SDC/Green Gold project 2016 annual operational report mon

1. НОГООН АЛТ ТӨСӨЛ
2016 оны үйл ажиллагааны тайлан
2016.01.01 - 2016.12.31
Улаанбаатар хот
2016 он

2. Төслийн тухай товч мэдээлэл
Нэр “Ногоон Алт” Хөтөлбөр, 4 дүгээр үе шат
Хэрэгжих хугацаа 2013 оны 1 сарын 1-нээс 2016 оны 12
сарын 31
Зорилго
Малчдын амьжиргааг дээшлүүлэх,
хөдөөгийн ядуурлыг бууруулахад дэмжлэг
үзүүлэх
Хэрэгжүүлэгч
байгууллагууд
Хүлээгдэж байгаа үр
нөлөө
1
Малчдын хамтын байгууллага:
Малчдын бэлчээр ашиглагчдын хэсэг
/БАХ/, сумын БАХ-ийн холбоо,
хоршоогоор дамжуулан малчид
бэлчээрийн менежмент, орон нутгийн
эдийн засгийн хөгжил, засаглалын
харилцаанд үр ашигтай хэлбэрээр
оролцох боломж бүрдэнэ.
Баян-Өлгий,
Ховд, Увс, Говь-
Алтай, Завхан,
Архангай,
Баянхонгор
аймгийн Бэлчээр
ашиглагчдын
холбоо
2
Хэрэглээнд чиглэсэн бэлчээрийн
судалгаа: Бэлчээрийн экологийн
чадавхид суурилсан ашиглалтыг
нэвтрүүлснээр доройтлоос урьдчилан
сэргийлэх, нөхөн сэргээлтийг үр
дүнтэй хийх боломж бүрдэнэ.
Газрын харилцаа
зураг зүйн газар,
Ус цаг уур,
байгаль орчны
хяналтын газар,
ХААИС, МУИС
3
Эрэлтэд түшиглэсэн экстейншин:
БАХ, малчдын бүлгийн зохион
байгуулалтаар дамжуулан эрэлт
хэрэгцээнд үндэслэсэн
нэвтрүүлэлтийн үйлчилгээг хөгжүүлнэ.
Австралийн
Куинсландын их
сургууль,
Монголын
Хөдөөгийн
хөгжлийн холбоо
4
Маркетинг: Сарлагийн хөөвөр,
тэмээний ноосны нэмүү өртгийн
үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд дэмжлэг
үзүүлнэ.
Германы
GFA-GEFAK
консорцнум
Төслийн хамрах хүрээ
Баруун бүсийн 7 аймаг: Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Говь-Алтай,
Завхан, Архангай, Баянхонгор
Хамтран ажиллах түнш
байгууллагууд
ҮХААЯ, ХААНТ, УЦУОШГ, ГХГЗЗГ, ХААИС, МУИС, МААЭШХ,
БАХ, Сумын БАХ-ын холбоо, Аймгийн БАХ-ын холбоо,
Швейцарийн Хөгжлийн
Агентлагийн санхүүжилт 14,7 тэрбум төгрөг
Түнш байгууллагуудын
оруулах хувь
4.0 тэрбум төгрөг (түүнтэй тэнцэхүйц мөнгө, түүнийг орлох
зүйлс)
Малчид, малчдын
байгууллагуудын
оруулах хувь
750,0 сая төгрөг (түүнтэй тэнцэхүйц мөнгө, түүнийг орлох
зүйлс)

3. Хураангуй:
Бэлчээрийн менежментийг бэлчээрийн экологийн чадавхи, малчдын оролцоонд
суурилан зохион байгуулах эрх зүйн зохицуулалт сайжирч, чадавхи бий болж байна.
2016 онд өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд хийсэн бэлчээрийн судалгааны үр дүн мэдээлэлд
тулгуурлан боловсруулсан бэлчээрийн сэргэх чадавхийн ангилал, бэлчээрийн төлөв байдал
өөрчлөлтийн загварууд дээрээ үндэслэн бэлчээр ашиглалт, МАА-н үйлдвэрлэлийг
бэлчээрийн экологийн сэргэх чадавхид суурилан зохион байгуулах чадавхийг үндэсний
болон сум аймгийн түвшинд бэхжүүлэх, эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах тал дээр
ажиллаж ирлээ. Бэлчээрийн газрын өөрчлөлт, бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг
фотомониторингийн аргаар хянаж үнэлэх боломжийг байгалийн бүс төлөөлсөн 15 суманд
туршсан дүнд үндэслэн ГХГЗЗГ аас 2015 онд “Бэлчээрийн газрын өөрчлөлтийг фото
мониторингийн аргаар үнэлэх” заавар журам батлагдаж энэ онд улсын хэмжээгээр
хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэсэн. Энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд
фотомониторингийн хөтөлбөрийг улсын хэмжээнд хэрэгжүүлэх чадавхийг бий болгох
зорилгоор нийт аймаг сумдын даамлуудыг фото мониторинг хийх хээрийн арга зүй,
мониторингийн мэдээллийн сан бүрдүүлж архивлах, боловсруулалтын Sample point
программыг эзэмшүүлэх, мониторингийн мэдээллийг бэлчээр зохион байгуулалтын
төлөвлөгөөнд ашиглах зэрэг хээрийн ба танхимын бүсчилсэн сургалтанд хамруулж
судалгааны багаж хэрэгслээр хангалаа. Тухайлбал, бэлчээр зохион байгуулалтыг
бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилан малчдын оролцоотойгоор төлөвлөх, хэрэгжилтийг
эрчимжүүлэх БАГэрээ хэрхэн байгуулах, ашиглалтын үр нөлөөг хянах фотомониторингийн
арга зүйн сургалтыг ХХААЯ, ГХГЗЗГ, ЦУБОШГ болон аймгийн ХХААГ, ГХБХБГ-уудтай
хамтран 7 аймагт зохион байгуулж нийт 870 хүнийг хамрууллаа. Үүний үр дүнд 2016 онд
фотомониторингийн нийт 13 аймгийг хамарсан 2000 гаруй цэгийн мэдээлэл бүхий улсын
хэмжээний сан бүрдсэн бөгөөд энэ ажилд Архангай, Говь Алтай, Булган, Хэнтий, Өмнөговь
аймгууд бусдыгаа манлайлан ажиллалаа.
Сумдын бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсгийн чиг үүрэг тодорхой болж, хамтын
ажиллагаа сайжирч байна. Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг сум,
аймгийн түвшний бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсгээр дамжуулан нэвтрүүлж байгаа
бөгөөд энэхүү ажлын хэсэг нь сумын засаг даргын захирамжаар байгуулагдаж сумын засаг
даргын тамгын газрын даргаар ахлуулан газрын даамал, байгаль орчны улсын байцаагч,
цаг уурын мэргэжилтэн, МЭҮТ-ийн мэргэжилтэн болон СБАХ-ны тэргүүнээс бүрдэж байна.
Сум бүрт бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсгийг байгуулж ажиллуулснаар өөр өөр
салбарын яамд, агентлагуудийн харъяалалтай, үйл ажиллагааны уялдаа холбоо, хамтын
ажиллагаа султай мэргэжилтнүүдэд мэдээллээ хуваалцах, зардал, цаг хугацааг хэмнэн,
илүү үр дүнтэй байдлаар хамтран ажиллах боломжийг олгож байна.
БАХэсгүүд сумын Засаг даргатай байгуулсан бэлчээр ашиглалтын гэрээний
хэрэгжилтийг сайжруулах зорилгоор гэрээгээ шинэчлэн байгууллаа. Бэлчээр зохион
байгуулалтын төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг сайжруулах, бэлчээрийн ачаалал, ашиглах
хугацааг бэлчээрийн даацад тохируулахад бэлчээр ашиглалтын гэрээ чухал үүрэг
гүйцэтгэнэ. Малчдын бэлчээрээ ашиглах уламжлалт эрхийг баталгаажуулах, бэлчээрт эзний
сэтгэлээр хандах хандлага, хариуцлагыг өндөржүүлэх гол хэрэгсэл болох Бэлчээр
ашиглалтын гэрээний хэрэгжилт, түүний үр нөлөөг нэмэгдүүлэх зорилгоор өмнө байгуулсан
гэрээг төгөлдөржүүлэх, гэрээт бэлчээрийн байршил хэмжээ, төлөв байдал, чанар, гэрээний
хэрэгжилтийг үнэлэх шалгуур үзүүлэлтүүдийг суурь түвшинтэй нь харьцуулсан мэдээллийг
нэмж хавсаргах арга зүйд аймаг сумдын холбогдох мэргэжилтнүүд, АБАХ, СБАХ-ын
ажилтнуудыг сургаж чадавхижууллаа. Энэхүү аргачлалаар 361 БАХ-ийн БАГэрээнд бэлчээр
ашиглагч малчдын хэсэг, бүлгийн гишүүн өрх /гишүүдийн/ овог нэр, малын тооны мэдээлэл,
гэрээт бэлчээрийн хэмжээ байршил, улирлын хуваарийн зураг, экологийн чадавхийн
зураглал, бэлчээрийн төлөв байдал, шилжилтийн загвар (экологийн бүлгүүдээр), даац
багтаамжийн мэдээлэл, жил бүрийн мониторингийн дүнг суурь мэдээлэлтэй харьцуулж

4. орууллаа. Ингэснээр БАГ байгуулах нь малчдын бэлчээрээ ашиглаж ирсэн уламжлалт
эрхийг баталгаажуулахын зэрэгцээ тухайн бэлчээрийн чанарыг алдагдуулахгүйн тулд
ашиглалтын ямар горимыг мөрдөх, ашиглалтын горимыг зөв тохируулснаар ямар үр дүнд
хүрч болох, энэ чиглэлээр тухайн БАХ-ийн малчид гэрээнийхээ үүргийг хэрхэн биелүүлж
буйг хянаж үнэлэх боломжтой болж байна. Одоогийн байдлаар 7 аймгийн хэмжээнд
БАГэрээ байгуулан ажиллаж буй 630 гаруй БАХ-аас 361 БАХ гэрээгээ шинэчлэн, бүх
малчиддаа танилцуулан гарын үсэг зуруулж, зохих журмын дагуу баталгаажуулаад байна.
Эдгээр иж бүрэн мэдээлэл бүхий гэрээ нь ГЗБГЗЗГ-ын дэргэдэх газрын мэдээллийн нэгдсэн
санд бүртгэгдэх бөгөөд эхний ээлжийн 50 гэрээг бүртгэх ажлыг эхлүүлээд байна. Ингэснээр
малчид малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүн нь байгальд халгүй, органик эрүүл
бэлчээрээс гаралтай гэдэг нь тодорхой болохыг баталгаажуулах суурь тавигдаж байна.
Бэлчээр хамгаалах хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг, судалгааг зохион байгууллаа. НҮБ-
ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллага, Ногоон алт төсөл хамтран Бэлчээр хамгаалах
хуулийн төслийн хэлэлцүүлгийг Монгол орны бүх бүс, нийгмийн бүлгүүдийг төлөөлсөн 12
аймгийн 145 сумын малчид голлосон 1121 хүнийг хамруулан Бодлого судлалын төвөөс
зохион байгуулсан. Малчдын хувьд бэлчээрийн даац хэтэрсэн (63.8%), усгүй (50.4%),
маргаан, зөрчил ихэссэн (42%), төрийн зохицуулалт сулаас дур зоргоор ашигладаг (34.9%)
гэсэн асуудлуудыг бэлчээр ашиглалтын хүрээн дахь хамгийн тулгамдсан хурц асуудал гэж
үзэж байна. Хэлэлцүүлэгт оролцогчдын дийлэнх (80.2%) одоогийн Газрын хууль дээрх
тулгамдсан асуудлыг зохицуулж чадахгүй байна, иймд бэлчээр хамгаалах хуулийг гаргах
шаардлагатай (73.5%) гэж үзэж байна. Шинэ хуулийг баталснаар гарах нөлөөллийн үнэлгээг
хэлэлцүүлгийн явцад хийлээ. Үнэлгээний дүнгээс дурдвал дийлэнх малчид бэлчээр
хамгаалах хууль батлагдсанаар бэлчээрийн даац хэтрэлт, доройтол багасна (74.1%),
бэлчээрийн маргааныг таслах эрх зүйн орчинтой болно (57%), малчид малын тог бус
чанарыг анхаардаг болно (56.6%) бэлчээртээ өөриймсөг хандаж хамгаална (55.8%), ядуу
малчдын эрх ашиг хамгаалагдана (49%), бэлчээрээ алдахын эсрэг хамгаалалттай болно
(43.5%), ган, зудаар ашиглах отрын нөөц нутаг баталгаажна (40%) гэсэн эерэг хүлээлттэй
байна.
“Монгол орны бэлчээрийн төлөв байдал, тулгамдсан асуудал” сэдэвт нээлттэй
хэлэлцүүлгийг хамтран зохион байгууллаа. Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
Г.Мөнхцэцэгийн санаачлагаар УИХ-ын Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын
хорооноос “Монгол орны бэлчээрийн төлөв байдал, тулгамдсан асуудал” сэдэвт нээлттэй
хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа. Уг хэлэлцүүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Баделхан,
Г.Мөнхцэцэг, Б.Батзориг, Г.Занданшатар, М.Билэгт, Д.Мурат, Б.Энх-Амгалан, О.Баасанхүү
болон Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам, Байгаль орчин, аялал жуулчлан яам,
Барилга, хот байгуулалтын яам, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам, Газрын харилцаа,
геодези, зураг зүйн газар, Бодлого судлалын төв, НҮБ, Швейцарийн хөгжлийн агентлаг,
Монголын бэлчээр ашиглагчдын нэгдсэн холбоо зэрэг байгууллагын төлөөлөл
оролцлоо. Хэлэлцүүлэгт оролцогчид бэлчээрийг хамгаалахын тулд бие даасан хууль гаргах
нь оновчтой эсэх, хуулиар зохицуулах бол бүс нутгийн онцлогийг хэрхэн харгалзах, уул
уурхайн ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн тоог багасгах, малын гаралтай түүхий эдийг
эдийн засгийн зөв эргэлтэд оруулах, газрыг ашиглах, эзэмших харилцааг нарийвчлан
зохицуулах, орон нутгийн засаглалын менежментийг сайжруулах, малын эрүүл мэндийг
сайжруулах, газар тариалангийн чиглэлийн газрын хэмжээ хязгаарыг шинэчлэн тогтоох,
малчдад хариуцлага оногдуулах, бэлчээрийн төлбөртэй болгох зэрэг асуудлыг өргөн цар
хүрээнд авч үзэх хэрэгтэй байгаа талаар ярилцаж, мал аж ахуйн салбар тэр дундаа
бэлчээрийн асуудалд хандах хандлагаа өөрчлөх, төрөөс үр дүнтэй нэгдсэн бодлого
хэрэгжүүлэх цаг болсонтой санал нэгтэй байгаагаа илэрхийлсэн үр дүнтэй уулзалт боллоо.

5. Бэлчээр ашиглалтын гэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах зорилгоор хоёр шатлалтай
гэрээ турших ажлыг хэрэгжүүллээ. БАХ ба сумын засаг даргын хооронд байгуулсан
бэлчээр ашиглалтын гэрээнээс гадна бэлчээрийн төлөв байдал/эрүүл мэндийн үзүүлэлт
(экологийн чадавх/төлөв байдлын өөрчлөлтийн загвар), бэлчээрийн даац, ачаалал зэрэг
БАХ-ийн доторх жижиг бүлгийн түвшинд зохицсон тусгай нөхцөл, үзүүлэлтүүдийг тусгасан
гэрээ байгуулах боломжийг турших ажлыг эхлүүллээ. Сумын ИТХ, засаг дарга нар, газрын
даамал, СБАХ-ны тэргүүн зэрэг албаны хүмүүс ихээхэн чармайлт гаргаж ажилласны үр
дүнд хоёр шатлалтай гэрээг 12 БАХ-ийн 19 бүлэг, 3 нөхөрлөл байгууллаа. Хоёр шатлалтай
гэрээнд 539 өрхийн төлөөлөл 918 хүн (өрхийн тэргүүн, эхнэр) гарын үсэг зурж хамрагдсаны
дотор ганц бие өрх толгойлогчтой 80 өрх (14.8 хувь), 380 эмэгтэй (өрх толгойлсон
эмэгтэйчүүд ороод) буюу 41.3 хувь эмэгтэйчүүд байгаа нь гэрээ байгуулах арга хэмжээ
нийгмийн янз бүрийн бүлгийг хамруулах талаасаа сайтар зохион байгуулагдсан болохыг
харуулж байна. Бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулсан нийт 22 малчдын бүлэг/ нөхөрлөлийн
гэрээт бэлчээрийн газрын экологийн чадавхи, бэлчээрийн төлөв байдал, экологийн
бүлгүүдээр шилжилтийн загвар, гэрээний биелэлтийг үнэлэх суурь мэдээллийг сургалтад
хамрагдсан сумдын газрын даамал нар гарган бэлчээр ашиглалтын гэрээнд хавсралтаар
оруулсан. Малчид малын тоог өсгөхийг орлогоо, хөрөнгөө нэмэгдүүлэх арга гэж хардаг
бөгөөд харин малын тоог бэлчээрийн даацтай уялдуулснаар бэлчээрийн чанар, тэжээлийн
хангамж, малын ашиг шим нь сайжирч, орлого нь өсөж, эрсдэлээс илүү хамгаалагдах юм,
хамгийн гол нь урт хугацааны тогтвортой хөгжлийг зам гэдгийг олж хардаггүй. Үүнийг
малчдад ойлгуулах, орлого нь хэрхэн өсөх боломжтойг ойлгомжтой хэлбэрээр харуулах
үүднээс “МАА-н тогтвортой хөгжлийн бодлого”-ыг 8 сумын ИТХ-аар хэлэлцүүлж батлууллаа.
Энэ бодлогын хүрээнд малчид бүлэг, нөхөрлөлийн хамтын зохион байгуулалтыг бэхжүүлэх,
малын чанар, эрүүл мэндийг сайжруулах, МАА-н эрсдэлийг бууруулах, байгалийн нөөц
баялгийг ашиглаж хамгаалах, МАА-н бус орлого нэмэгдүүлэх үйл ажиллагаа эрхлэх, өртгийн
сүлжээг сайжруулах бүхий л хүрээнд нягт хамтран ажиллаж, нэгдсэн зорилго, зохион
байгуулалтын хүрээнд хэрэгжүүлэх малчдын бүлэг, нөхөрлөлийн цогц төлөвлөгөө
боловсруулж ажилласан. 22 бүлэг нийт 27150 мал зарлагадах төлөвлөгөө боловсруулж
60.2%-ийн гүйцэтгэлтэй байна. Энэ жил мал, мах, түүхий эдийн үнэ хямд байснаас малчид
малаа борлуулах сонирхол муутай, нөгөө талаас борлуулах хүсэлтэй байсан ч худалдан
авах зах зээл байхгүй байсан нь малчид даацандаа тохируулах төлөвлөгөөний гүйцэтгэлд
сөргөөр нөлөөлсөн. Гэсэн хэдий ч бэлчээрийн даацыг тохируулах чиглэлээр үйл ажиллагаа
хэрэгжүүлэхэд жижиг бүлгийн зохион байгуулалт илүү тохиромжтойг малчид баталж байна.
БАХ-ийн тогтолцоо (БАХ, СБАХ, АБАХ, БАНХ)-ны тогтворжилтыг хангахад Ногоон Алт
төслийн IV үе шатны анхаарал төвлөрч байна. БАХ, СБАХ, АБАХ, БАНХ болон хоршоод
бол Ногоон Алт төслөөс үлдэх гол үр дүн, түүний тогтворжилтын үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг
мөн. Ногоон Алт төслийн бүрэлдэхүүн хэсгийг орон нутгийн оролцогчидтой аймгийн түвшинд
үйл ажиллагааны хүрээнд зохицуулах, уялдуулах, тэдний дадлага, чадавхийг дээшлүүлэх
зорилгоор Ногоон Алт төслийн ТХН-ийн зарим үүрэг, үйл ажиллагааг АБАХ болон БАНХ-нд
шилжүүлэх арга хэмжээг 2014 оноос хэрэгжүүлж ирлээ. 2016 онд БАНХолбоогоор дамжуулж
шинээр 4 аймгийн 13 суманд БАХ-ийн тогтолцоог бий болгох, бэлчээрийн менжементийг
сайжруулах ажлыг хэрэгжүүллээ. Энэ ажлын хүрээнд нийт 190 БАХ байгуулагдаж үйл
ажиллагаагаа эхлээд байна.
АБАХ, СБАХ-ны чадавхи бэхжүүлэх онлайн сургалтыг амжилттай зохион байгууллаа.
Монголын Хөгжил Судлалын Төв болон Бизнесийн Амжилтын Түлхүүр ТББ-аас хамтран
бэлчээр ашиглагчдын сумын ба аймгийн холбоодын чадавхи бэхжүүлэх ажлын хүрээнд
онлайн сургалтыг таван сарын хугацаанд зохион байгуулж АБАХ, СБАХ-ны нийт 46 ажилтан
амжилттай суралцаж, ТББ-ын стратегийн менежмент, гадаад, дотоод орчин, стратегийн
нөөц, засаглал, ТББ-ын тогтвортой байдал ба үнэлэх аргачлал, идэвхжүүлэлт, манлайлал
ба ёс суртахуун зэрэг 15 сэдвээр олж авсан мэдлэг, чадвараа үйл ажиллагаандаа
хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Энэхүү сургалтаас маш их зүйлийг олж мэдсэн, маш их ач

6. холбогдолтой сургалт болсон гэж оролоцогсод өндрөөр үнэлсэн.
Бүх аймгийн БАХ-д маркетингийн дундын хоршоо байгуулж, 60 гаруй сумын СБАХ
дэргэдээ анхан шатны маркетингийн хоршоотой боллоо. Хоршооны гишүүнчлэл 2013
оноос байнга өсч, дундын хөрөнгө, борлуулалтын жилийн орлого мөн дагаж нэмэгдсээр
ирлээ. Эдгээр хоршоод бүгдээрээ боловсруулах компанитай түр ба урт хугацааны хамтран
ажиллах гэрээ байгуулж, байнгын харилцаатай түншүүд болсон. 2016 оны байдлаар СБАХ
ба АБАХ-ны дэргэдэх хоршоодоос гүйцэтгэсэн борлуулалт 3.2 тэрбум, үүнээс мал аж ахуйн
гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний борлуулалт 2.7 тэрбум төгрөгт хүрлээ. Боловсруулах
үйлдвэрүүдээс өгч буй мэдээллээр БАХ-ийн тогтолцооны хоршоод бусдаасаа итгэлтэй,
гишүүдтэйгээ нягт харилцдаг учраас нийлүүлэгчтэй холбоотой гарсан асуудлыг мөшгөх
боломж илүү, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах тал дээр найдвар илүү хүлээдэг ажээ.
Дотоодын зах зээлээс гадна төслийн дэмжлэгтэйгээр Европын зах зээлд сарлагийн хөөвөр,
торомны ноос борлуулах урт хугацааны гэрээг үндэсний үйлдвэрүүд байгуулж Герман улс
руу нийт 520 гаруй сая төгрөгийн борлуулалт хийгээд байна.
Малчдын дундын санд суурилсан Хадгаламж Зээлийн Хоршоод байгуулагдан
ажиллаж байна. Төслийн хүрээнд бэлчээр ашиглагчдын хэсгийн төвшинд бүрдүүлдэг
Малчдын дундын санд 2016 оны 12 сард хийсэн хяналтын дүнгээс үзэхэд нийтдээ 700 гаруй
БАХ-ийн 18 000 малчин өрхүүд нэгдэж дундаа 2,5 тэрбум төгрөгийн дундын сан бүрдүүлэн
ашиглаж байна. Энэ сангаасаа малчид богино хугацааны хэрэглээний хямд зээл авдаг
бөгөөд ялангуяа энэ жилийн хувьд зуданд нэрвэгдсэн сумдын малчид дундын сангаасаа
өвөлжилтийн бэлтгэл хангах, хүүхдийн сургуулийн бэлтгэл хангах зэрэгт бэлэн мөнгө
залгуулахад их нэмэртэй байна гэж малчид ярьж байна. Малчдын дундын сангийн үйл
ажиллагаа, хяналтыг сайжруулах, дундын санд суурилсан малчдын хамтын ажиллагааг
сайжруулах, илүү албан ёсны нэгдсэн стандартад нийцүүлэн үйл ажиллагаа явуулах
зорилгоор Баян-Өлгий аймгийн Алтай, Бугат, Булган, Дэлүүн, Цэнгэл, Улаанхус сум, Завхан
аймгийн Тэлмэн сумдын СБАХ дэргэдээ Хадгаламж, Зээлийн Хоршоо байгуулан үйл
ажиллагаа явуулж байна. Цаашид ХЗХ байгуулан ажиллахад нь дэмжлэг үзүүлж
АБАХолбооны ажилтнуудад Хадгаламж, зээлийн хоршоодын холбоотой хамтран сургалт
зохион байгууллаа.
Зардал-үр ашгийн шинжилгээ хийсэн бизнес төсөл, төлөвлөгөөнд тулгуурлан
санхүүжилт авч шинэ бизнес хөгжүүлж байгаа хоршоодын тоо нэмэгдэж байна:
Хоршоодын үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх, тэдний санхүүгийн бие даасан байдлыг бий
болгох, малын гаралтай бүтээгдэхүүн, түүхий эд борлуулахаас гадна өртөг нэмэгдүүлэх ба
анхан шатны боловсруулалтыг орон нутагтаа хийх, төмс, хүнсний ногоо, ногоон тэжээл
тариалах, цөм сүрэг үржүүлэх, зочид буудал, дэлгүүр ажиллуулах гэх мэт бизнес эрхэлж
орлогоо нэмэгдүүлэхэд нь зориулж тэдгээр байгууллагын бизнес төлөвлөгөө, зардал-үр
ашгийн шинжилгээ хийсэн төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийлээ. Зөвхөн Ногоон алт төсөл
төдийгүй бусад эх үүсвэрээс санхүүжилт авч үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж байгаа
хоршоодын тоо 2013 онтой харьцуулахад 2,6 дахин нэмэгдсэн. 2016 онд Увс, Архангай,
Завхан, Баянхонгор, Ховд, Говь-Алтай аймгийн 36 сумын хоршоод “Малчдын дэлгүүр”, “Сүү
цагаан идээ”, “Уламжлалт Монгол гутал”, “Хадлан бэлтгэл”, “МАА-н бүтээгдэхүүн
борлуулалт”, “Ногоон тэжээл тариалалт”, “Тариалангийн талбайн усжуулалт”, “Малын
эмийн сан”, “Мал эмнэлгийн үйлчилгээ”, “Эсгий, эсгий урлал”, “Тэрхийн бор сарлагийн цөм
сүрэг”, “Сартуул хонины цөм сүрэг” зэрэг төслүүдийг НА төсөл болон бусад байгууллагын
494,5 сая төгрөгийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлж байна. Малын тэжээл, хадлан борлуулалт,
мал эмнэлгийн үйлчилгээ зэрэг бизнесийн төслийг хэрэгжүүлснээс хойш нийтдээ 30 гаруй
сая төгрөгийн борлуулалтыг хийгээд байна.
Малчдын улсын зөвлөгөөнийг хамтран зохион байгууллаа. Тэргүүний малчдын улсын
зөвлөгөөн нь Монгол улсын өнцөг булан бүрт ажиллаж, амьдарч буй малчдын хамгийн

7. томоохон уулзалт болж бодлого гаргагчдыг тогтвортой бөгөөд оролцоонд тулгуурласан
хөгжилд чиглэсэн салбарын шинэчлэлийг хийж хэрэгжүүлэхийг уриаллаа. Тус зөвлөгөөнийг
Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн Яам болон Швейцарийн Хөгжлийн Агентлагийн “Ногоон Алт” төсөл
хамтран зохион байгуулж нийтдээ 650 гаруй хүн оролцсон бөгөөд мал аж ахуйн салбарт
тулгамдаж буй асуудлууд болон шийдвэрлэх арга зам, боломжийн талаар хэлэлцлээ.
Зөвлөгөөнд оролцогсдын олонх нь бэлчээрийн даац хэтрэлт нь бэлчээрийн талхагдлын
үндсэн шалтгаан гэдэгтэй санал нэг байсан бөгөөд малын чанар, ашиг шим, зах зээлийг
нэмэгдүүлж, сайжруулах нь чухал юм гэдэг нэгдсэн шийдэлд хүрсэн. Тус зөвлөгөөнөөс
гарсан зөвлөмжийг УИХ-ын даргад хүлээлгэн өгсөн бөгөөд энэхүү зөвлөмжинд “Сайн
малчин” хөтөлбөрийн хүрээнд малын тооноос илүү чанарыг эрхэмлэх, малчин өрхийн
бэлчээр ашиглах уламжлалт эрхийг хамгаалах хууль эрх зүйн үндсийг сайжруулах, олон
улсын зах зээлд гарах боломжийг нэмэгдүүлэхийн тулд малын эрүүл мэндийн хуулийг
батлан гаргах зэрэг асуудлууд тусгагдсан.
ШХАгентлагаас зудад нэрвэгдсэн 50 сумын 10530 малчин өрхөд тусламж үзүүллээ.
2015 оны зун гантай байснаас улбаалан 2015-2016 оны өвөл цас их нийт 98 сум зуданд
өртсөнөөс төсөл хэрэгждэг 7 аймгийн 50 сумын малчдад 274,2 сая төгрөгийн тусламж
үзүүлсэн. Энэ ажлын хүрээнд 450 тонн хивэг, 38.7 тонн шатахуун олгосон нь зудын
хүндрэлийг давахад малчдад маш том тусламж болсон гэж малчид талархал илэрхийлсэн.
Мөн зудын үеэр малдаа тэжээл авах, эм хэрэглэл болон шатахуун авахад малчдын дундын
сан чухал үүрэг гүйцэтгэснийг зориуд цохон тэмдэглэх нь зүйтэй юм. Гол нь дундын сангаас
зээл авахад ажиллагаа төвөг багатай байсан нь зудын үед их хэрэг болсон гэж малчид
үнэлжээ.
Малчдын Сургалт Мэдээллийн Төв Малчдын байгууллагыг бэхжүүлэх ажлын нэг чухал
хэсэг нь аймаг, сумдын БАХолбоог ажлын байр болон малчдын сургалт мэдээллийн төвтэй
болоход нь төслөөс дэмжлэг үзүүлж байгаа явдал юм. 2016 онд Архангай аймгийн АБАХ,
Увс аймгийн 4 СБАХ, Говь-Алтай аймгийн 4, Баянхонгор аймгийн 1, Завхан аймгийн 2 СБАХ
байртай болсноор нийт 86 СБАХ малчдын сургалт, мэдээллийн төвтэй болоод байна.
Аймаг, сумдын бэлчээр ашиглагчдын холбоод байрны ашиглалтын менежментийг хийх
бөгөөд бэлчээрийн менежмент, сүргийн менежмент, нэг ба олон наст ургамал тариалалт,
хадлан тэжээл бэлтгэл, малын эрүүл мэнд, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний борлуулалтын
менежмент буюу малчдын хоршоог дэмжих үйлчилгээ зэрэг асуудлаар малчдад сургалт
явуулах, дундын сангийн үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг МСМТөвөөр дамжуулан зохион байгуулж
байна.
Үр нөлөө 1: БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон
бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн
болон мал сүргийн зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.
Үр дүн 1.1 БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн
газар болон бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр
ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн болон мал сүргийн зүй
зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.
Үр дүн 1.2 СБАХ нь малчид болон нутгийн иргэд, эмэгтэйчүүд, ядуу
иргэдийн ашиг сонирхлыг хамгаалан ажиллах орон нутгийн
идэвхтэй нөлөө бүхий иргэний нийгмийн байгууллага болон
хөгжинө.
Үр дүн 1.3 Малчдын хоршоо, үйлдвэрлэлийн бүлгүүд засгийн газрын
дэмжлэгт хөтөлбөр, нэвтрүүлэлтийн үйлчилгээг үр
ашигтай хэлбэрээр хүртэж, МАА-н бүтээгдэхүүний
борлуулалт, малчдын орлого нэмэгдэнэ.

8. Үр дүн 1.4 БАХ, СБАХ-ны үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог
дэмжиж нэмэгдүүлнэ.
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 1: МАЛЧДЫН ХАМТЫН БАЙГУУЛЛАГА
Үр дүн 1.1: БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулснаар засгийн газар болон
бусад гол оролцогч талуудын дэмжлэгийг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэх, бэлчээрийн
болон мал сүргийн зүй зохистой менежмент хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ:
БАХ-ийн 80 гаруй хувь нь сумын засаг даргатай бэлчээр ашиглалтын гэрээ
байгууллаа: Ногоон Алт төсөл хэрэгжиж байгаа 7 аймагт 630 гаруй БАХ сумынхаа Засаг
даргатай бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулаад байна. Малчдыг БАХ-т хамруулж, бэлчээр
ашиглалтын гэрээ байгуулж байгаа нь сумын бэлчээрийн менежментийн жилийн төлөвлөлт,
төсөв/санхүүжилтийн асуудлыг зохистой шийдвэрлэхэд малчин өрхийн оролцоог ихээхэн
дээшлүүлж өглөө. Бэлчээрийн талхлагдал, доройтлын хор уршгийн талаарх малчдын
мэдлэг сайжирснаар сэлгэх, амраах зэрэг үр нөлөө бүхий арга хэмжээг (Хүснэгт 1) сумын
газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөө болон гэрээний дагуу хэрэгжүүлэхэд томоохон
түлхэц өгч байна. Эдгээр 600 гаруй БАХ-ээс 361 БАХ бэлчээр ашиглалтын гэрээгээ
шинэчилж БАХ тус бүрийн бэлчээрийн экологийн чадавхи, шилжилтийн загвар,
фотомониторингийн мэдээлэл зэргийг хавсралтаар оруулж гэрээний хэрэгжилтийг
сайжруулах, хариуцлага тооцох механизмыг илүү сайн бүрдүүллээ. Тухайн БАХ-т
хамрагдаж буй бүх малчин өрх, түүний дотор эхнэр, нөхөр хамтдаа гарын үсэг зурж байгаа
нь эмэгтэй малчдын үүрэг оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр төслөөс тусгайлан авч буй арга
хэмжээ юм. БАГэрээ байгуулсан БАХ-ийн тоо 2013 онтой харьцуулахад 46,8%-иар
нэмэгдсэн байна. Бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах, шинэчлэх явцад БАХ-ийн
бэлчээрийн хил заагийг баталгаажуулж хөрш малчидтай зөвшилцөх, бэлчээрийн гар зургийг
электрон зураг болгох ажлыг 7 аймгийн 75 суманд хийж хэрэгжүүллээ.
Хүснэгт 1: Бэлчээр ашиглалтын гэрээ, сумын бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөний дагуу
амраасан, сэлгэж ашиглаж буй бэлчээр, 2016 оны 12-р сарын байдлаар
Аймгууд
БАХ-ийн
тоо
БАГ
байгуулсан
БАХ
Байнгын сэлгээтэй
ашиглаж буй бэлчээр,
га
Тогтмол амраан
ашиглаж буй бэлчээр,
га
Архангай 323 51+38 763,065 716,500
Баянхонгор 95 24 69,001 413,000
Баян-Өлгий 201 190 1,412,000 1,682,600
Говь-Алтай 78 74 808,000 1,962,000
Завхан 198 173 1,461,113 2,017,856
Увс 118 39 1,900,632 398,237
Ховд 87 73 2,785,240 151,600
Дүн 1100 662 9,199,051 7,341,793
Зураг 1. Сэлгэж, амраасан бэлчээрийн сэргэсэн байдал

9. Тариат сумын Өндөрцохио БАХ-ийн 2 жил
дараалан өнжөөж чадавхийг нэмэгдүүлсэн
бэлчээр
Завхан аймгийн Нөмрөг суманд 5 жил сэлгэж
амраасан бэлчээрийн сэргэсэн байдал
Говь-Алтай аймаг Чандмань сум, Өндөр
дэнж
Сэлгэхийн өмнө
Говь-Алтай аймаг Чандмань сум, Өндөр
дэнж
Сэлгэсний дараа
Зураг 2. Бэлчээр ашиглалтын гэрээгээ шинэчлэн байгуулсан БАХ-ийн тоо

10. БАХ-ийн бэлчээрийн фотомониторинг: 2016 онд сумдын бэлчээрийн менежментийн
ажлын хэсэг, ялангуяа фотомониторингийн сургалтанд хамрагдсан газрын даамал, СБАХ-
ны тэргүүн нар БАХ-ийн улирлын бэлчээр тус бүрт фотомониторингийн цэг бий бий болгож,
ургацын мэдээлэл авч боловсруулалт хийн БАХ-ийн бэлчээр ашиглалтын гэрээнд
хавсаргаж малчдад танилцуулах ажлыг зохион байгууллаа. Нийт 7 аймгийн 80 сумын 574
БАХ-ийн бэлчээрт 1283 фотомониторингийн цэгээс мэдээлэл авч БАХ-ийн бэлчээр
ашиглалтыг хянах, бэлчээр зохион байгуулалтын ажлыг төлөвлөх мэдээллийн бааз
бүрдүүллээ.
Хүснэгт 2. Фотомониторингийн цэг бүхий БАХ-ийн тоо
Аймгууд Сумын тоо БАХ-ийн тоо Фотомониторингийн цэг
Архангай 4 51 102
Баянхонгор 4 25 54
Говь-Алтай 18 78 229
Ховд 9 76 201
Увс 18 90 263
Завхан 18 151 250
Баян-Өлгий 9 103 184
Дүн 80 574 1283
Зураг 3. Фотомониторинг хийж буй ажлын явц
Орон нутгийн хөрөнгө оруулалт багассан ч хамтын санхүүжилт, хамтын ажиллагаа үр
дүнтэй байсныг малчид, мэргэжилтнүүд онцолж байна. ОНХС-ийн санхүүжилтийг
бууруулсантай холбоотойгоор 2015-2016 онд бэлчээрийн менежментийг сайжруулахад
зориулж ОНХС-аас олгосон төсөв, хөрөнгө оруулалт өмнөх онуудынхаас багассан тул
малчид, БАХ-ийн зүгээс дэвшүүлсэн ихэнх арга хэмжээ, хөрөнгө оруулалтыг
санхүүжүүлээгүй байна. Гэсэн хэдий ч ОНХСанд улсын төсвөөс санхүүжилт өгдөг болсноос
хойш бэлчээр, малын үүлдэр угсаа сайжруулах, өвс тэжээл бэлтгэх, усан хангамжийг
сайжруулах чиглэлээр орон нутаг, малчид, малчдын байгууллага болон энэ чиглэлээр
ажилладаг бусад байгууллагуудын хамтын ажиллагаа, хамтын санхүүжилт, ажлын үр дүн
сайжирсан. 2016 онд ОНХСан болон төсвөөс нийт 224,6 сая төгрөг, малчдаас 109,5 сая,
малчдын байгууллагаар дамжуулан төслөөс 220,0 сая төгрөг, бусад эх үүсвэрээс 96,6 сая
төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг сумын газар зохион байгуулалт, бэлчээр ашиглалтын
төлөвлөгөөнд нийцүүлэн малчид, БАХ, СБАХ-ноос боловсруулсан ашиглалтгүй юм уу бага
ашиглалттай бэлчээрт хүрч нутаглах боломжийг хангах үүднээс худаг гаргах, зам засах,
тэжээлийн ургамал тариалах, өндөр ашиг шимт үржлийн малд хөрөнгө оруулах гэх мэт
төслүүдэд олгосон байна. Бодитой хэрэгжсэн хугацаа нь хэдийгээр богино байсан ч гэсэн
ОНХС, СХСангийн хөрөнгө оруулалтууд чухал нөлөө бүхий арга хэмжээ болсон билээ.
Зураг 4. Бэлчээр, МАА-н менежментийг сайжруулахад оруулсан хөрөнгө оруулалт

11. БАХ-ийн сүлжээ, бүтэц сумын бэлчээр зохион байгуулалтын суурь, гол цөм болж
байна: БАХ-ийн сүлжээ, бүтцийг ашиглах, энэ хүрээнд олон талын үйл ажиллагаа явуулах
хандлага улам бэхжсээр байна. Ногоон алт төсөл хэрэгжиж буй 7 аймагт нийт 1100 БАХ,
шинээр нэмэгдсэн 4 аймагт 190 БАХ байгуулагдаж нийт 1290 БАХ-д малчид нэгдэн ажиллаж
байна. Архангай аймгийн ЗДТГазар, ГХБХБГазар Ногоон алт төсөл хэрэгжиж буй Архангай
аймгийн 4 сумын БАХ-ийн тогтолцоо, үйл ажиллагааг дэмжиж бусад 14 сумандаа
нэвтрүүлэх хүсэлт гарган малчдыг БАХ-ийн зохион байгуулалтанд оруулах, бэлчээрийн хил
заагийг зөвшилцөн гар зураг болон электрон зураглалд оруулах, бэлчээрийн төлөв байдлыг
тодорхойлох, экологийн чадавхийн зураглал гаргах, бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах
зэрэгт хамтран ажилласан. Ийнхүү БАХ-ийн бүтэц нь бэлчээр, мал аж ахуйн менежментийг
хэрэгжүүлэх гол цөм суурь болж байна.
Ногоон Алт төслийн сумдын 91%-д нь сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг БАХ-
ийн бүтцэд суурилан боловсруулжээ. БАХ-үүд бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөгөө
боловсруулж БИНХ-д оруулж хэлэлцүүлдэг. БИНХ-аар дэмжигдсэн БАХ-ийн төлөвлөгөөг
багийн Засаг дарга нэгтгэн сумын ИТХ-д батлуулах, улмаар сумын газар зохион
байгуулалтын жилийн төлөвлөгөөнд тусгуулахаар газрын даамалд хүргүүлдэг. Мөн сумын
бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсэг бэлчээрийн менежментийн чиглэлээр хийх ажлын
төлөвлөгөөгөө малчдаар хэлэлцүүлж сумын газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд
тусгадаг байна. Орон нутгийн захиргаа, сумын бэлчээрийн менежментийн хэрэгжилтийн
тайлангаас үзвэл БАХ-ийн бүтцэд суурилан боловсруулсан төлөвлөгөөнд тусгагдсан
менежментийн арга хэмжээ, улирлаар сэлгэн ашиглах зохицуулалт төвөггүй хэрэгждэг ажээ.
БАХ-ийн бүтэц, байгууллага илүү бэхжсэн суманд бэлчээрийн чиглэлтэй хөрөнгө
оруулалтын төсөл харьцангуй олон байдаг, тэр чинээгээр хөрөнгө оруулалт ч түлхүү
хийгддэг зүй тогтол бий болжээ.
Зураг 5. БАХ-д тулгуурласан ГЗБТөлөвлөгөө хэрэгжүүлж буй сумд

12. Зураг 6. Завхан аймгийн Их-уул сумын ГЗБТ-нд тусгагдсан БАХ-ийн бэлчээр сэлгээний
хуваарь

13. БАХ-ийн дундын сан: Малчдын дундын сан байгуулахад Ногоон Алт төслөөс БАХ-т
дэмжлэг үзүүлэх ажлыг 2010 оноос хэрэгжүүлж байна. Бэлчээрийн менежментийг
сайжруулахад малчдын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд эдийн засгийн
хөшүүрэг байдлаар энэ арга хэмжээг явуулж байгаа бөгөөд санхүүгийн эх үүсвэрийн олдоц,
хүрэлцээг харгалзан нэг БАХ-ийн гишүүн өрх бүрт 10-16 швейцар франктэй тэнцэх дэмжлэг
үзүүлэх, малчин өрх мөн хэмжээний хувь хандив оруулах замаар дундын санг байгуулах
зарчмаар санг бүрдүүлж Ногоон Алт төсөлтэй хамтран дундын сангийн менежментийн
журам боловсруулан мөрдөж ирлээ. 2016 оны 12 дугаар сар гэхэд малчдын дундын санд
18,000 малчин өрх хамрагдаж санд 2,2 тэрбум төгрөг хуримтлагдаад байна. Малчид дундын
сангаасаа хадлан, тэжээл бэлтгэх, оюутны сургалтын төлбөр төлөх, эмчилгээний зардал,
өрхийн хэрэгцээнд зориулсан дэмжлэгийг түлхүү авдаг.
Завхан аймгийн Сантмаргац сумын СБАХ, орон нутгийн захиргаа, ялангуяа сумын газрын
даамал, бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсгийн ажлын уялдаа холбоо, хамтын
ажиллагаа сайн. Сумын газрын даамал Баярхүү төслийн хүрээнд хийгдэж буй ажлыг сайн
дэмжиж, хамтран ажилладаг. Малчдын оролцоонд тулгуурласан сумын бэлчээр зохион
байгуулалтын чиглэлээр тус сум бусад сумдадаа үлгэр дуурайл болохуйцаар ажилладаг.
Тэрээр: “Нөхөн сэргээх, хашиж хамгаалах, өнжөөж амраах газрын талаар малчдын
саналыг БИНХурал дээр нь очиж саналын хуудсаар авдаг. Энэ саналд үндэслэн
СГЗБТөлөвлөгөөгөө ажлын хэсгийнхэн боловсруулж батлуулдаг. 2016 оны СГЗБТ-нд
БАХ-ийн ашиглах бэлчээр, хугацаа, газрынхаа нэртэй орсон. СГЗБТ-нд 2015 онд тусгасан
6 худаг, 2016 онд 3 худаг засах ажлыг хэрэгжүүлэхэд ОНХСангаас 10 сая төгрөгийн
санхүүжилт гаргаж, малчид хөдөлмөр оролцоогоор болон үйл ажиллагааны зардал
гаргасан. Төлөвлөсөн ажлаа БАХ-тай хамтарч хэрэгжүүлдэг. Тус сум 5 БАХ-ийн улирлын
бэлчээрийг төлөөлөх 14 цэгт фотомониторинг хийдэг. Энэхүү бэлчээрийн
фотомониторингийн дүн, төлөв байдал зэрэг мэдээллээ гэрээндээ тусгаж 2 БАХ-ийн
малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээгээ шинэчлэн байгуулсан” гэж ярьлаа. Малчдын
бэлчээрээ өнжөөх, сэлгэх ажил үр дүнгээ өгч байгааг “Хавтгай”, “Багамаргац” БАХ-үүдийн
2014-2016 оны фотомониторингийн зургаас харж болохоор байна.

14. Хүснэгт 4: Малчдын дундын сан, (2016 оны 12-р сарын 30-ний байдлаар)
Аймаг Малчин
өрхийн
тоо
Гишүүн
өрх
Санд оруулсан хувь, сая төг Цэвэр өсөлт,
Ашиг, сая төг
Баланс, 2016 оны
12-р сарын
байдлаар, сая төг
Ногоон Алт Малчид
Архангай 3,973 1,539 56,793,000 57,846,000 21,078,064 135,717,064
Баян-Өлгий 12,724 3,215 182,200,000 567,067,599 166,393,764 915,661,363
Баянхонгор 2,160 607 73,360,000 18,940,000 3,912,669 96,212,669
Говь-Алтай 4,210 2,505 117,078,350 62,625,000 26,806,951 206,510,301
Ховд 3,197 2,185 135,000,000 77,587,920 (18,891,313) 193,696,607
Увс 5,920 4,049 107,040,000 120,305,370 12,855,587 240,200,957
Завхан 6,781 5,332 243,721,900 183,572,771 46,520,545.40 473,827,329
Нийт дүн 38,965 19,432 915,193,250 1,087,944,660 258,676,267 2,261,826,290
• Үйл ажиллагааны 30% зардал ороогүй
4. Тэжээл, хадлан бэлтгэл: Малчид, БАХ-үүд жижиг талбайд бага хэмжээгээр тэжээл
тариалах явдал нэмэгдсээр ирлээ. Сумын захиргаагаар дамжуулан Ногоон Алт төслөөс
дэмжин тэжээл тариалах болон хадлангийн талбайг урт хугацаагаар гэрчилгээжүүлэх, нийт
шаардагдах санхүүжилтийн тодорхой хувийг олгох арга хэмжээ авч байна. 2015-2016 оны
дүнгээр 159 БАХ, СБАХ, хоршоод төслөөс нэмэгдэл хөрөнгийн дэмжлэг авчээ. Хадлан,
тэжээл бэлтгэл нэмэгдсэнээр малын онд оролт, төл бойжилт сайн байна.
Хүснэгт 5: Өвс, тэжээл бэлтгэл, 2016 оны 12-р сарын байдлаар
Аймаг Хамрагдсан
БАХ/AБАХ,
хоршоод
Тэжээл Хөцөөлсөн,
хашсан
хадлангийн
талбай, га
Оруулсан хөрөнгө, сая
төг
Тариалса
н, га
Хураан
авсан,
тн
Ногоо
н Алт
Орон
нутгий
н
төсөв
Малчид
Архангай 51 92 261 700 8,200 34,000
Баян-
Өлгий
20 26 95 3000 30,800
Баянхонгор 16 10 7 90 1,120 2,000
Говь-Алтай 47 29 71 128 27,200 36,730 10,410
Ховд 10 6 20 120 15,000 10,000
Увс 30 6 12 100 9,400 2,000
Завхан 197 124 369 208 75,790
Дүн 371 293 835 4346 60,920 36,730 165,000

15. 5. Усан хангамжийг сайжруулах талаар
Хүснэгт 6. Усан хангамжийг сайжруулах чиглэлээр хийсэн хөрөнгө оруулалт
Сумын нэр
Тайлангийн хугацаанд БАХ-
ийн
тоо
Шинээр
ашиглаж
эхэлсэн,
эсвэл
ашиглах
боломжтой
бэлчээр
/га/
Хөрөнгө оруулалт, төг
Шинээр
гаргасан Засварласан
Гар
худаг
Гүний
худаг
Гар
худаг
Гүний
худаг
Ногоон
алт
төслөөс
Төсвөөс Малчид
Архангай 2 2 16,100 1,000,000 29,000,000 2,900,000
Баянхонгор 5 1 7 8 67 5,000,000 13,800,000 1,200,000
Говь-Алтай 8 11 40,800 10,500,000 2,900,000 1,700,000
Увс 2 2 4 9,800 7,500,000 1000,000
7 3 9 8 25 66,767 16,500,000 53,200,000 6,800,000
2016 онд Архангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Увс аймгийн 16 сумын малчид болон сумдын
бэлчээрийн менежментийн ажлын хэсгийн саналыг үндэслэн худаг гаргах, ашиглалтгүй
болсон зарим худгийг сэргээн засварлахад төслийн 16,5 сая төгрөг, төсвийн 63,2 сая,
Завхан аймгийн Цэцэн-Уул сумын 7 БАХэсгийн малчид Ногоон Алт төсөл болон
Тогвортой амьжиргаа төсөл, БАХ-ийн дундын сангийн санхүүжилтээр хадлангийн талбай
хашиж хадлан тэжээлээ бэлтгэж байгаа. “Говь” БАХ-ийн малчин Т.Сүхбаатар “Манай өрх
дуднын санд 35000 төгрөг нийлүүлж нийт 4 удаа зээл авсан. Голцуу оюутны төлбөр
болон зардалд зориулсан зээл авч байсан. Манай БАХ 28 өрхтэй, 2.5 га хашаалсан
хадлангийн газартай. Хадлангийн талбай хашихад шаардлагатай торны мөнгийг дундын
сангаасаа зээлээр авч, 14 өрхийн малчид өөрсдийн санхүүжилтээр шонгийн мод
худалдан авч бүгд хамтран хашаагаа барьсан. Жил бүр энэ хашаалсан талбайгаас
хадлангаа ээлжилж авдаг. СБАХ-ны дэргэдэх хоршооны тариалалт хийдэг 55 га газарт
Говь БАХ 2011 оноос эхлэн 1 га-д нь ногоон тэжээл тариалж байгаа. Овъёосны үрийг ДС-
аас зээл авч тариалсан бөгөөд энэ жил 5 дахь жилдээ тариалалт хийж 4 тн тэжээл
хурааж авсан. Өнгөрсөн жил 3 тн ургац хураан авч хавар мал төллөх, цаг хүндрэх үеэр
малаа тэжээж малын хорогдолгүй онд мэнд орсон” гэж ярьлаа. 2016 оны өвөлжилтийн
бэлтгэл хангахад БАХ-үүд 40 тн байгалийн хадлан бэлтгэсэн байна. Ийнхүү малчид
дундын сангаа үр бүтээлтэй ашиглан малаа онд мэнд оруулах, бэлчээр, тэжээлийн
нөөцийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллаж байна.

16. малчдын 6,8 сая төгрөгийн хамтын санхүүжилтээр 25 БАХэсэгт 10 худаг шинээр гаргаж, 17
худаг сэргээн засварлажээ. Ингэснээр ашиглалтгүй болон ашиглалт муутай 66,7 мянган га
бэлчээрийг тэлж ашиглах боломж бүрдсэн байна.
Үр дүн 1.2 СБАХ нь малчид болон нутгийн иргэд, эмэгтэйчүүд, ядуу иргэдийн ашиг
сонирхлыг хамгаалан ажиллах орон нутгийн идэвхтэй нөлөө бүхий иргэний нийгмийн
байгууллага болон хөгжинө
БАХ-ийн тогтолцооны (БАХ, СБАХ ба АБАХ-ны дэргэдэх хоршоод, БАҮХ) байгууллагуудыг
чадавхжуулах, тогтворжилтыг хангахад Ногоон Алт төслийн IV үе шатанд гол анхаарал
тавьж ажиллалаа. АБАХ, СБАХ-ууд хоёр чиглэлээр ажиллаж байна. Үүнд: 1. Байгуулагдсан
хоршоодыг бэхжүүлэх, түүхий эд бэлтгэлээс гадна бизнесийн бусад төрлийн үйл ажиллагаа
эрхлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх, 2. Төрийн ба хувийн хэвшлийн түншүүдэд гэрээт үйлчилгээ
үзүүлэх зэрэг болно.
Сумын ба аймгийн холбооны дэргэдэх анхан шатны болон дундын хоршоог
бэхжүүлэх: Нийт 4 аймгийн АБАХ дундын хоршоо, 64 сумын СБАХ анхан шатны
маркетингийн хоршоо байгуулаад байна. 68 хоршоо бүгдээрээ боловсруулах үйлдвэртэй
гэрээтэй, мөн мал аж ахуйн төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн, түүхий эд нийлүүлэх төлөөлөгчөөр
ажиллаж байна. Сарлагийн хөөврийн тухайд бүх хөөврийн 80 гаруй хувь (60 тонн)-ийг СБАХ
ба АБАХ-ны дэргэдэх хоршоод боловсруулах үйлдвэр болон экспортод гаргаж байна.
Боловсруулах үйлдвэрүүдээс өгч буй мэдээллээр БАХ-ийн хоршоод итгэлтэй, гишүүдтэйгээ
нягт харилцдаг учраас нийлүүлэгчтэй холбоотой гарсан асуудлыг мөшгөх боломж илүү,
бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах тал дээр илүү найдвартай гэжээ. Гишүүдийн түүхий
эдийг үйлдвэрт нийлүүлэхээс гадна нийт хоршоодын 70 гаруй хувь нь малын тэжээл, жимс,
хүнсний ногоо тариалалт, хадлан бэлтгэл, мал эмнэлгийн үйлчилгээ, эсгий үйлдвэрлэл,
дэлгүүр, цайны газар, хадгаламж зээлийн үйлчилгээ үзүүлэх, оёдол, цагаан идээ
боловсруулах зэрэг үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлж гишүүдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлж
байна. Эдгээр хоршоодыг бизнесийн үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх, шинээр бизнес эхлэхэд
нь оюуны болон биет хөрөнгө оруулалт хийж дэмжлэг үзүүлж байна. Ингэснээр 2013 оноос
хойш хоршоодын гишүүдийн тоо, хөрөнгө, борлуулалтын орлого нэмэгдсээр иржээ
Зураг 7. Хоршооны амжилтын үзүүлэлт

17. Гэрээгээр үйлчилгээ үзүүлэх: Аймаг, сумдын бэлчээр ашиглагчдын холбоод, хоршоодын
үйл ажиллагаа нэг талаас олон нийтэд танигдаж, хүлээн зөвшөөрөгдсөн, нөгөө талаас
тэдний чадавхи сайжирч тодорхой ажлуудыг бие даан гэрээгээр хэрэгжүүлж, зарим ажлыг
БАХ-аар дамжуулан ОНХСангийн болон бусад эх үүсвэрийн хөрөнгө оруулалттайгаар
малчидтай хамтран гэрээгээр гүйцэтгэж байна.
Үүнээс ГА аймгийн зарим хоршоодын жишээг дурьдвал: Халиун сумын “Эвт залаа” хоршоо
аймгийн хоршоодын холбооны дэмжлэгтэйгээр “Гүүд шейринг” ХХК-ий хөдөөгийн малчдын
ая тухтай амьдрах орчныг бүрдүүлэх, гэр орныг удаан хугацаагаар дулаан байлгах
зорилготой дулаан баригч төхөөрөмжийг нийлүүлэх, худалдан борлуулагч болохоор гэрээ
байгуулсан. Бигэр сумын СБАХолбоо нь жил бүр БАХ-ийн малчидтай хамтран мал угаалгын
ванн, хашаа барих, үлийн цагаан оготнын устгал хийх, худаг гаргах зэрэг ажлуудыг
ОНХСангийн санхүүжилтээр гэрээгээр хийж гүйцэтгэж байна. Мөн Тонхил сумын СБАХ
малын чулуун хашаа саравч барих ажлыг БАХ-ийн малчидтайгаа хамтран ОНХСангийн
хамтарсан санхүүжилтээр гэрээгээр гүйцэтгэж байна. Чандмань сумын “Хүрхрээн жим”
хоршоо нь сумын дунд сургуулийн үдийн цай хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх гэрээг 3 жилийн
хугацаатай байгуулан гүйцэтгэж байна.

18. Аймаг, Сумдын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоод ТББ-ын чадавхи бэхжүүлэх онлайн
сургалтанд хамрагдаж мэдлэг, чадавхаа сайжрууллаа. БАХ-ийн тогтолцоог бэхжүүлэх
ажлын хүрээнд АБАХ, СБАХ-ны чадавхийн үнэлгээнд тулгуурлан, тэдэнд зайлшгүй
шаардлагатай мэдлэг, чадавхийг бий болгох, бэхжүүлэхэд чиглэсэн онлайн сургалтыг
Монголын хөгжил судлалын төв болон Бизнесийн амжилтын түлхүүр ТББ-тай хамтран 5
сарын хугацаанд зохион байгуулсан. ТББ-ын чадавхи бэхжүүлэхэд шаардлагатай 4 үндсэн
сэдвийн хүрээнд 15 хичээлийг онлайн сургалтанд хамрагдсан нийт 46 ажилтан амжилттай
судалж, олж авсан мэдлэг, чадвараа үйл ажиллагаандаа хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.
Энэхүү сургалт нь цаг зав, хөрөнгө мөнгө хэмнэсэн, цаг хугацаа, орон зайгаар
хязгаарлагдахгүй, сургалтын дараа ч ашиглаж болохуйц, хамгийн чухал нь олон зүйлийг
мэдэж авсан их ач холбогдолтой, сургалт байсан гэж АБАХ, СБАХ-ны ажилтнууд дүгнэсэн.
АБАХ, СБАХ, хоршоодоос малчид, орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтнүүдтэй
хамтарсан арга хэмжээ зохион байгуулж байна. 2016 онд СБАХ болон АБАХ-оос
давхардсан тоогоор малчид, БАХ-ийн гишүүд, орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтэн нийт
26769 хүнийг (15290 эрэгтэй, 11479 эмэгтэй ) хамарсан 400 гаруй арга хэмжээ (семинар,
сургалт, үзэсгэлэн худалдаа, бага хурал г.м)-г хамтран зохион байгуулжээ. Үүнд: сайн
малчин, тэргүүний тариаланч эмэгтэйчүүдийн зөвлөгөөн, малчдын зөвлөгөөн, эмэгтэй
малчдын чуулга уулзалт, БАХ-ийн хурлууд, торомны ноос, сарлагийн хөөвөр самнах,
сарлагийн самнасан хөөврийн ангилан ялгалтын, идэвхжүүлэгчдийн, БАХ болон хот айлын
өвөлжөөний бэлчээрийн хил тогтоох, гар зураг үйлдэх, бэлчээр ашиглалтын гэрээ
байгуулах, БАХ-анхан шатны хоршоо-дундын хоршоо-худалдан авагчийн сүлжээнд түүхий
эдийн борлуулалтын чанарын системийг нэвтрүүлэх, хоршоонд тулгуурласан
нэвтрүүлэлтийн үйлчилгээ, БАХ-ийн ахлагч нарын манлайллын ур чадварын сургалт зэрэг
олон төрлийн арга хэмжээ хамрагдаж байна.
Хүснэгт 7: Ногоон Алт төслийн дэмжлэгтэйгээр СБАХ ба АБАХ-аас зохион байгуулсан арга
хэмжээнд оролцогсдын тоо
Аймаг
Төслийн санхүүгийн дэмжлэгээр зохион явуулсан
сургалт, семинар, уулзалт, зөвлөгөөн ба БАХ-ийн хуралд
хамрагдсан хүний тоо, хүйсээр Нийт
Эрэгтэй Эмэгтэй
Архангай 4,683 3,347 8,030

19. Баянхонгор 493 335 828
Баян-Өлгий 2,057 612 2,669
Говь-Алтай 3,107 4,237 7,349
Ховд 113 32 145
Увс 2,530 2,040 4,570
Завхан 2,307 876 3,183
Нийт 15,290 11,479 26,769
БАХ-ийн тогтолцооны (БАХ, СБАХ, АБАХ, БАҮХ) тогтворжилтыг хангахад Ногоон Алт
төслийн IV үе шатны анхаарал төвлөрч байна: БАХ, СБАХ, АБАХ, БАҮХ болон хоршоод
бол Ногоон Алт төслөөс үлдэх гол үр дүн, түүний тогтворжилтын үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг
мөн. Малчдын эрх ашгийг үндэсний бодлогод тусгах, түүнчлэн өөрсдийн эрх ашгийг
хамгаалах, лоббидоход малчдыг төлөөлөх зорилгоор аймаг, сумд дахь малчдын
байгууллагын үүсгэл санаачлагаар 2015 оны 2 дугаар сард байгуулагдсан Бэлчээр
ашиглагчдын үндэсний холбоонд Ногоон Алт төслийн ТХН-ийн зарим үүрэг, үйл ажиллагааг
шилжүүлэх арга хэмжээг 2016 онд эрчимжүүллээ. БАНХолбоогоор дамжуулж шинээр 4
аймгийн 13 суманд БАХ-ийн тогтолцоог бий болгох, бэлчээрийн менжементийг сайжруулах
ажлыг хэрэгжүүлж байна. 8 сарын байдлаар БАҮХ нь эдгээр сумдын малчид, орон нутгийн
холбогдох удирдлага, мэргэжилтэн нийт 681 хүнд БАХ байгуулах, хил заагаа зөвшилцөж
тогтоох, БАГэрээ байгуулах, бэлчээрийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр сургалт
явуулснаар нийт 190 БАХ шинээр байгуулагдаж үйл ажиллагаагаа эхлээд байна.
Малчдын сургалт, мэдээллийн төв: Малчдын байгууллагыг бэхжүүлэх ажлын нэг чухал
хэсэг нь аймаг, сумдын БАХолбоог ажлын байр болон малчдын сургалт мэдээллийн төвтэй
болоход нь төслөөс дэмжлэг үзүүлж байгаа явдал юм. Энэ жил Ногоон Алт төслөөс нийт 5
аймгийн 1 АБАХ, 12 сумын СБАХ-г түшиглэн малчдын сургалт, мэдээллийн төв байгуулахад
дэмжлэг үзүүлэв. Төвийг АБАХ, СБАХ ба хоршооны албан ажлын байр болгон ашиглах
болно. Ингэснээр нийт 86 СБАХ малчдын сургалт мэдээллийн төвтэй боллоо. Аймаг,
сумдын бэлчээр ашиглагчдын холбоод байрны ашиглалтын менежментийг хийх бөгөөд
бэлчээрийн менежмент, сүргийн менежмент, нэг ба олон наст ургамал тариалалт, хадлан
тэжээл бэлтгэл, малын эрүүл мэнд, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний борлуулалтын менежмент
буюу малчдын хоршоог дэмжих үйлчилгээ зэрэг асуудлаар малчдад сургалт явуулах,
дундын сангийн үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг МСМТөвөөр дамжуулан зохион байгуулж байна.
Хүснэгт 8: Шинээр байгуулсан малчдын сургалт, мэдээллийн төв

20. Аймаг Сумд
Нийт өртөг,
сая төг
Үүнээс
Ногоон Алт
Малчид, малчдын
байгууллага
Архангай Цэцэрлэг 35 35
Хангай 15 15
Баянхонгор Баянлиг 27 25 2
Говь-Алтай
Бигэр 20 20
Хөх морьт 20 20
Бугат 20 20
Ёсөнбулаг 40 40
Завхан Цэцэн-Уул 21.6 20 1.6
Асгат 21.6 20 1.6
Увс
Өлгий 20 20
Баруунтуруун 21,6 21,6
Малчин 21,6 21,6
Тариалан 20 20
Үр дүн 1.3 Малчдын хоршоо, үйлдвэрлэлийн бүлгүүд засгийн газрын дэмжлэгт
хөтөлбөр, нэвтрүүлэлтийн үйлчилгээг үр ашигтай хэлбэрээр хүртэж, МАА-н
бүтээгдэхүүний борлуулалт, малчдын орлого нэмэгдэнэ:
Зардал-үр ашгийн шинжилгээ хийсэн бизнес төсөл, төлөвлөгөөнд тулгуурлан
санхүүжилт авч шинэ бизнес хөгжүүлж байгаа хоршоодын тоо нэмэгдэж байна:
Хоршоодын үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх, тэдний санхүүгийн бие даасан байдлыг бий
болгох, малын гаралтай бүтээгдэхүүн, түүхий эд борлуулахаас гадна өртөг нэмэгдүүлэх ба
анхан шатны боловсруулалтыг орон нутагтаа хийх, төмс, хүнсний ногоо, ногоон тэжээл
тариалах, цөм сүрэг үржүүлэх, зочид буудал, дэлгүүр ажиллуулах гэх мэт бизнес эрхэлж
орлогоо нэмэгдүүлэхэд нь зориулж тэдгээр байгууллагын бизнес төлөвлөгөө, зардал-үр
ашгийн шинжилгээ хийсэн төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийлээ. Зөвхөн Ногоон алт төсөл
төдийгүй бусад эх үүсвэрээс санхүүжилт авч үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж байгаа
хоршоодын тоо 2013 онтой харьцуулахад 2,6 дахин нэмэгдсэн. 2016 онд Увс, Архангай,
Завхан, Баянхонгор, Ховд, Говь-Алтай аймгийн 36 сумын хоршоод “Малчдын дэлгүүр”, “Сүү
цагаан идээ”, “Уламжлалт Монгол гутал”, “Хадлан бэлтгэл”, “МАА-н бүтээгдэхүүн
борлуулалт”, “Ногоон тэжээл тариалалт”, “Тариалангийн талбайн усжуулалт”, “Малын
эмийн сан”, “Мал эмнэлгийн үйлчилгээ”, “Эсгий, эсгий урлал”, “Тэрхийн бор сарлагийн цөм
сүрэг”, “Сартуул хонины цөм сүрэг” зэрэг төслүүдийг НА төсөл болон бусад байгууллагын
494,5 сая төгрөгийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлж байна.

21. Хүснэгт 9. 2016 онд зардал үр өгөөжийн шинжилгээ хийж хэрэгжүүлж буй бизнесийн төслүүд
№ Аймаг Төсөл Хөрөнгө
оруулалт, сая
төг
Ногоон
алт
төсөл
Малчид,
малчдын
байгууллага
Орон
нутаг
1 Архангай Малын тэжээл, хүнсний ногоо
тариалах
44.0 1.5
2 Баянхонгор Малын тэжээл тариалах 25.5
3 Говь-Алтай Хадлан бэлтгэл 25.0 70.0
4 Завхан “Сартуул” үүлдрийн хонины цөм
сүрэг бүрдүүлэх
40.0 2.0
5 Ховд 46.0
Нийт 180.5

22. Архангай аймаг зардал үр өгөөжийн шинжилгээ хийсэн бизнес төлөвлөгөөний дагуу
Ихтамир суманд 20 га-д ногоон тэжээл, 4.3 га-д хүнсний ногоо тариалж 50 тн тэжээл, 57.1
тн хүнсний ногоо хураан авч малчдад борлуулан нийт 20,2 сая төгрөгийн орлоготой
ажиллаж, 10 сая төгрөгийн ашгийг дараа жилийн тариалалтанд ашиглахаар хуримтлал
үүсгэлээ. Өндөр-Улаан сум сүү боловсруулах тоног төхөөрөмж худалдан авч
суурилуулалтаа хийж байгаа бөгөөд 2017 оны 2 сард болох уламжлалт цагаан сарын
баяраар савлагаатай цагаан идээ, хуурай сүү зэрэг бүтээгдэхүүн борлуулахаар ажиллаж
байна. Өндөр-Улаан сум бизнес төлөвлөгөөний дагуу малын эмийн сан ажиллуулж, мал
эмнэлгийн үйлчилгээний бизнес эрхэлж 1 сая төгрөгний орлоготой ажиллаж байна.
Баянхонгор аймгийн бэлчээр ашиглагчдын холбооны дэргэдэх малчдын хоршоо нь 20 га
газарт БАХ-ийн малчидтай хамтран тариалалт хийж гүйцэтгэлээ. Тариалалт хийхэд
шаардлагатай тэжээлийн үр, газар хагалах трактор, усалгааны иж бүрэн тоног
төхөөрөмж, 60 тн ус хуримтлуулах хөв байгуулах 25,5 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг
Ногоон алт төслөөс авч үр дүнд нь тус талбайгаас 28 тн малын тэжээл хураан авч 7 БАХ-
ийн малчид өвлийн бэлтгэлээ базаалаа. Мөн овьёосны толгойг тусад нь хураан авч
цайруулан ирэх жилийн тариалах үрийн нөөцөө бэлтгэлээ. Тус талбайгаас бэлтгэсэн
980.000 төгрөгийн үнэ бүхий өвсөөр малчдыг хангалаа. Энэхүү хөрөнгө оруулалтыг
хийснээр цаашид говийн бүсэд тэжээлийн ургамал тариалах нөхцлийг бүрдүүлж байна.

23. Хоршоод үйлдвэрлэгчдийн урт хугацааны, түншлэлийн харилцаа бий боллоо:
Бизнесийн үйл ажиллагаагаа тогтворжуулах, малчдаас авч нийлүүлэх бүтээгдэхүүн, түүхий
эдийн чанарын асуудалтай холбогдуулан хоршоод, үйлдвэрлэгчдийн урт хугацааны
найдвартай түншлэл бий болж, байнгын гэрээний дагуу түүхий эд нийлүүлж байна. Төсөл
эхлэх үед анхан шатны хоршоод үйлдвэрлэгчидтэй гэрээ байгуулдаг байсан бол 2016 онд
дундын хоршоогоор дамжуулан борлуулалтаа хийдэг болсноор 2 талын аль алины эрх
ашигт нийцсэн хэмжээ, үнээр гэрээ байгуулах боломжтой болсон. Өнгөрсөн онтой
харьцуулахад 2016 онд хоршоодын үндэсний үйлдвэрт бэлтгэн нийлүүлсэн сарлагийн
хөөврийн хэмжээ 5,3 тонноор нэмэгдэж 49,4 тонн, тэмээний ноос 41,9 тонноор нэмэгдэж 107
тонн, торомны ноос 12,5 тонноор нэмэгдэж 13,7 тоннд хүрсэн нь үүний бас нэг нотолгоо
болж байна. Төсөл эхэлж байх үетэй харьцуулахад 2016 онд хоршоодын байгуулсан
гэрээний тоо 3,5 дахин, борлуулалт 4,7, шинээр бий болсон түр болон байнгын ажлын
байрны тоо 2,4 дахин нэмэгдсэн байна.
Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын “Алтан алдар” хоршоо “Сартуул” үүлдрийн цөм сүрэг бий
болгож үржүүлэн өөрийн болон зэргэлдээ сумын малын үүлдэр угсааг сайжруулахад нь цөм
сүргээс хуц түрээслүүлж, худалдан борлуулах үйл ажиллагаа явуулж байна. Одоогоор нийт 500
орчим хуцтай болж, 2 жилийн хугацаанд 120 гаруй хуц түрээслүүлэн 7.7 сая төгрөгийн орлоготой
ажиллаж байна. 2016 онд малын халдварт өвчин гарсанаас үүдэн хуц худалдан борлуулж
чадаагүй байна. “Завхан аймгийн бусад сумтай харьцуулахад энэ сум үржлийн сүргээ нэг дор
суурилан маллаж байгаагаараа давуу талтай. ХХААГазрын дарга болон АБАХолбоо цөм сүрэг
дээр хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан. Өнгөрсөн жил ангилах, ээмэглэх ажлыг хамтран хийж бүх
хургыг бүртгэлжүүлж, ээмэгжүүлсэн. Манай байгууллагын зүгээс мэргэжил арга зүйн хувьд
дэмжиж хамтран ажиллаж байгаа. Гарал үүсэл нь тодорхой хээлтүүлэгч малыг бойжуулж малын
ашиг шимийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр ажиллахад үр дүн нь гарна.” гэж аймгийн ХХААГазрын МАА-н
хэлтсийн дарга Бямбасүрэн ярьлаа.

24. Хүснэгт 9: СБАХ-ны хоршоодоос 2016 онд гэрээгээр гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээ, (түр ба урт
хугацааны)
Аймаг Маркетингийн
түр ба урт
хугацааны гэрээ
Гэрээт
борлуулалт,
сая төг
Шинээр бий болгосон түр ба
байнгын ажлын байр,
(эрэгтэй/эмэгтэй)
Архангай 6 477.0 34/17
Баянхонгор 7 175.0 3/0
Баян-Өлгий 12 115.0 36/15
Говь-Алтай 6 30.0 33/23
Завхан 19 748.0 73/28
Увс 7 534.0 43/21
Ховд 13 327.0 32/11
Дүн 70 2406.0 254 эрэгтэй/ 115 эмэгтэй
Завхан аймгийн Тэлмэн сумын СБАХ-ны дэргэдэх “Тэлмэн хөгжил” малчдын хоршоо
өөрийн байраа ашиглан цайны газар, талх нарийн боовны цех ажиллуулж цайны газарт
2 хүн, талх нарийн боовны цехэд 1 хүн, галчаар 2 хүнийг цалинжуулан ажиллаж байна.
Мөн “Тэлмэн тэгш хэм” хадгаламж зээлийн хоршооны үйл ажиллагаанаас СБАХ
тэргүүн болон нягтлан бодогч 2 хүнийг, 2 хоршоо нийлээд нийтдээ 7 хүнийг ажлын
байраар ханган ажиллуулж байна. Малчид 15 сая төгрөгийн дундын сангаа ХЗХ-ны
ХНХөрөнгө болгон нийлүүлж ХЗХ-нд гишүүнээр элссэнээс хойш хөрөнгийн хэмжээ
нэмэгдэж 2016 оны байдлаар 70 сая төгрөгт хүрчээ. ХЗХ-ны зарим гишүүд ноогдол
ашгаа авалгүйгээр ХНХ-өө нэмж, авах ашгаа нэмэгдүүлдэг байна.

25. Үр дүн 1.4: БАХ, СБАХ-ны үйл ажиллагаанд эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжиж
нэмэгдүүлнэ:
Орлого нэмэгдүүлэхэд эмэгтэйчүүдийг дэмжин урамшуулах: Өрхийн орлогыг
нэмэгдүүлэх, орлогын эх үүсвэрийг олшруулахад малчин эмэгтэйчүүдийг дэмжин
урамшуулах явдал Ногоон Алт төслийн бүх бүрэлдэхүүн хэсгийн хувьд хамгийн чухал
асуудлын нэг байсаар ирсэн болно. Энэ ажлын хүрээнд Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгээс
Улаанбаатар хотод 6 хоногийн сүлжмэлийн ахисан шатны сургалтыг зохион байгуулж нийт 10
малчныг хамруулсан. Сургалтанд оролцогчид хийсэн бүтээгдэхүүнээ гадаад зах зээлд
борлуулахаар төлөвлөн ажиллаж байна. Нэвтрүүлэх үйлчилгээний бүрэлдэхүүн хэсгийн
санхүүжилтээр Увс аймгийн 18 СБАХ, хоршооны үйл ажиллагаа, сүү сүүн бүтээгдэхүүний
боловсруулалтын түвшинг дээшлүүлэх, эмэгтэй малчдад сүү сүүн бүтээгдэхүүний сургалт
хийх ажлыг дэмжих зорилгоор ОХУ-д үйлдвэрлэсэн цөцгий ялгах машин, цөцгий
боловсруулж масло ялгах машин олгосон. Энэхүү тоног төхөөрөмжийг ашиглан эмэгтэй
малчдад сургалт явуулна. Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын СБАХ сумын ЗДТГ,
эмэгтэйчүүдийн зөвлөлтэй хамтран эмэгтэйчүүдийн зөвлөгөөнийг уламжлал болгон зохион
байгуулдаг болсон. 2016 оны уулзалт зөвлөгөөнд нийт 4 БАХ-ын 80 эмэгтэй оролцсон
бөгөөд өвөлжилтийн бэлтгэлээ сайн хангаж төлийн хорогдолгүй онд мэнд оруулсан
Чандмань уул БАХ-ийн эмэгтэйчүүдийн төлөөлөлд оёдлын гар машин 2 ширхэг, сүүний
цахилгаан машин 1 ширхэгийг олгож эмэгтэйчүүдийнхээ үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлсэн.
Эмэгтэй малчдын оролцоо, манлайлал нэмэгдлээ: БАХ-ийн тогтолцоонд эмэгтэйчүүдийн
манлайлал, оролцоог сайжруулах, эмэгтэйчүүдийн саналыг шийдвэр гаргалтанд түлхүү
тусгах ажлыг нэмэгдүүлэхэд төслөөс дэмжлэг үзүүлж, идэвхжүүлэх ажлыг зохион байгуулж
байна. Энэ хүрээнд аймаг, сумдад эмэгтэй малчдын уулзалт, зөвлөгөөн, чуулган уламжлал
болж, үзэсгэлэн худалдаанд оролцож зах зээл, орлогоо нэмэгдүүлэх, удирдах багт орж
ажиллах явдлыг хөхүүлэн дэмжих чиглэлээр зохион байгуулж буй ажлуудыг санхүүжүүлж
байна. Үүний үр дүнд 2013 онтай харьцуулахад СБАХ-ны тэргүүн болон удирдах зөвлөлийн
эмэгтэй гишүүд, БАХ-ийн ахлагч, хоршооны дарга тэргүүлэгч эмэгтэйчүүдийн тоо 23%-иар
нэмэгдсэн.
Сургалт, мэдээлэл авсан эмэгтэйчүүдийн тоо нэмэгдлээ: 2015 онд НА төслөөс зохион
байгуулсан жендерийн судалгаагаар эмэгтэй малчид ажил ихтэй, зав чөлөө муутайгаас
сургалтанд очиж хамрагдах нь бага байдаг талаар гарсан. Энэ ажлын мөрөөр эмэгтэй

26. малчдыг сургалтанд хамруулах, тэдэнд чиглэсэн сургалт зохион байгуулах, мэдлэг, ур
чадвараа сайжруулахад нь дэмжлэг үзүүлж аяны богцыг бүх БАХ-аар аялуулсан. Үүний үр
дүнд сургалт, мэдээлэл авсан малчдын 1/3 нь эмэгтэйчүүд байсан нь 2013 онтой
харьцуулахад 8%-иар нэмэгдсэн.
БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ 2: ХЭРЭГЛЭЭНИЙ СУДАЛГАА
Үр дүн 2: Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан ашиглалтыг
нэвтрүүлснээр доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, нөхөн сэргээлтийг үр
дүнтэй хийх боломж бүрдэнэ.
2016 оны хувьд өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд хийсэн судалгааны үр дүн мэдээлэлд
тулгуурлан боловсруулсан бэлчээрийн сэргэх чадавхийн ангилал, бэлчээрийн төлөв
байдал өөрчлөлтийн загварууд дээрээ үндэслэн бэлчээр ашиглалт, МАА-н
үйлдвэрлэлийг бэлчээрийн экологийн сэргэх чадавхид суурилан зохион байгуулах
чадавхийг үндэсний болон сум аймгийн түвшинд бэхжүүлэх, эрх зүйн зохицуулалтыг
сайжруулах тал дээр ажиллаж ирлээ.
Бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилсан ашиглалтыг нэвтрүүлэх үндсэн арга
хэрэгсэл бол Монгол орны зонхилох бэлчээрүүд дээр боловсруулсан төлөв байдал,
өөрчлөлтийн загварууд мөн . Энэ ажлыг орон нутгийн түвшинд хэрэгжүүлэхэд
малчдын бэлчээрээ ашиглаж ирсэн уламжлалт хэв маяг дээр суурилан зохион
байгуулагдсан бэлчээр ашиглагчдын хэсгийн бүтэц, малчдын оролцоо чухал үүрэг
гүйцэтгэх юм.
Ус цаг уурын улсын сүлжээн дээр хийгддэг бэлчээрийн мониторингийн хөтөлбөр,
бэлчээр зохион байгуулалтыг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, ашиглалтын үр нөлөөг хянаж
үнэлэхдээ бэлчээрийн экологийн чадавхи болон ашиглагчдад суурилах арга
аргачлалууд баталгаажсанаар холбогдох агентлагууд дээр мөрдөгдөж эхэллээ.
Үүнтэй холбогдон орон нутаг дахь хариуцсан мэргэжилтнүүдийг сургаж
чадавхижуулах, шаардлагатай багаж хэрэгслээр хангах ажлыг амжилттай зохион
байгууллаа. Тухайлбал, бэлчээр зохион байгуулалтыг бэлчээрийн экологийн
чадавхид суурилан малчдын оролцоотойгоор төлөвлөх, хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх,
бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг хянах фотомониторингийн арга зүйн болон бэлчээр
зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг сайжруулах, төрийн болон
ашиглагчдын зүгээс хандах хандлага, хариуцлагыг өндөржүүлэхэд БАГ-ний
гүйцэтгэх үүрэг ач холбогдол, түүнийг хэрхэн байгуулах талаар ХХААЯ, ГЗБГЗЗГ,
ЦУБОШГ болон аймгийн ХХААГ, ГХБХБГ-уудтай хамтран 7 аймагт зохион байгуулж
нийт 870 хүнийг хамрууллаа.