Dit verhaal bespreekt de lokale geschiedenis van het woonwagen verzamelkamp de Zwaaikom in Eindhoven in het licht van de Tweede Wereldoorlog. Aan bod komt ook de Berlijnse film Gross Stadt Zigeuner (Nagy, 1932) en de Westerborkfilm (Breslauer, 1944). Daarnaast wordt verwezen naar de diverse panelen van de tentoonstelling (zie ook: www.olungodrom.nl) Ter gelegenheid van de Bevrijdingsmaand in Eindhoven. Kunst in de Cathrien.

1. 1
Tussen Berlijn en Eindhoven, kort verhaal bij de opening van de Sinti en Roma tentoonstelling te
zien in de bevrijdingsmaand in Eindhoven, Catharina Kerk – door peter jorna, 9/9/2018
Dit verhaal begint met bewegende beelden, zwart-wit maar kleurrijk, uit de periode van voor de
Tweede Wereldoorlog. Ze kwamen me kort geleden onder ogen als onderdeel van een video-
impressie van de Woonwagen Cultuurdag op 16 augustus 2018 in de buurt van het
woonwagencentrum bij Hilversum. Sinds 2016 vieren de “mensen van de Reis” het feit dat hun
woonvorm en cultuur erkend is als nationaal erfgoed op de lijst van de UNESCO. De beelden leken
ons een toepasselijke introductie voor deze opening van de tentoonstelling Sinti en Roma door de
eeuwen heen in Nederland van stichting O Lungo Drom. Dit keer in een kerk.
De expositie staat middenin Eindhoven, een stad met meer dan 150 standplaatsen voor een
woonwagen, in een wijdere regio met meer dan 350 Sinti en Roma huishoudens. Deze regio,
Zuidoost Brabant, staat bekend om de vele goede eigen initiatieven, zoals de Sinti en Roma
organisatie opgezet vanuit de familie Weiss en die aan de basis stond van het Rechtsherstel, en
natuurlijk ook de vele muziekgroepen, van de Rosenbergs, Schäfers en Wagners, die naam en faam
bezitten tot ver over de grens. Met een studio in Eindhoven en een impresariaat (Sinti Music). U treft
dit alles aan in de etalage, zoals we de panelen van de tentoonstelling in dit verband noemen: met de
muziek op 28 en 29, voorbeelden van goede documentaires en films op 27, de zelforganisaties op 31
en de vele bijzondere monumenten op paneel 32.
Het verhaal begon echter in Berlijn, de stad waar sinds 2012 een van de mooiste monumenten van
Europa staat, onthuld door Angela Merkel en met een speech van ‘onze’ Zoni Weisz. De stad waar de
zwartste bladzijde in de geschiedenis mee begint en waar een groot deel van deze tentoonstelling
over gaat. Ik neem u daarom even mee daarnaar terug, waarbij de focus geleidelijk aan zwenkt naar
Eindhoven.
Stills uit films
Ik vroeg me af waar die beelden vandaan kwamen, in welk jaar ware ze gefilmd en door wie? Zijn het
amateurbeelden of gemaakt in opdracht? Ik vraag me zoiets altijd wel af, maar nu helemaal … Is de
bron wel okay wanneer die dateert uit de tijd van het Nationaal-Socialisme? Maar al te vaak zijn
foto’s en filmbeelden gemaakt door de Nazi’s of misbruikt voor propaganda doeleinden. Natuurlijk
moet je dat in z’n tijd en historische context plaatsen, maar lastig en pijnlijk blijft dat. Neem nu de
discussie over ‘dat boek’ deze week. Of dat beeld uit die beroemde film over Westerbork.
Onvergelijkbaar misschien, maar zal dat boek ooit ook op de Werelderfgoedlijst staan, zoals dat met
de Westerborkfilm in 2017 gebeurde?
Großstadt Zigeuner
De bewegende beelden die u zag, blijken afkomstig te zijn van een korte experimentele film van
László Moholy-Nagy, een Hongaars Joodse beeldhouwer, schilder en fotograaf die verbonden was
aan de kunstenaarsgroep het Bauhaus in Weimar, net als de bevriende en beroemd geworden
Nederlander Theo van Doesburg.
Hij gaf de 12 minutenfilm in 1932 als titel mee: Großstadt Zigeuner, oftewel “Zigeuners van de
Metropool”. Het geeft een impressie van het leven in en rond Berlijn, begin jaren 30, kort voordat de
Nazi’s daar de macht zouden grijpen. In beeld zijn de woonwagenkampen aan de rand van die stad,
Marzahn en Wedding. Bewoners bewegen zich vrolijk en vrijelijk, ze dansen en ruziën met elkaar. Er
is nog vrij verkeer tussen de periferie en het centrum, handel wordt gedreven, met handje klap over
de prijs van het paard en straatverkopers prijzen hun diensten bij de gegoede burgers aan en

2. 2
vrouwen lezen hen de hand. Stereotypen te over, daar niet van, maar het is dus een film in de beste
humanistische traditie, vanuit een idealistische gedachte gemaakt. Vorige maand nog in Bonn op een
filmfestival vertoond.
Berlijn, woonwagenkamp Marzahn (1932) Westerbork, doorgangskamp (1944)
Een beeld daaruit trof me vooral. De vrouw met hoofddoek, die vanuit het open raam van haar
mooie houten wagen zelfbewust de camera inkeek. Het deed me natuurlijk ook denken aan een
andere still, van dat meisje met hoofddoek, van die goederenwagon in Nederland. Tien jaar later.
Toenwas Marzahn als Zigeunerkamp en als Concentratiekamp al opgeheven. In 1936 beleefde dat
kamp haar demografische hoogtepunt tijdens de Olympische Spelen in Berlijn en gingen kort daarna
de eerste deportaties naar het zuiden, KZ Dachau. Het roept de vraag op hoe de situatie toentertijd
in Nederland was voor degenen die in een wagen woonden. Hoe was het hier, bij de “grote stad”
Eindhoven?
Zwaaikom in de beleving, op het world wide web
Foto’s van het Woonwagenkamp bij de Zwaaikom aan het kanaal (1935)
Een speurtocht naar dit oude woonwagenkamp levert op internet vele foto’s op met bijschriften en
ingezonden commentaren. De Zwaaikom blijkt een begrip onder vele, vooral oudere Eindhovenaren.
De weg ernaar toe was toen niet meer dan een zandpad langs de Kanaaldijk. Het lag ter hoogte van
Stratum, “nabij de grens met Geldrop”, zo valt te lezen bij een serie van 13 foto’s uit de jaren 30 van
de vorige eeuw – sommige zijn uit het archief van de parochie Tivoli.

3. 3
Volgens een lezer werd het woonwagenkamp bewoond door de familie Steinbach. Dat waren “Sinti-
zigeuners afkomstig uit Zuid-Limburg”, aldus de briefschrijver in 2017. Een andere Eindhovenaar wist
in 2014 nog precies te beschrijven hoe je daar moest komen: “Om er te komen moest je via een
zandpad achter de DAF richting Geldrop lopen. Dan kwam je bij de kruising van het kanaal waar de
schepen moesten draaien om het kanaal op te komen om hun vracht af te leveren bij Houtindustrie
PICUS aan het kanaal bij de ijsfabriek (nu DAF-museum). Het heette Zwaaikom omdat de schepen
daar moesten draaien (‘omzwaaien’) om richting PICUS te kunnen varen. Op de achtergrond zie je
huizen van steen met dikke stalen deuren die daarom de ijzeren huizen werden genoemd. Mensen
met huurschuld enz. konden daar wonen, er was geen elektriciteit en water. Buiten was een
waterpomp. Tijdens de 2e wereldoorlog zaten er Duitse militairen die de komende en gaande
schepen moesten controleren” (reactie 5 februari 2014).
Uit de reacties rijst ook een beeld over het effect van de oorlog op Eindhoven en haar bewoners,
namelijk met het bombardement van 6 december 1942. Verscheidene gezinnen waren dakloos
geworden en in de huizen van de Zwaaikom gezet.
“Waarom de huizen leeg stonden toen weet ik niet”, schrijft iemand in 2009 over haar jeugdjaren
kort na de oorlog. “Ik ben er binnen geweest en vond het vreselijk. Betonnen muren, stalen deuren,
het leek meer op een bunker dan op een woning. De Zigeuners waren al vroeg in de oorlog afgevoerd
naar concentratiekampen”, schrijft zij. “Zij die na de oorlog zijn teruggekeerd woonden in wagens die
van binnen prachtig waren en heel schoon. Wij gingen vaak zwemmen in de Zwaaikom en hadden
dus contact met de kinderen van de caravans. Ik kan me nog herinneren dat zij tattoo-nummers van
het concentratiekamp op hun armen hadden. Geen mooie herinnering”, aldus deze Eindhovense.
Zwaaikom 1929-1944
Woonwagenkamp De Zwaaikom was aangelegd in 1929 en ernaast waren inderdaad ook huisjes
verschenen. Het sociaaldemocratische dagblad De Tribune schrijft in 1934:
"Geen gewone huizen, maar huizen van ijzer en beton, en asfalt voor dakbedekking. 's Avonds heerst
een Egyptische duisternis. In deze uithoek wonen 14 zogenaamd a-sociale gezinnen. De twintig
kinderen kunnen bijna nooit de school bezoeken."
Ook op de Sinti en Roma tentoonstelling komt Eindhoven voor, bij het thema Van Woonwagen tot
Woonwagenkamp. Eerst in de periode 1800-1928 (paneel 4) en vervolgens in de aanloop naar de

4. 4
Tweede Wereldoorlog (1928-1940), maar eigenlijk ook lang daarna nog (op paneel 22 en 34). Te zien
is op paneel 5 dat de dienst gemeentewerken in de jaren 20 al voorbereidingen treft voor de
inrichting van een “kampje”. De gemeenteraad wilde echter geen “concentratie te Woensel” en
liever een “spreiding van de staanplaatsen over de gehele stad”. Bij voorkeur “zo ver mogelijk van de
huizen verwijderd, bijvoorbeeld op de grenzen van Best of Leende”, want om in de nabijheid van een
“woonwagenkolonie” te wonen, was “voor de menschen een ware plaag”, aldus de wijd verbreide
opvatting onder gezagsdragers indertijd. Gedacht werd ook aan politietoezicht, “door middel van een
rijwielbrigade”. Omwonenden en voorbijgangers mochten zo min mogelijk getuige zijn van “de
excessen waaraan zulke woonwagenbewoners door hunnen verwilderde zeden te buiten gaan”. Hier
openbaarde zich ook een dilemma: hoe verder van de bebouwde kom, des te moeilijker de controle
oftewel het politietoezicht te realiseren viel. Trouwens over fietsen gesproken, ook op het kamp
waren er een paar en sterker nog, Sinti beschikten indertijd niet alleen over paarden maar ook al
over auto’s.
Uit de notulen blijkt dat de gemeente zich niet goed raad wisten wat te doen, maar uiteindelijk in
januari 1929 een besluit nam. Het kamp werd in mei dat jaar opgeleverd aan het Eindhovens Kanaal.
Een half later “was het kamp al overvol”. Volgens het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven staan
er in november 1929 al 58 wagens en het kamp is veranderd in een modderpoel. De gemeenteraad
stelt meteen kritische vragen. Over de voorzieningen op het kamp. Op het gemiddelde aantal van
150 personen waren vier “privaten” aanwezig. Volgens Burgemeester en Wethouders “Ruim
voldoende”. Het college beriep zich op de richtlijnen van de Woonwagenwet die van 1918 tot 1999
van kracht was voor de inrichting van vele soortgelijke kampen verspreid over het land aan de rand
van grote steden, maar ook in vele andere, kleinere plaatsen.
Men leek toen meer begaan met het welzijn van de paarden dan met mensen, vindt het Regionaal
Historisch Centrum Eindhoven. Zo noemde een raadslid de situatie waarin de viervoeters in de
maand november verkeerden “thans meer dan ergerlijk”. Met de bouw van stallen met jute en
tabaksmatten had de gemeente ingestemd op voorwaarde dat de stalling niet “demontabel” mocht
zijn. Het reislustige volk zou anders de stallen wel eens mee kunnen nemen naar hun volgende
standplaats.
Dat bewoners overigens niet alleen in paarden handelden maar ook voor de burgerij allerlei diensten
verleenden en ambachten verrichten, vindt u terug in de tentoonstelling, onder meer op paneel 23
over Beroepen. Ook in de registratie van de Zwaaikom komen we een verscheidenheid aan middelen
van bestaan tegen, van koopman in galanterieën (zoals Alexander Stephan Johan Hanstein die in
1944 in Helmond zou staan) of filmoperateur en circusman Akkerman (oftewel Boltini). Ook de
muzikale Steinbachs hadden de benaming “Circus” op hun wagen gezet.
Sommige families waren “Manische”, zoals Sinti destijds door de andere reizigers genoemd werden,
naar het Franse Manouche wat “mens” betekende. Dit woord vond zijn oorsprong in het Romanes,
de taal van Sinti en Roma, waarover meer op het 2e
paneel. Op andere kampjes stonden ook Roma,
“Hungarn” genoemd, naar de klank van hun namen en hun herkomst.
Zoals alle kampjes was ook de Zwaaikom een “open kamp”. Feitelijk was het tot 1943 vooral een
winterkamp, of voor kort verblijf door het jaar heen: dicht bij de stad en met wat voorzieningen,
zoals sanitair, licht en water. Het voorjaar luidde het opbreken in van het winterkwartier en kondigde
het trekseizoen aan. Wel was daarvoor toen al een vergunning vereist, corresponderend met een
nummer op de wagen. Op Paneel 5 van de tentoonstelling zien we ook een plakkaat van
burgemeester en wethouders van Eindhoven, met daarop 12 kampregels en de waarschuwing dat bij

5. 5
overtreding ervan de vergunning ingetrokken zou worden en de kampbaas samen met de politie tot
verwijdering zou overgaan. Verder gaf het een dagindeling, voor aan- en afmelding en voor corvee.
Duitse bezetting
Een eerste maatregel waarin “Zigeuners” onder de Duitse bezetting ter sprake kwamen, was volgens
de historicus Leo Lucassen, die in verband met het verwijderen van “vreemdelingen” uit het
Nederlandse kustgebied (Atlantic Wall, 1940). De binnenlandse trekvrijheid werd pas later aan
banden gelegd. Midden in de Tweede Wereldoorlog. De Jodenvervolging is in volle gang, evenals de
gedwongen tewerkstelling van alle volwassen Nederlandse mannen, al dan niet in Duitsland
(Arbeitseinsatz). In mei 1943 gaf Hans Rauter, hoofd van de Duitse politie in Nederland, het bevel aan
vijf gewestelijke politiepresidenten om vaste verblijfkampen aan te laten leggen. Eindhoven had
daarop vooruitlopend al in april dat jaar een begin gemaakt met de concentratie van alle
woonwagens in één kamp. De Zwaaikom was een van de 27 verzamelkampen.
Volgens Lucassen liep deze concentratie in Nederland niet zo rap. Nederland telt indertijd 10.000
woonwagenbewoners (ongeveer 2700 wagens), door Binnenlandse Zaken in kaart gebracht en
gedeponeerd in het CBR (Centraal Bureau bevolkingsregistratie). In juni 1944 waren nog maar 400
wagens in zulke verzamelkampen ondergebracht.
Het reizende volk zocht steeds vaker een heenkomen in – al dan niet onbewoonbaar verklaarde -
huizen in steden en stadjes. Sommige wisten hun woonwagens te verkopen of tijdelijk bij de boer te
stallen, in hooischuren. Weer andere doken onder in de bossen of op de heide, in plaggenhutten, en
overleefden zo de hongerwinter. Interviews met Sinti en Roma getuigen daarvan in de film Een stukje
blauw in de lucht van Bob Entrop, uit 2007. Weer anderen hebben tijdens de oorlog als muzikant
ingeschreven gestaan bij de Nederlandse Cultuurkamer, of anderszins protectie gevonden (bij Toni
Boltini bijvoorbeeld).
Centrale aanhouding
In België vond in 1943 al een grote razzia onder Sinti en Roma plaats. Onder hen 27 Sinti reizigers uit
Nederland met hun wagens. Uit kazerne Dostal in Mechelen is op 15 januari 1944 een groot
Zigeunertransport vertrokken met 351 personen, waarvan niet meer dan 12 terugkeerden.
In 1944 ratelden de Duitse telexen vanuit Berlijn naar Nederland, op 14 mei. Op de panelen 9 tot en
met 12 kunt u zien hoe de bevelen luidden en uitvoering verliep. Vanuit 18 gemeenten zijn 578
mannen, vrouwen en kinderen afgevoerd naar doorgangskamp Westerbork. De meesten uit Den
Haag (113 Sinti en Roma, aangehouden in huizen en wagens). Politiegewest Eindhoven leverde 105
personen, afkomstig uit Brabant en Limburg. Op de Zwaaikom had de agent pas laat “onderzoek”
verricht en was tot 27 “Zigeuners” gekomen: 21 van het verzamelkamp, 6 uit huizen. Op hun
identiteitspapieren stond dat ze katholiek waren en “Statenloos”, op twee na die Nederlandse
passen hadden. Een enkeling kon tijdig onderduiken in de huisjes naast het kamp, al dan niet op een
aanwijzing van de agent of de kampbaas.
Steinbachs
Van het “Zigeunertransport” maakte Anna Maria Steinbach deel uit: Settela, zoals haar Sinti naam
luidde en zoals een Nederlandse journalist uitploos in de jaren 90 en toen aan de buitenwereld
kenbaar maakte. Van het grote gezin op de Zwaaikom was de vader de enige die de vernietiging van
het Zigeunerlager in Birkenau op 2 augustus 1944 overleefde, of de dodenmarsen naar andere
kampen erna.

6. 6
Een van zijn broers was de vader van Beike Steinbach. Met nog drie broers en een andere Sinto
(Reinhardt) en een reiziger waren zij aan de centrale razzia in Eindhoven ontkomen. Zij waren een
week tevoren al opgepakt en naar Kamp Amersfoort gestuurd voor dwangarbeid in de greppels.
Toen zij zich bij de familie in Westerbork wilden voegen, bleek die al meer dan een week weg, met
dat transport naar Polen. De zeven mannen werden vervolgens naar Vught gestuurd, om te werken
in de Philips fabriek. Bij de bevrijding op 17 september 1944 vestigden zij zich eerst weer op het
woonwagenkamp de Zwaaikom, om daarna verder het land in te trekken, op zoek naar vermisten.
Van de 245 Sinti en Roma van Zigeunertransport keerden slechts 30 terug. Beike’s moeder was een
van hen. Ze heeft drie concentratiekampen overleefd waaronder het Zigeunerlager van Auschwitz-
Birkenau en vrouwenwerkkamp Ravensbück. Alle kampen waarin Beike’s ouders, familie en andere
Sinti en Roma uit Nederland hebben gezeten, moesten voor deze tentoonstelling een paneel krijgen:
Amersfoort (paneel 7), Vught (8), Westerbork (11-12), Auschwitz-Birkenau (13-16), Ravensbrück (17),
Buchenwald (18, Flossenbürg (19). De terugkeer naar Nederland en de kille opvang (20) wordt
belicht, evenals de zoektocht van families naar Wiedergutmachung (1960), en, op paneel 21,
eindelijk Rechtsherstel (2000).
Lange tijd zou voor hen het “Tientje van Philips” de enige vorm van genoegdoening zijn. Het
behoorde tot de weinige dingen waar Beike’s moeder wel over sprak: net als iedereen hadden
Zigeuners handgeld gekregen voor leeftocht in het bevrijde land. Steinbachs hebben zowel voor als
tijdens en na de oorlog ingeschreven gestaan in de burgerlijke stand van Eindhoven: bewoners van
een huis of van een woonwagen.
Beike Steinbach groeide op met het reizen in de woonwagen. Voordat haar ouders zich settelden op
het kamp in Den Haag, stonden ze in Best op het kampje aan ‘t Willemskanaal. Ze had er ooms en
tantes in de omgeving. Bij leven zou Settela een oudere nicht van haar zijn geweest. Nu is zij dat ook
en tevens wereldwijd symbool voor de vervolging.
Beike bleef met haar kinderen in de Randstad waar ze ijverde voor het bijzondere Monument in Den
Haag (paneel 32) en voor renovatie van het huidige kampje in Rijswijk (34). In 2006 begon ze met een
tentoonstelling en werd zo boegbeeld van stichting O Lungo Drom, de Lange Weg in het Romanes. Ze
noemt deze expositie “een Boek waar je door heen kunt lopen”. Zij vertelt u over het hoe en
waarom van dit initiatief.