1. ผู้สอนอาจารย์ชัชวาลย์ชิงชัย ภาควิชาปรัชญาและศาสนา คณะมนุษยศาสตร์มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ภาคการศึกษาที่๑๒๕๕๑ บทที่ ๒ ศาสนาในวัฒนธรรมไทย ๙๙๙๐๓๒ วิชาไทยศึกษา http://cyberlab.lh1.ku.ac.th

3. บทที่๒ศาสนาในวัฒนธรรมไทย ๒ . ๑ ความนำ : วัฒนธรรม ๒ . ๒ พระพุทธศาสนาในวัฒนธรรมไทย ๒ . ๓ ศาสนาพราหมณ์ในวัฒนธรรมไทย ๒ . ๔ ศาสนาคริสต์ในวัฒนธรรมไทย ๒ . ๕ ศาสนาอิสลามในวัฒนธรรมไทย ๒ . ๖ ศาสนาอื่น ๆ ในวัฒนธรรมไทย

4. ศาสนาในวัฒนธรรมไทย ๒ . ๑ ความนำ : วัฒนธรรม ๒ . ๑ . ๑ ความหมายของวัฒนธรรม ๒ . ๑ . ๒ วัฒนธรรมกับอารยธรรม ๒ . ๑ . ๓ บ่อเกิดของวัฒนธรรม ๒ . ๑ . ๔ ประเภทของวัฒนธรรม ๒ . ๑ . ๕ ศาสนากับวัฒนธรรม ๒ . ๑ . ๖ ศาสนาในวัฒนธรรมไทย

5. วัฒนธรรมมี ๔ ประการ คือ คติธรรม ได้รับอิทธิพลจากศาสนา เนติธรรม วัตถุธรรม สหธรรม ศาสนามีความสำคัญต่อวัฒนธรรมในด้านการเป็นแรงบันดาลใจให้มนุษย์สร้างสรรค์วัฒนธรรมอื่น ๆ

6. คติธรรม คือวัฒนธรรมที่เกี่ยวกับหลักในการดำเนินชีวิต เป็นเรื่องของจิตใจที่ได้มาจากศาสนา ตัวอย่าง : “ ตนเป็นที่พึ่งของตน ” “ ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว ” “ เกิดเป็นคนต้องขยันจนกว่าจะประสบความสำเร็จ ” ๒ . ๑ . ๔ ประเภทของวัฒนธรรม

7. ๒ . ๑ . ๕ ศาสนากับวัฒนธรรม สังคมไทย หมู่บ้าน ศาสนา ( ลัทธิผีสางเทวดา ) กสิกรรม หอผี วัด ปัจจุบันห้างสรรพสินค้า ( วัฒนธรรมพื้นฐาน )

8. วัฒนธรรมขั้นพื้นฐานของไทยคือการผสมผสานขององค์ประกอบที่สำคัญ ๒ ประการ คือ กสิกรรม ศาสนา

9. ๒ . ๑ . ๖ ศาสนาในวัฒนธรรมไทย คนไทย เดิม ลัทธิผีสางเทวดา ไสยศาสตร์ ต่อมา พุทธศาสนา ลัทธิพราหมณ์ เชื่อถือ พุทธ พราหมณ์ ผีสางเทวดา พิธีกรรม พุทธ พราหมณ์ ไสยศาสตร์ ต่อมา ลัทธิจีน ต่อมา เชื่อถือ ขงจื๋อ เต๋า พุทธ พิธีกรรม ไสยศาสตร์ พุทธ ศาสนาคริสต์ เชื่อถือ พระเจ้า พิธีกรรมแบบคริสต์ ต่อมา ศาสนาอิสลาม เชื่อถือ พระเจ้า พิธีกรรมแบบอิสลาม พุทธ พราหมณ์ ผี พระเจ้า วัฒน ธรรม ไทย

10. วัฒนธรรมไทยก่อตัวมาโดยลำดับชั้น โดยเริ่มต้นจากลัทธิผีสางเทวดาอันเป็นความเชื่อแบบไสยาศาสตร์ที่มีอยู่ทั่วไป จากนั้น จึงเป็นคติความเชื่อแบบศาสนาพราหมณ์ สุดท้าย จึงเป็นคติความเชื่อแบบพระพุทธศาสนา

11. ลัทธิผีสางเทวดา ศาสนาพราหมณ์ ศาสนาพุทธ หัวใจของคนไทย สรุปด้วยภาพ

12. จำนวนผู้นับถือศาสนาต่าง ๆ ในโลก

13. 1. Christianity : 2.1 billion 2. Islam : 1.5 billion 3. Secular / Nonreligious / Agnostic / Atheist : 1.1 billion 4. Hinduism : 900 million 5. Chinese traditional religion : 394 million 6. Buddhism : 376 million 7. primal - indigenous : 300 million 8. African Traditional & Diasporic : 100 million 9. Sikhism : 23 million 10. Juche : 19 million 11. Spiritism : 15 million จำนวนผู้นับถือศาสนาต่าง ๆ ในโลก ( ต่อ )

14. 12. Judaism : 14 million 13. Baha'i : 7 million 14. Jainism : 4.2 million 15. Shinto : 4 million 16. Cao Dai : 4 million 17. Zoroastrianism : 2.6 million 18. Tenrikyo : 2 million 19. Neo - Paganism : 1 million 20. Unitarian-Universalism : 800 thousand 21. Rastafarianism : 600 thousand 22. Scientology : 500 thousand จำนวนผู้นับถือศาสนาต่าง ๆ ในโลก ( ต่อ )

15. จำนวนผู้นับถือศาสนาต่าง ๆ ในประเทศไทย ที่มา : http :// service . nso . go . th / nso / g_data23 / stat_23 / toc_3/3.2.1-1 . xls ศาสนา รวม 1. พุทธ 57,157,751 2. อิสลาม 2,777,542 3. คริสต์ 486,840 4. ฮินดู 52,631 5. ขงจื้อ 6,925 6. อื่นๆ 48,156 7. ไม่มีศาสนา 164,396 8. ไม่ทราบ 222,200 รวม 60,916,441

16. ๒ . ๓ . ๑ ความเป็นมาโดยสังเขป ๒ . ๓ . ๒ ลักษณะสำคัญของศาสนาพราหมณ์ ๒ . ๓ . ๓ คำสอนสำคัญของศาสนาพราหมณ์ ๒ . ๓ . ๔ อิทธิพลของศาสนาพราหมณ์ในวัฒนธรรมไทย ๒ . ๓ ศาสนาพราหมณ์ในวัฒนธรรมไทย

17. ศาสนาพราหมณ์เป็นศาสนาที่เก่าแก่ที่สุดในโลก ปัจจุบันเรียกว่า ศาสนาฮินดู ไม่ปรากฏศาสดาผู้ตั้งศาสนา มีคัมภีร์ พระเวท เป็นคัมภีร์ศักดิ์สิทธิ์ แบ่งออกเป็น ๔ คัมภีร์ คือ ๑ ) ฤคเวท ๒ ) ยชุรเวท ๓ ) สามเวท และ ๔ ) อถัพเวท พึ่งจะได้รับการรวมเป็นคัมภีร์ราว พ . ศ . ๑๗๐๐ ๓ คัมภีร์แรก มีเนื้อหาเกี่ยวกับการเคารพ ยกย่องพระเจ้า ส่วนคัมภีร์ที่ ๔ เป็นคัมภีร์ที่ใช้สวดเพื่อความเป็นสิริมงคลและใช้สวดเพื่อทำลายผู้อื่น เป็นที่มาของไสยาศาสตร์ ๒ . ๓ . ๑ ความเป็นมาโดยสังเขป

18. ศาสนาพราหมณ์ อาณาจักรเขมร ( ละโว้หรือลพบุรี พุทธศตวรรษที่ ๑๖ ) นับจากนั้นเป็นต้นมา ศาสนาพราหมณ์ก็เริ่มเข้ามามีส่วนเกี่ยวข้องในวัฒนธรรมไทย สรุป ๒ . ๓ . ๑ เส้นทางเดินอันยาวไกลของศาสนาพราหมณ์

19. ๒ . ๓ . ๓ คำสอนสำคัญของศาสนาพราหมณ์ ๑ . อาตมัน ต้นกำเนิด พรหมัน ปรมาตมัน อมตะ ในสรรพสัตว์ ชีวาตมัน ไม่ตาย ไม่เกิด อมตะ ตาย เวียนเกิด ศาสนาพราหมณ์มีความเชื่อว่า วิญญาณเล็กหรือ ชีวาตมันเป็นอันเดียวกับวิญญาณใหญ่หรือพรหมัน

20. อาตมัน พรหมัน ( ปรมาตมัน = วิญญาณใหญ่ ) ชีวาตมัน = วิญญาณเล็ก การเวียนว่ายตายเกิด

21. โอม มาจากอักษร ๓ ตัว คือ อะ หมายถึง พระวิษณุ อุ หมายถึง พระศิวะ มะ หมายถึง พระพรหม ตรีมูรติ

22. เพื่อที่จะปรับตัวของศาสนาพราหมณ์ในการจะต่อสู้เพื่อแย่งชิงศาสนิกจากศาสนาพุทธ จึงทำให้ศาสนาพราหมณ์ทำการปฏิรูปตัวเองด้วยการสร้างเทพให้มี 3 องค์ชื่อว่า มูรติ สัญลักษณ์ของโอมซึ่งมาจาก พระพรหม - ผู้สร้าง พระวิษณุ - ผู้รักษา พระศิวะ - ผู้ทำลาย วิษณุ - อ . ศิวะ - อุ . พรหม - ม . โอม = ๓

23. หลักกรรมของศาสนาพราหมณ์ มนุษย์เป็นผู้ทำกรรม พระเจ้าเป็นผู้ให้ผล ดี – สวรรค์ ชั่ว - นรก พระเจ้ากำหนด นรก สวรรค์

24. อาศรมสี่ ( ๒๕ ) พรหมจารี - วัยศึกษา ( ๒๕ ) คฤหัสถะ - วัยครองเรือน ( ๒๕ ) วานปรัสถะ - วัยเข้าป่า ( ๒๕ ) สันยัสตะ - วัยสละโลก อาศรมสี่ ๑ - ๒๕ ปี ๒๖ - ๕๐ ปี ๕๑ - ๗๕ ปี ๗๖ - ๑๐๐ ปี

25. วรรณกรรมชิ้นสำคัญของโลก ชื่อว่ากามสูตร เกิดจากแนวคิดเรื่องอาศรมตอนที่ว่าด้วย คฤหัสถ์ เขียนโดย วัสยายนา มัลลานกะ

26. โมกษะ

27. ทุกศาสนา จะมีหลักการคือ โมกษะ ได้แก่ การหลุดพ้นจากการเวียนว่ายตายเกิดและมีชีวิตที่เป็นสุขนิรันดร์เหมือนกันหมดเพียงแต่ศาสนาพราหมณ์เน้นการหลอมละลายรวมเป็นหนึ่ง ระหว่างวิญญาณเล็กกับวิญญาณใหญ่ ศาสนาพุทธหมดกิเลส มีแต่ความเบิกบานตายแล้วไม่เกิด อิสลามกับคริสต์ ไปอยู่เป็นบริวารกับพระเจ้าบนสวรรค์

28. ๒ . ๓ . ๔ อิทธิพลของศาสนาพราหมณ์ในวัฒนธรรมไทย ๑ . คติความเชื่อ ๒ . พิธีกรรม ๓ . ขนบประเพณี ๔ . ศิลปกรรม ๕ . วรรณกรรม

29. ๑ . คติความเชื่อ พุทธ + พราหมณ์ วิญญาณ นรก - สวรรค์ ตาย - เกิด ไสยศาสตร์ ความเชื่อ พิธีกรรม ๒ . พิธีกรรม ประยุกต์กับศีลธรรมพุทธ เกี่ยวกับชีวิต ที่อยู่อาศัย อาชีพการงาน อื่น ๆ

30. ๓ . ขนบประเพณี เกี่ยวกับชีวิต เทศกาล ประยุกต์กับศีลธรรมพุทธ รูปแบบพิธีกรรมของศาสนาพราหมณ์ที่ศาสนาพุทธรับเอามาใช้นั้น จะต้องไม่ขัดกับหลักศีลธรรมในศาสนาพุทธ

31. ๔ . ศิลปกรรม สถาปัตยกรรม – ปรางค์ ลวดลาย ประติมากรรม - เทวรูป จิตรกรรม – ภาพเทวดา นรกสวรรค์

32. ๕ . วรรณกรรม รามายณะ = รามเกียรติ์ พระราม พระลักษมณ์

33. ๒ . ๖ ศาสนาอื่น ๆ ในวัฒนธรรมไทย

34. เกิด พ . ศ . ๒๐๑๒ ในอินเดีย โดยศาสดาพระนามว่าคุรุนานัก ฮินดู + อิสลาม เอกเทวนิยม พระเจ้าพระนาม บูชาพระคัมภีร์ มีศาสนสถาน ไม่มีนักบวช http :// www . duangden . com / sikhism / SikhinThai . html ๑ . สิข sikhism คุรุนานัก

35. ลักษณะสำคัญที่สุดของศาสนาสิข คือการผสมผสานระหว่างศาสนาฮินดูกับศาสนาอิสลาม แต่ทำไม่สำเร็จจึงทำให้ต้องเกิดศาสนาสิขขึ้นมา สัญลักษณ์เป็นรูปดาบไขว้และมีดาบสองคมหรือพระขรรค์อยู่กลาง มีวงกลมทับพระขรรค์อีกทีหนึ่ง

36. เป็นศาสนา พ . ศ . ๓๔๘ เป็นคติความเชื่อของจีนโบราณ ขงจื๊อเป็นผู้รวบรวม บูชาเทวดาฟ้าดิน – วิญญาณ ธรรมชาติเทวนิยม ศาสนสถาน = ศาลเจ้า ผสมกับพุทธศาสนา ไม่มีนักบวช เน้นสังคมและการเมือง http :// www . divinedigest . com / confu . htm ๒ . ขงจื๊อ Confucius

37. ผู้ให้กำเนิดคือเหลาจื๊อ ยกเป็นศาสนาเมื่อ พ . ศ . ๕๗๗ ธรรมชาตินิยมและเทวนิยม เน้นทางไสยศาสตร์ ผสมกับพุทธศาสนา ศาสนสถาน - โรงเจ มีนักบวช http :// www . artic . edu / taoism / index . php ๓ . เต๋า Taoism

38. เกิดปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๔ เป็นศาสนา พ . ศ . ๒๔๑๐ โดยชาวเปอร์เชียนามว่า “ พระบาฮาอุลลาห์ ( Baha-ullah )” รวมทุกศาสนา พระเจ้ามีเพียงองค์เดียว http :// www . bahai - religion . org / ๔ . บาไฮ Bahaism

39. - เน้นหลักธรรมสากล - ศาสดาในทุกศาสนาล้วนแล้วแต่เป็นตัวแทนจากพระเจ้า - มนุษยชาติเป็นอันเดียวกัน ต่างกันแต่เพียงภายนอก - พระเจ้าเป็นองค์เดียวกัน หลักการรวมศาสนาสากล ๑ . ยกศาสนาใดศาสนาหนึ่งขึ้นเป็นศาสนาสากล ๒ . รวมเอาจุดเด่นของศาสนาต่าง ๆ มาตั้งขึ้นใหม่ ๓ . ตั้งศาสนาใหม่เอี่ยม

40. ประเทศไทยมีพระมหากษัตริย์เป็นองค์ พระประมุขและทรงเป็นพุทธมามกะ ในขณะเดียวกัน พระองค์ก็ทรงเป็นผู้อุปถัมภ์ศาสนาต่างๆอย่างทั่วถึง เปิดโอกาสให้ประชาชนได้นับถือศาสนาต่างๆได้อย่างเสรี วัฒนธรรมไทยมีพระพุทธศาสนาเป็นพื้นฐาน สรุป ๒ . ๖ ศาสนาอื่น ๆ ในวัฒนธรรมไทย

41. ๒ . ๒ พระพุทธศาสนาในวัฒนธรรมไทย ๒ . ๒ . ๑ ความเป็นมาโดยสังเขป ๒ . ๒ . ๒ ลักษณะและคำสอนสำคัญ ๒ . ๒ . ๓ อิทธิพลและบทบาทของ พระพุทธศาสนาในสังคมไทย

42. ๒ . ๒ พระพุทธศาสนาในวัฒนธรรมไทย

43. ๒ . ๒ . ๑ ความเป็นมาโดยสังเขป พระพุทธศาสนาเกิดขึ้นในประเทศอินเดียเมื่อ ๔๕ ปี ก่อน พุทธศักราช หลังพุทธปรินิพพานราว ๒๐๐ ปีเศษ พุทธศาสนาจึงได้ แพร่หลายจากประเทศอินเดียไปยังดินแดนต่างประเทศ ประเทศไทยได้รับพระพุทธศาสนาจากประเทศอินเดียตั้งแต่ในครั้งนั้นเป็นต้นมา โดยเชื่อกันว่า ชนชาติไทยได้นับถือพระพุทธศาสนามหายานมาก่อนต่อมา จึงหันมานับถือ พระพุทธศาสนาแบบเถรวาท หรือที่เรียกว่า นิกายฝ่ายใต้

44. พระเจ้าอโศกมหาราชขึ้นครองราชย์เมื่อ พ . ศ . ๒๑๘ เป็นองค์ศาสนูปถัมภกในการทำสังคายนาครั้งที่ ๓ และทรงส่งสมณทูตไปประกาศพระศาสนา ๙ สาย มีสายที่สำคัญ ๒ สาย คือ ๑ . สายที่ไปประเทศศรีลังกา ได้แก่ พระมหินทเถระ และ พระนางสังฆมิตตาเถรีผู้เป็นพระราชโอรสและพระราชธิดาของพระองค์ ๒ . สายที่มายังสุวรรณภูมิ ได้แก่ พระโสณะกับพระอุตตระ

46. เถรวาท คือ กลุ่มพระเถระมีพระมหากัสสปะเป็นประธานฝ่ายสงฆ์ในการทำสังคายนาครั้งที่ ๑ มีลักษณะเป็นแนวอนุรักษนิยม ยึดถือตามหลักคำสอนของพระพุทธเจ้าไม่ยอมเปลี่ยนแปลงหลักการคำสอน เจริญอยู่ประมาณ ๕๐๐ ปีหลังพุทธปรินิพพาน บางทีก็เรียกว่า “ชาวพุทธฝ่ายใต้” แต่ชาวพุทธฝ่ายเหนือเรียกชาวพุทธฝ่ายใต้ด้วยความดูถูกว่า “หีนยาน” แปลว่า ยานพาหนะที่เล็ก ขนคนไปนิพพานได้น้อย ปัจจุบัน องค์การพุทธศาสนิกสัมพันธ์แห่งโลกได้ประชุมและขอร้องให้ยกเลิกคำว่าหีนยานออกไป และใช้คำว่าเถรวาทแทน ปัจจุบันได้แก่ ไทย พม่า ศรีลังกา เป็นต้น

47. อาจริยวาทหรือ มหายาน หมายถึง แนวคำสอนที่ยึดถือตามแนวคำสอนของอาจารย์เป็นหลัก เจริญประมาณ ๕๐๐ ปีต่อมา หลังจากที่ลัทธินิกายเถรวาทเสื่อมลง มีลักษณะหัวก้าวหน้า ปรับปรุงคำสอนเพื่อความพัฒนาของนิกายตนเอง นิกายนี้ เน้นความเป็นพระพุทธเจ้าเพื่อช่วยเหลือสัตว์โลกให้ไปสู่นิพพาน ปัจจุบันนี้ได้แก่ จีน เวียตนาม ญี่ปุ่น นิกายมนตรยาน หรือวัชรยาน เป็นนิกายที่แยกตัวออกไปจากมหายานและเจริญก้าวหน้าในอีก ๕๐๐ ปีต่อมา

48. อินเดีย พุทธศาสนา เถรวาท ลังกา มอญ พม่า สุวรรณภูมิ ทวารวดี ละโว้ ล้านนา เขมร สุโขทัย อยุธยา รัตนโกสินทร์ เนปาล ธิเบต มหายาน ศรีวิชัย จีน

49. นักวิชาการมีความเชื่อกันว่า พุทธศาสนาเถรวาทที่เข้ามาสู่ดินแดนในประเทศไทยปัจจุบันนี้เป็นครั้งแรกมาจากประเทศอินเดียในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราชโดยมีแหล่งหลักฐานที่เก่าแก่ที่สุดคือ อาณาจักรทวาราวดีอันเป็นอาณาจักรของมอญโบราณ ส่วนพระพุทธศาสนาที่เข้ามาเผยแผ่อย่างต่อเนื่องจากอดีตจนถึงปัจจุบันอย่างไม่ขาดสาย มาจากประเทศศรีลังกา ส่วนพระพุทธศาสนาแบบมหายานนั้น เคยเจริญรุ่งเรืองอยู่ในอาณาจักรตอนใต้ของประเทศไทยที่รู้จักกันในนามว่ “ศรีวิชัย”

50. พุทธศาสนากับสังคมไทย พระมหากษัตริย์ ( รัฐ ) อุปถัมภ์ ด้านการบริหารปกครอง ด้านการศึกษา ด้านการสั่งสอนเผยแผ่ ด้านการปฏิบัติธรรม ด้านศาสนสถาน พุทธศาสนา พระมหากษัตริย์ไทยเกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนาในฐานะที่ตัวของพระองค์เองเป็นผู้ทรงทศพิธราชธรรม ในขณะเดียวกันพระองค์ก็เป็นผู้พิทักษ์คุ้มครองพระพุทธศาสนาด้วย

51. พระพุทธศาสนา ตรัสรู้ ธรรม คำสอน ปัญญา ให้ความสำคัญแก่มนุษย์สูงสุด เน้นการแก้ทุกข์ แก้ปัญหาชีวิตเป็นสำคัญ เน้นความเป็นจริงในปัจจุบัน เน้นการพึ่งตนเอง เป็นศาสนาแห่งการวิเคราะห์ เป็นคำสอนเพื่ออิสรภาพแห่งชีวิต เป็นคำสอนที่ยึดทางสายกลาง มนุษย์ อเทวนิยม ๒.๒.๒ ลักษณะและคำสอนสำคัญ ๑ ) ลักษณะสำคัญของพระพุทธศาสนา

52. ๒ ) คำสอนสำคัญของพุทธศาสนา ¤ หลักการทั่วไป ¤ ๑ . ไม่ทำชั่วทั้งปวง ( เว้นชั่ว ) ๓ . ชำระจิตใจให้บริสุทธิ์ ( ทำจิตให้สะอาด ) ๒ . ทำความดีให้สมบูรณ์ ( ทำดี )

53. ประมวลคำสอนของพุทธศาสนา ๑ . ธรรมชาติของทุกข์ ( ผล ) ๒ . สาเหตุของทุกข์ ( เหตุ ) ๓ . ผลการดับทุกข์ ( ผล ) ๔ . วิธีดับทุกข์ ( เหตุ ) สภาพปัญหา การแก้ปัญหา ชีวิต คำสอนที่เป็นหัวใจของพระพุทธศาสนา คือ อริยสัจ ๔

54. ระบบศีลธรรมในพระพุทธศาสนา จะตั้งอยู่บนพื้นฐานคำสอนที่สำคัญที่สุดคือหลักกรรม หมายถึง กรรมดีและกรรมชั่ว คือมนุษย์จะเป็นไปตามผลกรรมที่ตัวเองสร้าง หลักคำสอนเรื่องปฏิจจสมุปบาท หมายถึง สรรพสิ่งทั้งหลายในโลกไม่ได้เกิดขึ้นโดยบังเอิญ แต่อาศัยเหตุ ปัจจัยเกิดขึ้น พระพุทธเจ้าปฏิเสธแนวคิดที่ผิด ๓ ประการ ดังต่อไปนี้ ๑ . กรรมเก่าดลบันดาล ๒ . บังเอิญ ๓ . เทพดลบันดาล หลักการนี้เรียกว่า เด็ดดอกหญ้ากระเทือนถึงดวงดาว ทุกอย่างล้วนสัมพันธ์เกี่ยวข้องกันหมด

55. หลักการปฏิบัติขั้นพื้นฐานที่พระพุทธศาสนาสอนให้ชาวบ้านทั่วไปปฏิบัติ มี ๓ ประการคือ ๑ . ทาน การให้เพื่อขจัดความโลภและความตระหนี่ถี่เหนียว ๒ . ศีล การมีปกติอยู่ด้วยการไม่เบียดเบียนผู้อื่นเพื่อขจัดความโกรธ ๓ . ภาวนา คือการฝึกจิตให้สงบและเจริญปัญญาเพื่อการรู้เท่าทันสรรพสิ่งตามความเป็นจริงจะได้ปล่อยวางไม่ยึดมั่นถือมั่น

56. คำสอนอันเป็นเป้าหมายสูงสุดในพระพุทธศาสนา แก้ทุกข์ หรือดับทุกข์ของชีวิตได้สิ้นเชิงที่เรียกว่า นิพพาน อริยมรรคมีองค์ ๘ ความคิดชอบ คำพูดชอบ การกระทำทางกายชอบ ความเพียรชอบ ความระลึกชอบ ความตั้งใจมั่นชอบ ๑ . สัมมาทิฎฐิ ๒ . สัมมาสังกัปปะ ๓ . สัมมาวาจา ๔ . สัมมากัมมันตะ ๕ . สัมมาอาชีวะ ความเห็นชอบ ๖ . สัมมาวายามะ ๗ . สัมมาสติ ๘ . สัมมาสมาธิ อาชีพชอบ

57. ในอริยมรรคมีองค์ ๘ คือ ทางสายกลางเส้นเดียวที่เดินไปสู่พระนิพพานนั้นถือว่า ข้อที่ ๑ คือสัมมาทิฐิ สำคัญที่สุดเพราะถ้ามนุษย์มีความเชื่อหรือความเห็นที่ผิดแล้ว การทำ การพูด และทุกสิ่งทุกอย่างย่อมผิดตามไปหมด พระพุทธเจ้าตรัสว่า “ในบรรดาความผิดทั้งหมด การมีมิจฉาทิฐิถือว่าเป็นโทษที่ร้ายแรงที่สุดยิ่งว่าอนันตริยกรรมเสียอีก” ผู้ที่ปฏิบัติตามหลักอริยมรรคมีองค์ ๘ จะทำให้ถึงซึ่งนิพพาน คือสภาวะที่จิตสะอาดปราศจากกิเลสและมีความสุขร่มเย็นตลอดไป เมื่อตายจากโลกนี้ก็ไม่ต้องเวียนว่ายตายเกิดอีกต่อไป ฯ

58. อวสาน