казак
- 3. Тэдний өвөг дээдэс нь МЭӨ 1 мянга жилийн
дундуураас одоогийн Дундад Ази, Казакстаны
нутагт оршиж байсан Сак хэмээх хүчирхэг
аймаг болох бөгөөд түүний бүрэлдэхүүнд
Массагет, Дай, Каспий, Исседон болон хожим
Алан, Савромат зэрэг овог аймаг оролцдог
байжээ. Сак аймгийн хойчис нь түрэгийн өвөг
болох МЭӨ III зууны үеийн Усун, Канглы нар
аж. Эд нар VIII зууны цагт Түрэг улс мөхсний
дараа X зуун хүртэл Карлугийн улс, XI-XII зуунд
Кимак, Кипчак, Караханидийн улсын
бүрэлдэхүүнд багтаж байгаад XIII зууны эхээр
Монголын эзэнт улсын харъяат болжээ.
- 6. Бvргэд, домбор, Наурызын баяр бол казах түмний
брэнд. Наурызын баяраа тэд гуравдугаар сарын 22-
нд буюу єдєр шөнө тэнцэх өдөр тэмдэглэдэг
уламжлалтай. Наурыз нь утгачилбал “Наурас” гэдэг
перс үг. Хүмүүс шинэ өдөр, хаврын баяр, нарны
баяр гэж утгачлан ярьдаг. Наурызын баярыг
тэмдэглээд мянга гаруй жил болжээ. Ислам
шашинтай нүүдэлчин орныхон голдуу тэмдэглэдэг.
Онцлог нь мал төллөх болон тариа ногоогоо
тарихын өмнөхөн хүмүүс бөөнөөр байх шинэ зүйл
эхлэхийн урд, мах идэж байгаад малын гаралтай
цагаан идээнд орох үе таардаг. Энэ баяр нь
Монголын цагаан сартай адилхан.
- 8. Казахын ард түмэн Аксаклаа дээд зэргээр
хүндэтгэнэ. Энэ үгийг орчуулбал “цагаан
сахал”, утгачилбал “буянтай буурал” гэсэн
утгатай. Казакчууд өвөг дээдэс, настан
буурлуудаа ихэд хүндэтгэнэ. Учир нь Аксаклын
амнаас хэзээ ч буруу зөрүү, болчимгүй үг
гарахгүй бөгөөд тэд хойч үеийнхэндээ бүх
талаар сайхан жишээ үзүүлж үлгэр дууриал
болж явдаг. Аксаклын үг аллахын зарлиг гэсэн
үг. Иймээс зарим айл хэрэг төвөгт өртөж
болшгүй, зан байдал, хүмүүжил сахилга бат
сулхан хүүхдээ Аксаклтай уулзуулж сургамжийн
үг сонсгон зөв замд оруулдаг сайхан
уламжлалтай.
- 10. Казахын ард түмний бас нэг уламжлал нь
бэлэвсэрсэн эцэг эх олон хүүхэдтэй бол чухам
хэний гэрт байхаа сайтар сонгоно. Амьдрах арга
ухаан мөхөс бол хамгийн амьдрал дорой
хүүхдийнхээ гэрт амьдарна. Энэ бас учиртай,
бусад өөдрөг яваа охид хөвгүүд нь аав, ээжийн
“хувь” гэж тэдгээрт идэж уух, өмсөх зүүх юм
үргэлж өгч өөд болтол нь ивээн тэтгэнэ. Иймээс
хүүхдүүд нь тийм аав, ээжээ гэртээ байлгах
дуртай бөгөөд тэр айл элбэг дэлбэг амьдардаг
байна.
- 12. Казахын ямар ч айлын хүмүүс хоол идэхийн өмнө
ба дараа нь гараа заавал угаадаг уламжлалтай.
Хэн гуай нь ч бай энэ ёсыг дагахгүйгээр
хоолонд гар хүрэх эрхгүй. Айл бүхэн услаг буюу
/сувлак/ тослог буюу /маялак/ гэсэн усны ба
тосны хоёр алчууртай байна. Харин ахмад
хүмүүсийн ба зочны гарт усыг тэр гэрт байгаа
хамгийн бага настай нь хийж үйлчилнэ.
Ингэхийн учир бусдыг хүндлэх бохир гарын
өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхийн хамт хувцас
хунараа тослохоос хамгаалсан хэрэг.
- 13. Аягаа таглахаа мартуузай
Та казах айлд зочилбол тэр айл эхлээд танд шаазан
аяганд цай хийж барина. Та цайг нь ханатлаа уугаад
баярласнаа илэрхийлэхийн тулд аяганы амсрыг таван
хуруугаараа таглан тавиарай. Хэрвээ ингэхгүй бол айл
танд данхтай цайгаа дуустал хийгээд зогсохгүй дахин
цай чанах ажил гарна
- 15. Казахын ихэс дээдэс болон баячууд нь хоёр ба
түүнээс ч олон эхнэртэй байсан түүх бий.
Тэгэхдээ их хатантайгаа зөвшилдөж бага хатнаа
авдаг. Их хатан /байбише/-д бага хатан /то-кол/
нь гоо үзэсгэлэн, зан байдал, ажил үйлс зэрэг
бүх байдлаараа таалагдвал нөхөр нь бага хатан
токол-оо авна. Их хатан нь бага хатнуудыг
ажилд удирдан зохион байгуулна. Нөхөр нь их,
бага хатныхаа гэрт маш нарийн хуваарьтайгаар
хатуу зарчмаар ээлжлэн хононо. Ийм учраас
эхнэрүүд нь эв эеийг эрхэмлэн ажил төрлөө
хамтран хийх, үр хүүхдээ адилхан асран
хүмүүжүүлэх, нөхрөө халамжлах, эд хөрөнгөө
адил тэгш эзэмших эрхтэй.
- 17. Казах түмэн үр хүүхдээ багаас нь эхлэн өвгөд
дээдэс, ахан дүүсээ хүндлэх эрхэм дээд ёс
заншил эзэмшүүлэх, охидыг урлан бүтээх ажил
үйлсэд сургахад хамаг анхаарлаа төвлөрүүлнэ.
Охид нөхөрт гарах хүртлээ гэртээ орны аравч,
дэрний уут, элдэв төрлийн гоёлын өмсгөл зэрэг
гэр ахуйн хээнцэр ганган чимэг зүүлт мэтийг
оёж мэтгэж, бүтээсэн байх ёстой. Охид ийнхүү
үйлэнд сурч байж нөхөрт гарах болзлыг сая
хангадаг сайхан уламжлалтай .
- 19. Казахын ард түмэнд өөр нэгэн сонин содон
заншил бий. Энэ нь бусдаас хүүхэд үрчилж
авсан бол түүнийгээ төрсөн хүүхдээс илүү сайн
асарч хамгаална. Түүнийхээ төлөө амь нас,
алдар нэрээ зориулна. Хүүхдээ үрчлүүлсэн нь
“энэ миний хүүхэд, би төрүүлсэн юм” гэж хэлэх
эрх байхгүй. Өөр хүн танай хүүхэд “өргөмөл”
гэчих юм бол ихэд гомдон казакын ёс заншил
эвдлээ гэж хилэгнэн уурлах, дайн зарлаж
нударга зөрүүлэхээс ч буцахгүй
- 21. Эрт цагт казакын ямар ч эр сайн бүргэд, сайхан
хүүхэн, сайн морь гурвыг эр хүний хийморийг
сэргээж, хишиг буян арвижуулж нэр төрийг
мандуулагч гэж эрхэмлэн дээдэлж байжээ.
Үүний төлөө эр зориг гаргах, эд хөрөнгө
зарцуулах юу ч биш. Энэ ч учраас сайн бүргэд,
агт морь, атан тэмээний үнэтэй байхад сайхан
хүүхэн зуун гүүний үнэ хүрч байсан
- 23. Казах түмэн идэшнийхээ малын махыг
давсалж, утаж, хатаагаад удаан хугацаагаар
хадгалж мал таргалж намар болтол иднэ. Харин
адууны хавирга мэт тослог махыг нарийн
гэдсэнд давсалж чихээд мөн утаж хатаана.
Үүнийгээ каз гэнэ. Голдуу зочинд зориулна.
Харин хүүхэн /охид/-ыг кыз гэнэ.
