ش�دڵ .د.ی.پ :نووسینی ،)��ورد�ک �ڕدراوەی��ێ��ەگ�ن و �زر�ب �ژووی��ێ�م 81…………………………………………..……٢٠٢٣ زامووا دکتۆر
- 6. 6 دەباغ عادل شێرکۆ لەگەڵ ، ٢٠٢٣ زامووا دکتۆر ، جوانە هەڵچون بێ زانستى �ەوەى�دان وەاڵم ، ڕەخنەکانى ��ارەى�دەرب �وا�زام دکتۆر بۆ هەرشەمێيى شاسوار کۆمێنتى دەربارەى زامووا دکتۆر لێکۆڵەنەوەکانى ناونيشانى هەندێ کورتەى هەروەها 123…………………………………………… نووسين سەرەتاکانى ،����ورد�ک م����ێ����ژووی ���ی����ردن����زرک�ب ���ود����اخ�ی ،ک�������ورد �����زری�ب م����ێ����ژووی ه���اوواڵت���ى ����ەى�����ام�ڕۆژن ل���ە -٢٠٢٣ ��ود���م���ەح�م دەش���ت���ى ن��ووس��ي��ن��ى 167………………………………………………………٢٠١٥ژمارە 195……………………………………نووسەران کوورتەکانى سەرنجە
- 7. : پێنووسى بە پێشەکى ئەحمەد جووتيار زمان مای هبن یا جیۆگرافی مای هبن ر هسله ناسیۆنالیزم د هحم هئ جوتیار 7
- 8. 8 دەباغ عادل شێرکۆ قواڵیی دواجار بڕوانێت قواڵیی لە زۆر ماوەیەکی بۆ ئەوەی خۆت ،دەکەیت دڕندە شەڕی کاتێک ئاگاداربە .دەڕوانێت لەو !دڕندە بۆ نەگۆڕێیت نیتچە بنیاد درۆ ر هس هل و كات هد ڵ هگ هل درۆمان جار ی هزۆرب مێژوو اڵم هب ،كۆن مێژووی تی هتایب هب ڕێژن هداید كان ههێز هب ،نرێت هد و هئ ر هب هل ر هه .نرێت هد بنیاد فاكت ر هس هل ئاركۆلۆژیا-وار هشوێن .م هك هد هقس هئاركۆلۆژیی ی هڕێگ هل نها هت دا هلێر من هست هب هم ۆب هوڵێك هه دا هكتێب م هل هییان هخن هڕ هوتار م هئ ی هو هكۆكردن دا هم هرد هس م هل هك ی هپۆپۆڵیزمی هپۆل هش و هئ ی هو هڕووبوون هڕووب ر هنووس ندێك هه ،وه هرنێت هئینت و مێدیا سۆشیال ری هكاریگ هۆی هب وێت هیان هد هران هنووس و ه��ئ ، ��ردووه�ك دروستیان مۆدێل ك هو و مێدیا سۆشیال كانی هسكرین هل رخستنیان هد خۆ ی هڕێگ هل وان هئ هچونك ،ن ه�د�ب ڵك هخ ستی هه ی هختوك هو هكان هیاندن هڕاگ زمانێكی هب دێن هربۆی هه ،بجوڵێنن ڵك هخ ستی هه چۆن زانن هد زی هح ڵك هخ هك ن ه��ك هد تێك هباب باسی ر هكاریگ و ماسی هح زانستی كی همای هبن هیچ باته و هئ اڵم هب ، هنی تێدا زایی هشار تی هلێی نها هت ڵكو هب ،ناكات ش هپێشك زانستێك هیچ هك هر هنووس واتا ، هنیی كارێك گرنگترین .!بێت ڕاست هنیی رج هم زانیاریش ،دات هد زانیاری شوێن هك هی هو هئ كردبێتیان هییان هخن هڕ هوتار م هئ كانی هر هنووس بزر مێژووی كتێبی بڵێن هبوو هه تیان هجورئ و وتوون هك هن ڵ همێگ هنووسینێك )ش هڕ هم هح سۆران (نووسینی كورد ی هگێڕدراو هن و بێت هد هك هساتێك هكار خۆی هك هكتێب ، هنیی زانستی كی همای هبن هیچ هییان هخن هڕ هوتار م هئ رانی هنووس .بكرێت ر هس هل ی هڵوێست هه
- 9. 9 دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى توپانتۆڵ هچاك و ندی هف هئ ك هو هی هه یان هزانست و ت هجورئ هند هو هئ هۆڵی ناو هچن هن كان هڕۆشنبیریی هند هناو و زانكۆ كانیتری هر هب هل ،كراوه هئاماد ناوبراو كتێبی ری هنووس بۆ هك وه هسیمیناران و هئ .بنرخێنن رز هب همای هبێبن هكتتێب م هئ های هب لێدان هپڵ هچ هب كو هتاو ت هدیب-گفتوگۆ نووسین ج��ۆر دوو نووسیندا �ای��ی�دن ه��ل نوێ ڕوانینی هباش نووسینی كێكیان هی ،كات هد دروست debate ی هجێگ هبێت هد هك هخراپ نووسینی ویتریشیان هئ ، هو هكای هدێنێت خۆش .�ات�ك هد دروست ت هدیب هشێو مان هه هب و رسوڕمان هس هیان هخن هڕ هوتار م هئ توانیتی سۆران كاك ی هكتێب م هئ هك حاڵم . هخراپ هوند هئ هك هكتێب هپێمناخۆش كاتیشدا مان هه هل ،بكات دروست باسی همیش هه اڵم هب ،زبره زۆرجار كان هر هنووس زمانی رچی هگ هئ ، هك هكتێب ری هنووس تی هسای هك ك هن هكراو كه هكتێب ناو كانی هبات هب ت هبار هس توانێت هد ر هخوێن هو هییان هخن هڕ هوتار م هئ ی هڕێگ هل .بێت هه كی هڕوونیی رچاو هب هك هكتێب ناو كانی هبات ر هس هل كۆكن گشتی هب شدارن هب دا هكتێب م هل ی هران هنووس و هئ دكتۆر . هنیی ئاركۆلۆژیا �واری�ب هل ئاگای �ۆران�س كاك :ی هو ه��ئ لێكچوونی هك هكردوو ی هو هئ باسی ڕوونی هب زۆر قادر هێرش ندی هیو هپ و نزیكی مانای هب كاندا هزمان نێوان هل ربڕین هد و هوش باسی وردی هب زۆر ها هرو هه .نایات هی هو هت هن دوو و هئ نێوان قوڵی كانی هنشینی ههاخام و كان هماد مێژووی هب ست هیو هپ كانی هكێش .كردوون باسی دا هك هكتێب هل سۆران كاك هك ، هكردوو كاك هك هدواو هو هو هئ ی هبار هل باش زۆر عادل شێركۆ كاك شی هو هئ باسی ها هرو هه ، هنیی ری هسۆم زمانی هل ئاگای سۆران نیۆلیسیك می هرد هس كانی هبچووك هڵ هكۆم نابێت هك ه�ردوو�ك ،شێركۆ كاك كاتدا مان هه هل . هو هكان هریی هسۆم هب ین هبك ست هیو هپ
- 10. 10 دەباغ عادل شێرکۆ هتوانیویان باش زۆر حمود هم شتی هد كاك و زاموا دڵشاد دكتۆر سۆران كاك هك ن هبك هی هر هورب هبێس و پچڕچڕ هزمان و هئ باسی هچونك ،نییه ی هو هڕوونكردن توانای هك زمانێك ، هپێینووسیو و كورت هر هنووس سێ م هئ ،هێنێت هد كورت زانیاریدا هل همیش هه . هت هجوابیانداو خۆی سۆران كاك خودی ی هك هزمان ك هو پوخت هو هئ �ورت�ك گرافێكی هر هپ ند هچ هب می هرش هه شاسوار �اك�ك هك هناوچ ی هاڵن هكۆم و گروپ و هئ موو هه ناكرێت هك ڕوو هخات هد ی هناوچ هل كانیش هدیی هك هئ پێش زارساڵێك هه ند هچ پێش هك ی هڕێگ هل نها هت ناكرێت ،كورد هو هین هبیانك ژیاون میسۆپۆتامیادا گروپ و هئ موو هه ربڕین هد و هوش هل م هك كی هی هژمار لێكچوونی .بكوردێنین هاڵن هكۆم و ییانه هخن هڕ هوتار م هئ نی هخاو رانی هنووس و من بۆچوونی هب ، هیشتوو هگ هلێیتێن و نازانێت ئاركۆلۆژیا بواری هل هیچ سۆران كاك ی هبار هل كانی هكۆن هبۆچوون هك كات هد هو هئ باسی سۆران كاك ی ه�ار�ب هل كاتێك اڵم ه��ب ، هو ه���دۆت��ان�ش ه�و�ڵ ه��ه هو ه��ورد�ك �ژووی��ێ�م نابینم رات هبێس شماندت نیز هد هل هجگ ،نووسێت هد هو هكان هریی هسۆم دا هك هناوچ هل هك بهێنت كار هب كان هگرنگ هو هر هلێكۆڵ یتری هرچاو هس هو هر هسۆم ڵكی هخ و ئورك می هرد هس ی هبار هل و هكردوو ئیشیان بێت هد هو هشێنیت هو هڵد هه كان هكۆن هبۆچوون كاتێك تۆ ، هنووسیویان بزانی بێت هد ، هو هشنیت هو هڵید هه ك هی هس هر هوك ئامراز چ هب بزانی رست هپ خۆ هند هو هئ ناكرێت ،ئیشن ریكی هخ دا هبوار و هل كێ و كێ و هو هدۆزم هد هتان هباب م هئ جار م هك هی بۆ منم نها هت هو هئ بڵێی بیت .ر هخوێن رچاوی هب هم هیانخ هد نی هالی گرنگی باسی ك هی هڕست هب می هرش هه شاسوار كاك هچونك ، هو هبكات ڕوونی باشتر هاتووه هن اڵم هب ، هكردوو جیۆگرافی
- 11. 11 دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى هل ئاگای ی هو هئ ر هب هل سۆران كاك م هك هپێد دركی من ی هو هئ گرنگی هل هربۆی هه هنیی نسرۆپۆلۆژی هئ و ئاركۆلۆژی زانستی گرنگن ند هچ هك تێناگات DNA زانستی و كۆچكردن ،جیۆگرافی .كۆن مێژووی هل یشتن هتێگ بۆ ی هك هكیی هر هس هڵ ههی هو هڕوونكردن هبین هك هستد هد هو هخوار هل هب تی هكردووی هك ،�ورد�ك ی هگێڕدراو هن و بزر مێژووی كتێبی هناو بنیاد ر هس هل ی هك هماغ هبن و ی هك هكتێب ڕۆكی هناو قورسایی .كانه هریی هسۆم كورداندنی یش هو هئ ،مسین می هرد ه(س Chalcolothic- كالكۆلیسیك می هرد هس زایین پێش ساڵ ٥٣٠٠ )وترێت هپێد یشی Eneolithic ها هرو هه و هئ ،�ن��ی�زای پێش ٣١٠٠ �ورك�ئ �ی�م هرد ه��س كۆتایی قۆناغی تا ت هشارستانیی وتنی هرك هد مین هك هی میسۆپۆتامیادا هل یه هم هرد هس و بیرۆكراتی ،شار واتا ،كات هد نیفێست هم خۆی و كات هد هش هگ ، هداو هن ڕووی قۆناغێكدا نها هت هل ش هكردن هش هگ م هئ .نووسین و ژادێك هن نها هت ن هالی هل ، ڕیوه هتێپ قۆناغدا ندین هچ هب ڵكو هب و �ك�ژادێ ه��ن ند هچ ڵكو هب ، هداو ه��ڕووی��ن هو هڵكێكیش هخ هڵ هكۆم بنیادنانی هل هبوو هه ستیان هد ڵكێك هخ هڵ هوكۆم �روپ�گ ند هچ میسۆپۆتامیا باشووری هل كان هكردن هش هگ .دا هت هشارستانیی م هئ كاری باشووردا هل هساڵ د هس هل زیاد ی هماو بۆ هچونك ،ئاشكران ریاڵی همات و كلتوور واتا ، تدرێ هنجامد هئ زانستی وپشكنینی هكن ر هب هت هخراون باش زۆر ئورك و ید هعوب می هرد هس دوو ر هه ئورك و هكالكۆلیسك می هرد هس تای هر هس ید ه(عوب هو هلێكۆڵین هو ه�ار�ش ی هب��ار هل ی هو ه��ئ .) هكالكۆلیسیك �ی�م هرد ه��س كۆتایی تیش هتایب هب هوتوو هرك هد مان بۆ هو هئورك می هرد هس هل یزانین هد دووكیان ر هه ،ریدۆ هئ ی هنشینگ ها هرو هه ،ئورك ی هنشینگ-شاری
- 12. 12 دەباغ عادل شێرکۆ مای هبن .میسۆپۆتامیا باشووری هل رن هسۆم ی هناوچ كانی هویی هز هو هریاڵیش همات و الرسازی هت هب ئوركیش كانی هكلتووریی هپێكهات بۆ هو ه��ڕان ه��گ بێ هب �ا�وات ، هیدای هعوب �ی�م هد ر ه��س له یان هك هبناغ ،ین هتێبگ ی هك هت هشارستانیی و ئورك هل ناتوانین ید هعوب كلتووری كانی هی هد هل . هوتوو هرك هد باشوور هل ر هه یدیش هعوب هو هدڵنیایی هب و شارنشینی كلتووری ك ه���ی هڕاد تا بیستدا ی هد ه��س كۆتایی كانیتری هش هب هل هو هكان هزۆر هوپشكنین هكن هۆی هب ت هشارستانیی هتوركیاو و سوریا مۆدێرنی تانی هوڵ هد هون هك هد هك میسۆپۆتامیا گرنگی شێكی هب هك عێراق كوردستانی هل اڵم هب ، هو هبۆت ڕوون چیاكانی كلتووری نی هخاو ها هرو هه ، همیسۆپۆتامیای باكوری هێشتا ،یه هه همیسۆپۆتامیاو هب قوڵی كی هندیی هیو هپ هك هزاگرۆس یدانی هم ردوام هب هی هناوچ م هئ چونكه ، هو هبۆت هن ڕوون تی هواو هت هب وپشكنین هكن كاری بۆ هبوو هن بار هل هربۆی هه ، هبوو ڕ هش و نگ هج عس هب ڕێژمی ڕووخانی دوای اڵم هب ، هو هكان هبیانیی هتیم ن هالی هل كاری بۆ هو هكای ههات بار هل دۆخێكی ٢٠٠٦ دوای دیاریكراویش هب بڵێین توانین هد هو هلێر . هو هكان هبیانیی هتیم ن هالی هل وپشكنین هكن داهاتوودا هل عێراق كوردستانی كانی هوپشكنین هكن كاری نجامی هئ بۆ یشتنمان هتێگ و مێژوو گۆڕینی هل بێت هد گرنگیان ڕۆڵێكی هب هكراو ست هد هئێستاو هل هند هرچ هه ،كه هناوچ مێژووی پێش و بیانی هتیم زایانی هشار ن هالی هل كان هو هلێكۆڵین ڕووی هخستن . وه هكان هناوخۆیی هواڵت و هئ و میسۆپۆتامیا ی هناوچ مێژووی پێش هل كاتێك ورد هو هی هك هسنور هت هوتوون هك ئێستادا هل هك ی همۆدێرنان پێش هل :م هك یه ،�ت�وێ ه��ك هرد هد بۆ كمان هڕاستی ند هچ ، هو هبین هد ،كاندا هجیاواز هناوچ نێوان هل هبوو هن سنوورێك هیچ مێژوودا
- 13. 13 دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى .كتردا هی ڵ هگ هل بوون ئاڵۆزدا كی هندیی هیو هپ هل كان هناوچ هبۆی ر هه ی هو هت هن یا ڵك هخ ناوی هب هبوو هن شتێك مێژوودا پێش هل :م هدوو ژاێكی هن یا ،كه هناوچ تری كی هی هو هت هن ر هه یا فارس و ب هر هع،كورد میسیۆپۆتامیا سنووری ناو مۆدێرنی تانی هوڵ هد :م هسێی. ودیاریكرا ناو كانی هشارستانیی نی هخاو هن هبك خۆیان هوڵیانداو هه همیش هه خۆیان تی همیلل و هكراو بۆ واڵتدا ناوخۆی هل یان هم هئ ، هك هسنوور كانی هكادیمی هئ هند هناو هل اڵم هب ، هكردوو هرد هرو هپ هو هیاڵ هخ و هب مان هه هیانتوانیو هن )ریكا هم هئ و وروپا ه(ئ �اوادا��ۆرئ�خ واڵتانی هو هئ ی هش هبانگ توركیا هنموون بۆ .ن هبك جێ هجێب هرنام هب كانی هناوچ هل بوون تورك ك هڵ هچ هڕ هب كان هریی هسۆم هك كات هد ی هو هل هجگ هم هئ ،عێراق باشووری بۆ هكردوو كۆچیان هتوركیاو هش هبانگ مان هه هك ن هه واڵت ندین هچ ناویندا اڵتی هخۆره هل هچونك ، هنیی كۆمیدی توركیا ی هو هئ ك هو هیچیان اڵم هب ،ن هك هد توركیای خاكی و هاتوون هو هر هشوێنێكیتر هل خۆیان كان هتورك ش هك هناوچ یتری هو هت هن و واڵت زۆر . ه�ردوو�ك داگیر ئێستایان هن هبك خۆیان هو هڕست و هوش لێكچوونی ی هڕێگ هل وێت هیان هد و هوش ندێك هه ئێستایاندا زمانی هل واتا ،كان هریی هسۆم نی هخاو و هل وێت هیان هد ، هی هه ریشدا هسۆم هل هشێو مان هه هب هی هه هڕست . هو هبدۆزن لێكچوون هو هی هڕێگ كاك ی هك هكتێب می هك هی شی هب ر هس هل نها هت من ی هنووسین م هئ م هل ر هنووس . هو هكان هریی هسۆم ی هبار هل هش هڕ هم هح سۆران هپرسیاران و هكێش و هئ گرێوگۆڵ بێ و ئاسانی هب زۆر دا هكتێب هزمان �واری�ب وانی هر هلێكۆڵ هك هی هد هس هك �ات�ك هد ر هس ه�ار�چ پرسیاری و هكێش ویش هئ ، هرقاڵكردوو هس هو هخۆی هب كانی هكۆن لێكچوونی ش هڵگ هب نها هت ،Sumerian question هكان هریی هسۆم
- 14. 14 دەباغ عادل شێرکۆ . هكورداندوو زۆر هب یانی هزۆرب هك ، هربڕین هد و هوش ندێك هه كانی هگر هخن هڕ هك هی هو هئ ش هڕ هم هح سۆران ی هقس نها هت هست هب هم و هئ بۆ ر هه .پێناكرێت ویان هئ ك هو غیلین هب سانێكی هك میسۆمپۆتامیا مێژووی پێش بۆ كورت كردنێكی هشرۆڤ نها هت من خۆی هو هخوێندۆت ی هك هكتێب هك ی هر هخوێن و هئ كو هتاو ,م هك هد ترین هتاز ی هگوێر هب من ی هك هنووسین ،گر هخن هڕ هببێت و تێبگات هو هكان هئاركۆلۆژیی هوپشكنین هكن هل هك هنووسراو كان هرچاو هس .هاتوون م هره هب كوردی نووسینی شكۆی پاراستی بۆ بڵێم ش هو هئ هپێویست باڵو ئینگلیزی هب هكتێب و هئ بوو هد هن هو هخۆی مێژوویی ی هبار هل تی هجورئ چۆن هك م هب هپێد غیلی هب خۆم ك هو من ،وه هبكرێت د هس ند هچ هل ، هو هبكات باڵو خراپ ڕۆك هناو كتێبێكی ها هو هی هه كورد سالی زار هه هد هل زیاد مێژووی ) هڕ هالپ ٣٥١( كدا هی هڕ هالپ پێش شی هب ر هس هل م هقس نها هت من هو هدڵنیایی هب ،بنووسێت و خۆرئاوا دنیای هل . هخراپ نووسینێكی واو هت هك هی هه مێژووی بواری باسی ن هه رانێك هنووس ناوینیشدا اڵتی هخۆره ها هرو هه رزێك هو رگیز هه هك ،ن هك هد مێژوو پێش و وار هشوێن-ئاركۆلۆژیا هكردوو هن وپشكنینیان هكن كاری پراكتیكی هب كورت كی هی هماو بۆ یا وترێت هد هران هنووس هجۆر و هئ ،ین هتێبگ هو ه�وار�ب م هل كو هتاو Armchair �ی��ورس�رك ه��س �ی��اس�وارن ه���ن��وێ�ش-�ت��س��ۆژی��ۆل��ارك�ئ .Archaeologist هك نا هو هئ ر هب هل هخراپ نووسینێكی سۆران كاك ی هك هكتێب ،تی هخۆی مافی هی هش هبانگ م هئ ،بوون كورد كان هریی هسۆم ڵێت هد توانای می هك و یی هر هروب هبێس ر هب هل هخراپ كێتێبێكی ڵكو هب ،نسرۆپۆلۆژی هئ یك هی هڵگ هب هیچ بێ هب ی هو هئ ر هب هل ، هكردن هشرۆڤ
- 15. 15 دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى ،كوردبوون كان هریی هسۆم ڵێت هد ئاركۆلۆژی و ی هدیئێنئ زانستی و هئ ر هه ،نووسێت هد یی هگل پڕ و ماسی هح زمانێكی هب ههاتوو و هئ زۆر نووسینێكی . هڕاكێشاو ئاگای بێ ری هخوێن رنجی هس هش هزمان كاندا هگراف هر هپ نێوان هل ندی هیو هپ زۆر هب هپچڕ پچڕ و نازانستی وام هرد هب هك هكوردان ئاكارێكی ك هو ی هك هكی هپێش ،دروستكردوو شی هب كان هبێگان هگوای بۆڵ هبۆڵ هل هپڕ زانێت هد شخوراو هب هب خۆی هێلێكی نها هت . هشێواندوو یان هك همێژوو و ه�واردوو�خ كوردیان م هئ ری هنووس یه هو هئ تێیبگات ر هخوێن هك دا هك هكتێب هل گشتی كانی هشار پێش تی هشارستانیی مای هبن كورد بڵێت وێت هی هد هكتێب هچونك ،�وردن�ك هچ هبن هب كانیش هریی هسۆم ، هداڕشتوو ر هسۆم ها هرو هه ،یه هه ریدا هسۆم زمانی ناو هل كوردی كی هی هوش ند هچ هنووسراو هو ه�ورد�ك ی ه�ار�ب هل ئێستا تا ی هو ه��ئ بڵێت وێت هی هد هی هو هئ هگرنگ ی هو هئ دا هلێر . هدر هغ و هڵ هه مووی هه هوتراو و ڵ هگ هل وا ر هه نابێت ،بوون كورد كان هریی هسۆم ڵێت هد كاتێك یی هساد هب كورد ری هسۆم نێوان لێكچووی ربڕینی هد و هوش هل من هك ،وێت هد زانستی رگومێنتی هئ و هڵگ هب ڵكو هب ،ڕێت هتێپ . م هد هد كردنی هشرۆڤ وڵی هه هو هخوار ناتوانین ،ین هك هد كان هریی هسۆم و مێژوو پێش باسی كاتێك واتا ،ین هبك جیۆگرافی باسی توانین هد نها هت ین هبك هو هت هن باسی ،ژیاون یدا هناوچ م هل ڵكانێك هخ دا همان هرد هس و هل بڵێین توانین هد نێوان هل هچونك ،ین هبك مۆدێرن زمانی باسی ناشتوانین ها هرو هه ه(ل هی هه و هبوو هه لێكچوون و ندی هیو هپ همش هه دنیادا كانی هزمان .) هو هت هڕوونكراو كان هڵگ هكۆم گروپ نێوان ندی هیو هپ هو هخوار چاخی قۆناغی دوا ی هشرۆڤ و هپێناس هیتوانیو هن سۆران كاك دا هچاخ و هل هك بكات Neolithic نوێ ردینی هب چاخی یا ردین هب
- 16. 16 دەباغ عادل شێرکۆ و ڵ ه��اژ�ئ �ی��ردن��ۆك�م ه���ت�س هد �ۆی�ه ه��ب �ان�ك ه���رۆڤ�م جێگیربوونی ساڵ ١٠،٠٠٠ هل هك ،بێت هد دروست گوند و دات هڕوود هو هك هڕوو دروستبوونی بۆ هك همای هبن ش هم هئ ،كات هپێد ست هد هو هزایین پێش ی هشرۆڤ هیتوانیو هن ها هرو هه .دواتردا ساڵێك زار هه ند هچ هل شار و هو هكای هدێت شار دا هم هرد هس و هل هك بكات ئورك می هرد هس می هرد هس هل یشتن هتێگ بێ هب ،ون هك هرد هد نووسین و بیرۆكراتی و كان هریی هسۆم هل هت هحم هز زۆر ی هك هببیرۆكراتیی و �ورك�ئ .ین هتێبگ یان هك هنووسین می هسیسیت و بیرۆكراتی ئێستای كانی هت هوڵ هد ووه هت هن موو هه هو هزانستیی ڕووی هل مێژووی یا مێژوو پێش باسی كاتێك میسۆپۆتامیا كانی هناوچ عێراق بی هر هع ، ن هبك جیۆگرافی باسی توانن هد نها هت ن هك هد كۆن ناتوانن كان هتورك ،�وون�ب ب هر ه��ع كان هریی هسۆم بڵێن ناتوانن ناتوانن كان هسوریی ،بوون تورك هپ هت كلی هگۆب ڵكانی هخ بڵێن ك هو هئێم هنموون بۆ ،بوون سوریا بی هعر بڕاك تل ڵكی هخ بڵێن ر هه و هلك هب هرد هب و رموو هچ واری هشوێن بڵێین توانین هد كورد سنوری ناو هون هك هد مێرد زار ه��ه و ر هشانید وتی هشك هئ دوو ناتوانین كات هیچ ، هكوردستان ناوی ئێستا هك ی هجیۆگرافیای و هئ ژیاون هناوچان و هل دا هكات و هل ی هڵكان هخ و �روپ�گ و هئ بڵێین ،د هس دا هس هل ك هن هبوو كورد شتاش هه دا هس هل یان هك هی هدیئێنئ ر هشانید وتی هشك هئ ی هو هلێكۆڵین و وپشكین هكن كاری ترین هتاز هل ١٢،٥٠٠ پێش بۆ هو هڕێت هگ هد هو هت هدۆزراو تێدا ری هیك هپ هئێسك هك .ست هش دا هس هل هناگات یان هك هبوون كورد ی هڕێژ ،ساڵ زار هه ٣٠٠،٠٠٠ پێش ری هوروب هد هل Homo Sapiens ئاقڵ مرۆڤی ، هو هبۆت باڵو دا هك هناوچ هب و تجێبهێڵێ اریق هف هئ وڵیداوه هه هو هساڵ ك هو ئێستا پێش ساڵ ٤٠،٠٠٠ ری ه��وروب هد هل كان هرتاڵ هنیاند
- 17. 17 دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى ،ماوه كیان هڵ هچ هڕ ئاسیا اڵتی هخۆره هل اڵم هب ،ناوچوون هل گروپ و هبوو ربازیان هد ندێكیان هه ،چوون هناون هل تی هواو هت هب واتا هل كان هرتاڵ هنیاد هبۆی ر هه ،بژین هۆمۆساپینسدا ل هگ هل توانیویان . هبوو هسمیل هئ یا بوون ون هۆمۆساپینسدا ناو ،ریقا هف هئ بۆ هو هڕێت هگ هد مرۆڤ مین هك هی DNA هك هئاشكرای مرۆڤ كانی هگروپ كاتێك ، هناسراو Eve hypothesis هب ش هم هئ هك ،ڕێن هگ هد باشتردا ی هناوچ شوێن هب �ن�چ هرد هد ریقا هف هئ هل خوێی هخان هن هیك هد هك شوێن مین هك هی ،ناوین اڵتی هخۆره هن هگ هد .سعودییه باكوری هل هی هی Shuwayhitiyah خۆیان چاخی هل تا هر هس �رۆڤ�م كانی هگروپ ناوین اڵتی هخۆره هل ١٠٠،٠٠٠-٥٠٠،٠٠٠ Lower Palaeolithic خواروودا ردینی هب چاخی هل نپاشا ،بن هد جێگیر كاندا هشتایی هد هل نزایی پێش ساڵ ٤٠،٠٠٠-١٠٠،٠٠٠ Middle Palaeolithic ندا هناو ردینی هب هل دواتر ، نچیاكا و وت هشك هئ بۆ كشێن هڵد هه زایین پێش ساڵ -٤٠،٠٠٠ Upper Palaeolithic روودا ه��س ردینی هب چاخی هوات كۆتاییدا ردینی هب چاخی هل ،كان هبنار زن هب هداد ساڵ ١٠،٠٠٠ ١٠،٠٠٠ هل هك Neolithic ردین هب چاخی قۆناغی مین هدواه خوار �ا�وات كان هشتایی هد هدێن ،كات هپێد �ت�س هد هو هزایین پێش هژینگ گۆڕانی هۆی هب ش هگۆڕینان شوێن م هئ موو هه ،كان هبنار فشاری یا جا هبوو ر هس هل فشاریان واتا ، هبوو هو هبارودۆخ و كدا هی هناوچ هل واتا مرۆیی فشاری ،یی هژینگ فشاری یا مرۆیی ناچار ، هو هڵك هخ زۆربوونی و هكێش هۆی هب هو هبۆت هن یان هجێگ . هو هبدۆزن شوێنیتر بوون زیون هداب دواتر وتمان هو هر ه��سله ی هو هئ ی هگوێر به ر هه (Matthews, R. 2000: 15,ب��اش��وور و كان هنزم هناوچ بۆ
- 18. 18 دەباغ عادل شێرکۆ مین هك هی ی DNA كاتێك ، هو هبێت هڕووند بۆمان هو هلێر .22-23) كانیش هریی هسۆم DNA هئاسایی ،ریقا هف هئ بۆ هو هڕێت هبگ مرۆڤ ڵكی هخ یا ناسراو كوردستان هب ئێستا هك بن هی هناوچ و هئ ڵكی هخ بوون كورد بڵێین ناتوانین اڵم هب ،تۆرۆس و زاگرۆس چیاكانی ندین هچ ئوركدا می هرد هس هل . هم هرد هس م هئ یشتنی هتێگ پێی هب باشووری كاتی و هئ دۆخی باری هل ر هب هل ژاد هن و گروپ ، هڵ هكۆم ناو بۆ هكردوو كۆچیان هی هناوچ و هئ ی هو هر هد هل میسۆپۆتامویا . هك هناوچ سنووری ی هجووڵ و كۆچ یی هبازن سوڕی ،كرد باسمان هو هر هس هل ی هو هئ گونددا و جێگیربوون پێش كانی هچاخ هل كانمان هبچووك هگروپ ،نیۆلیسكیدا چاخی هل كان هبچووك هڵگ هكۆم دواتریش ،دات هنیشاند بۆ �ات�ك هیچ كان هبچووك هڵگ هكۆم و �روپ�گ ،م��رۆڤ ه��وات ه��ك پێی هب ڵكو هب ، هو هت هماون هن شوێنێكدا هل درێژ مێژووی مێكی هرد هس فشاری هۆی ه(ب بوون دا هجوڵ هل وام هرد هب كان هزار هه و هد هس كان هژاد هن شدا هی هجوڵ م هئ نجامی هئ هل ) هو هیی هژینگ و مرۆیی كۆچیان یی هناوچ و هئ ی هژینگ و وا هئاوه ی هگوێر هب و ڵبوون هتێك كۆچ و هئ نجامی هئ هل ر هه . هگۆڕاو خوێنیان و ڕوخسار بۆكردووه و وه هت هگوێزراون كان هشارستانیی و كلتوور هو هگۆڕین شوێن و ڕووی هل وتمان پێشتر ك هو . ركت هی ر هس هخستۆت ریان هكاریگ هب گۆڕان ،گۆڕن هد هژینگ و شوێن كاتێك كان همرۆڤ هو هزانستیی ،ڕوخسار ،پێست نگی هڕ واتا ،دێت دا Genomes جینۆم ر هس كات هد بۆ كۆچی ی هی هژنیگ و هئ پێی هب مرۆڤ قژی جۆری و نگ هڕ .گۆڕێت هد ژی هد تێیدا یا هنیی شتێك و هل هشێك هب جینۆم هك DNA زانستی ی هگوێر هب هل مان هك هری هه مرۆڤ ی هئێم.رد هبێگ و پاك ژادێكی هن ناوی هب
- 19. 19 دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى ٣٠٠،٠٠٠ شپێ مرۆڤ ی هو هكات و هل .بووین دروست هو هویتر هئ ی هو هر هد ه��ل و �ن��اوی�ن �ی�اڵت ه���ۆره�خ �ۆ�ب هك���ردوو كۆچی �اڵ�س كۆچی ندین هچ كان هریی هسۆم می هرد هس تا ، هو هبۆت باڵو اریق هقف هئ كان هژاد هن و گروپ و ه�داو�ڕووی بچووك و هور هگ ڵی هكۆم هب هب كان هماڵ هبن و خێزان كۆچی ی هو ه��ل هجگ هم هئ ،ڵبوون هتێك باشتر ژیانی پێناو هل ،یه هه ئێستاش كو هتاو و هبوو هه وامی هرد هب كۆچكردنی و ڵبوون هتێك هل هو هلێر هی ۆب ر هه . رئارامت شوێنی و ژادێكی هن یا ز هگ هڕ ناوی هب هنیی شتێك ین هگ هتێد هو هكان همرۆڤ .DNA جۆر ك هی ریدی هبێگ ،ریقایی هف هئ ،ئاسیایی ك هو ن هه كی هر هس زێكی هگ هڕ ند هچ و هئ هنموون بۆ .ئیبری و ڵكان هب ،نۆرس ،ئاری ،هیند ،وقازی هق .ethnic ژاد هن چینی-ندن هب هست هد هچن هد باسمانكردن ی هزان هگ هڕ نسرۆپۆلۆژیمان هئ-مرۆڤناسی بواری ری هلێكۆڵ و زانا دا هلێر هئێم و �ات�ك هد وپشكنین هكن هك وارناس هشوێن �اری��اوك�ه هب ، هی هه هو هت هشارستانیی ی ه�ار�ب هل ك هی هوێن خات هڕێكد كان هو هلێكڵین .ن هد هنیشاند ی (genetic material) DNA ی هپێكهات واوی ه��ت جینۆم كی هكۆپیی دا هست هج كی هی هخان ر هه هل مرۆڤدا هل ، هرێك هو هزیند زانستێكی هرد هپاكوبێگ كی هكیمیای جینۆم ، هی هه جینۆم واوی هت هب زۆر تیكدا هجین نی هالی هل هڵ هه ڕوودانی تی هحاڵ ، هورد واو هت .چێت هرد هد ڕاست گشتی هب و نه هگم هد autosomal, :ك هو هی هه DNA ی هو هتاقیكردن جۆرێك ند هچ mitochondrial and ydn هل واتا كرێت هد م هد ناو لیكی هب هك هتاقیكردن ئۆتۆسۆماڵدا هل مای هبن ر هس هل ژادی هن ماڵندنی هخ دا هلێر ،گیرێت هرد هو هو هلیك
- 20. 20 دەباغ عادل شێرکۆ كان هنموون ها هرو ه(ه هبنیادنراو ك هی هناوچ نی هس هڕ دانیشتوانی و مردو هل ،fossil ردبوو هب هب ری هیك هپ هئێسك هل samples هل دات هڕوود ی هی هڵ هه و هئ .)گیرێت هرد هو مۆدێرنیش مرۆڤی ی هدیئێنئ . هم هك زۆر كی هی هڕێژ واتا %٥-٢ هپێنج بۆ دوو دا هس شیكاری هخامان داتا و هئ كۆرمۆسۆمی كانی هجووت ئۆتۆسۆمال دروست دی هس ڕێژی مای هبن ر هس هل ژادی هن مۆدێلێكی كات هد ر هگ هئ ت هنان هت هك هنیی ه���ای�وات و ه��ب هم هئ هو ه���داخ هب .��ات�ك هد ی هك هڵیی هتێك هیچ و هپاك هك همرۆڤ وا هئ بێت %١٠٠ هل هك هڕێژ ژادی هن هل هك هو هتاقیكردن ر هگ هئ واتا ، هنیی كانیتردا هژاد هن ڵ هگ هل سێك هك ی هڕێژ كاتێك .بێت هو هیش هیی هناوچ-لۆكاڵ دانیشتوانی .نادات ژاد هن پاكترین واتای بێت د هس دا هس هل ریقی هف هئ هك ی هدیئێنئ شیكاری هل هجۆرێك Mitochondrial ی هدیئێنئ هل اڵم هب ، هو هگوێزرێت هد هنێرین و همێین و رد هه بۆ هو همێیین هل نها هت هو هگوازرێت هد هو هدایك كانی همنداڵ ی هڕێگ هل نها هت دواتردا قۆناغی هو هی هگوێزان هجۆر و هب نی هیو هپ هیچ باوك واتا ،دا هك هخێزان هل . هنیی دژ ڵیشیدا هگ هل و نابێت پیاو ی هدیئێنئ هب ڵ هتێك رگیز هه ، هنیی و هبوو هه ژن مین هك هی ی هو هكات و هل هك هی هشت و هئ واو هت هم هئ . ههێناو م هره هب ی همێیین مین هك هی بۆ هو ه���ت��وزرێ�گ هد وه ه�او��ی�پ هل نها هت و هو هی هنێران Y DNA خۆی ی Y DNA وێ هبی ژنێك ر هگ هئ ،كه هخێزان پیاوانیتری ڕاست .ربگرێت هو هو هكی هبرای یا باوك هل هنموون بێت هد بزانێت ، هستاو هو هو هزایین پێش ٦٠٠،٠٠٠ هل هجۆر م هئ واوی هت و بوون م هئ ر هب هل ، هنیی دیار haplogroups هجۆر م هئ پێشتری باوانی هب mtdna هك بارێكدا هل هی هه پیاواندا هل نها هت هك ی هو هئ و ههۆی گرنگه زۆر ڵك هخ ی هدیئێنئ میت زانینی هش هو هئ ر هب هل ، هی هو هوان هپێچ
- 21. 21 دەربارەى مێژوويى ڕەخنەى ی هدیئێنئ وای و ی هدیئێنئ میت .تیكی هجین باكگراوندی زانینی ۆب و هئ گروپی تیكی ه(جین haplogroups كاندا هش ههاوب هگروپ هل .ون هك هرد هد ) همێین هنێرین واتا هی هه شیان ههاوب باوانی هك ی هڵكان هخ ر هس هل ت هتایب كی هی هڕێگ هب هك هخان هل گروپێكن كان هپلۆگروپ هه كانی هپیت كات ندێك ه(ه پێكهاتوون كیمیای كرداری هرچ هپ مای هبن هب هپلۆگروپان هه م هئ .)i یا x پلۆگروپی هه ك هو ن هخ هڕێكد خۆیان كان هد هس و هزار هه درێژایی هب ها هرو هه ،ناونراون جیاواز پیتی گونجاندن خۆ بۆ كان هناوچ دانیشتوانی و ڵك هخ كۆچكردنی گۆڕان توشی هو هكتر هی ی هڕێگ هل ،نوێ ی هناوچ ی هژینگ ڵ هگ هل چۆن ها هرو هه ،ش ههاوب باوانی هل ك هی هپێكهات هببن توانن هد .بوون رتیب هت هب هك )میسۆپۆتامیا ه(ل HV پلۆگروپی هه دایكوباوكی ها هرو هه ،بی هر هع ی هدورگ هنیمچ هل V ،ش هب دوو بۆ بن هد ش هداب كانی هكی هالو هپلۆگروپ هه توانین هد شدا همان هئ ڵ هگ هل ،رمینیا هئ هل H ی هژینگ مای هبن ر هس هل كه ،بێت هه مان هتد H3 و H2 ،H1 ك هو پلۆگروپی هه .دروستبوون لۆكاڵی ی هناوچ ڵ هگ هل گونجاو و جیاواز هو هش ههاوب باوانی هل هك ی هگروپ و هئ ها هرو هه هور هگ و بچووك م هئ ی هو هباڵوبوون و وتن هرك هد دوای . هی هه ، ه�ردوو�ك ی هش هگ هنیمچ بۆ كرد كۆچیان زیاتر ،)وقازی هق ژادی هن ه(ل هپلۆگروپان هه هی هو هئ هك هڕاستی .وروپا هئ و ریقا هف هئ باكوری ،بی هر هع ی هدورگ ،ریقا هف هئ باكوری ئۆتۆسۆماڵی ی هدیئێنئ سێك هك كرێت هد هك اڵم هب ،بێت هه %١٠٠ هل ناوینی اڵتی هخۆره ،ناڤیا هند هسك هئ ،ڵقان هب هو هتیك هجین ی هڕێگ هل هچونك ،نایات ژاد ه��ن پاكی مانای هب هم هئ مۆدێرندا و fossil كۆن ری هیك هپ هئێسك ردوو هه هل هك لمێندراو هس . هی هه ydna ی هدیئێنئ وای و mtdna ی هدیئێنئ میت جۆری هك دا هشوێن و هل هك هناوچ ڵكی هخ ر هگ هئ ت هنان هت هك لمێنێت هیس هد هم هئ
- 22. 22 دەباغ عادل شێرکۆ ، هلۆكاڵیی هناوچ و هئ بۆ هو هڕێن هبگ مادا هبن هل �ا�وات بن ن ه��س هڕ ر هگ هئ هنموون بۆ .نین پاك ژادێكی هن یدا هدیئێنئ هل هێشتا وا هئ هل هم هئ ،بن ك هی هناوچ نی هس هڕ ڵكی هخ تدا هڕ هبن هل ڵكانێك هخ هك وی هشوێن بۆ ژادی هن ی هچ هبن اڵم هب ، هو هجیۆگرافیی نیگای هگۆش شی هب نێكیتری هالی .وه هڕێت هگ هد ، هوتوو هرك هد هلێو ی هك هپلۆگروپ هه پلۆگروپی هه مان هه سێك هك ر هگ هئ ت هنان هت هك هی هو هئ پپلۆگرو هه بێت هه gene جین مان هه هك هنی همانای و هب ،بێت هه شی ههاوب تدا هڕ هبن هل هس هك و هئ هك دێت همانای و هب ڵكو هب ،خێزان ك هی ك هو هلێو ی هك هپلۆگروپ هه هك هست هیو هپ هو همینێك هرز هس و ژاد هن هب ناسراو زۆر هك كان هجینتیكی هو هتاقیكردن هل كێكیتر هی . هوتوو هرك هد كانی هكرۆسۆم جووت شیكاری كانی هقیق هد-ورد هر هحسابك ، هنیی ڵ هدیت هب و ورد % دی هس ی هڕێژ هب هم هئ ، هی هدیئێنئ كانی هخام داتا ئۆتۆسۆماڵی جۆری ی ههاوشێو ژادێكی هن مرۆڤ هك دات هنیشانید شیكاری هل باكور فریقای هئ سێكی هك ر هگ هئ هنموون بۆ . هی هه جوتیار هل نزیكی بێت هد ،بێت ئۆتۆسۆماڵ كرۆمۆسۆمدا جووت هس هك و هئ ر هگ هئ .نیشانبدات زاڵی هب ،ناوین اڵتی هخۆره شوانی و له كوش هل باوانێكی ، هقاهیر هل هنموون بۆ فریقا هئ باكوری هل لۆكاڵی ڵكی هخ ڵ هگ هل ی هك هخێزان و هئ ،بووبێت هه كۆندا می هرد هس جن و هئ كرۆمۆسۆمی كانی هجووت هل بێت هد ، هڵ هتێك دا هك هناوچ و سفر دا هس هل ڕێژی هب فریقا هئ خۆرئاوای ك هو باوانی ی gene وێت هرك هد كرۆمۆسۆمدا كانی هجووت ندێك هه هل % ٠،٥ پێنج پۆینت هك ی هو هئ ر هس هوێت هك هد ،فریقا هئ اڵتی هخۆره یا فریقا هئ ندی هناو یا ی هك هكورتی هب .وێت هك هرد هد هبوو هه چی تی هواو هت هب هس هك و هئ ،قژ ،نگ هڕ ژی هلێید و هژیاو لێی هی هژینگ و هئ ی هگوێر هب مرۆڤ .گۆڕێت هد DNA هو هش هلێر ،گۆڕێت هد ی هشێو