1. International Research Journal ISSN-0975-3486 RNI : RAJBIL 01488 VOL. I * ISSUE—3
‡ÊÊœ ¬òÊ-Á„UãŒË
◊ÊŸfl Áø⟠∑§ ÁflÁflœ •ÊÿÊ◊— Á¡¢ŒªË ◊È‚∑§⁄UÊÿË—
∑§ã„ÒUÿÊ‹Ê‹ Á◊üÊ ¬˝÷Ê∑§⁄U
* ¬˝Ê. «UÊÚ. ¡ÿüÊË ’„UÊ≈UU
Dec.-09—Jan.-2010
*√ÿÊÅÿÊÃÊ, ∑§‹Ê, flÊÁáÊÖÿ fl ªÎ„U ÁflôÊÊŸ ◊Á„U‹Ê ◊„UÊÁfllÊ‹ÿ, ¡‹ªÊ¢fl
´Ö­Öã嵅 •Öß¾Ö­Ö ‹ú ¸ÓüÖ´ÖÓ“Ö Æî… ˆÃÖ ¸ÓüÖ´ÖÓ“Ö¯Ö¸ü ´ÖÖ­Ö¾Ö •Öß¾Ö­Ö êú ×¾Ö×¾Ö¬Ö úÖµÖÔ, ±ú×»ÖŸÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü… ÆüÖê™ü»Ö, ¬Ö´ÖÔ¿ÖÖ»ÖÖ †Öî¸ü ‘Ö¸ü úÖ ˆ¤üÖÆü¸üÖ ¤êüŸÖê Æãü‹ ïÖ™ü
¯Ö׸üÛã֟Öß †Öî¸ü ˆ§êü¿µÖÖ­ÖãÃÖÖ¸ü †×³Ö­ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ úÖµÖԍú»ÖÖ¯Ö “Ö»ÖŸÖê ¸üÆüŸÖê Æïü… ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ׍ú ÆüÖê™ü»Ö †Öî¸ü ¬Ö´ÖÔ¿ÖÖ»ÖÖ ‘Ö¸ü ŒµÖÖë ­ÖÆüà ²Ö­Ö Ã֍úŸÖê… ‡Õ™üÖê úß
ˆ­ÆßÓ úÖµÖԍú»ÖÖ¯ÖÖë úÖê †ÖµÖÖ´ÖÖë úÖê »ÖêÖú ú³Öß ˆ¯Ö­µÖÖÃÖ ´Öë, ŸÖÖê ú³Öß ¤üß¾ÖÖ¸üÖë ÃÖê בָêü ãÖÖ­Ö ´Öë ‹ú ÃÖÖ£Ö ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê áÖß-¯Öã¹ýÂÖÖë êú ¸üÆü­Öê - ÖÖ­Öê †Öî¸ü
úÆüÖ­Öß ´Öë, ­ÖÖ™üú ´Öë, ×­Ö²ÖÓ¬Ö ´Öë ŸÖÖê ú³Öß Öª úß »Ö‘ÖãÖª×¾Ö¬ÖÖ†Öë ´Öë †Ö²Ö¬¤ü ²ÖÖŸÖ“ÖßŸÖ ú¸ü­ÖêÃÖê ‘Ö¸ü ­ÖÆüßÓ ²Ö­ÖŸÖÖ, ˆ­Ö´Öë µÖפü ‹úÃÖæ¡ÖŸÖÖ ÆüÖê ŸÖÖê ¾ÖÆü ‘Ö¸üü ²Ö­ÖŸÖÖ
ú¸üŸÖÖ Æî… ×­Ö²ÖÓ¬Ö ‹êÃÖß Æüß ‹ú ¸ü“Ö­ÖÖ Æîü •ÖÖê ´ÖÖ­Ö¾Ö-Ø“ÖŸÖ­Ö êú ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖµÖÖ´ÖÖë Æîü… Æü´Ö וÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö - ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë •Öß ¸üÆêü ÆîÓü, ¾ÖÆüÖ ‘Ö¸ü Æü´ÖÖ¸êü ×¾Ö¿ÖÖ»Ö •Öß¾Ö­Ö
úÖê ¯ÖϏָüŸÖÖ ÃÖê דÖ×¡ÖŸÖ ú¸üŸÖÖ Æîü… ×­Ö²ÖÓ¬Ö - ×­Ö+²ÖÓ¬Ö - ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë úÖê †“”ûß ŸÖ¸üÆü úÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ‘Ö™üú, ¯ÖÏ£Ö´Ö µÖã×­Ö™ü ÆîÓü…
²ÖÖÓ¬Ö­ÖÖ… ×¾ÖÂÖµÖÖ­Öãºþ¯Ö ×­Ö²ÖӬ֍úÖ¸ü †¯Ö­Öê ×¾Ö“ÖÖ¸üÖê úÖê †“”ûß ŸÖ¸üÆü ¸ü“Ö­ÖÖ²Öü¬¤ü ÃÖÖ´ÖÖו֍ú Ø“ÖŸÖ­Ö - ´ÖÖ­Ö¾Ö ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ¯ÖÏ֝Öß Æîü… ÃÖ´ÖÖ•Ö ºþ¯Öß ¿Ö¸ü߸ü ´Öë
ú¸üŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ×»Ö‹ úÆüÖ ÖµÖÖ Æîü ×­Ö²ÖÓ¬Ö ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö úÖ ¯ÖύúÖ¿Ö­Ö Æî… (1) ×­Ö²ÖÓ¬Ö ¾µÖÛŒŸÖºþ¯Öß †ÖŸ´ÖÖ ²ÖÃÖŸÖß Æîü… ÃÖ´ÖÖ•Ö Æüß ¾µÖÛŒŸÖ êú ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö ׾֍úÖÃÖ úß
¸ü“Ö­ÖÖ ´Öë ×­Ö²ÖÓ¬Ö úÖ¸ü úÖ ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö, ÃÖ¸ü»ÖŸÖÖ, ÃÖãÖ´ÖŸÖÖ, þ֓”û­¤üŸÖÖ, úÖµÖÔ¿ÖÖ»ÖÖ ÆÓîü… ¾µÖÛŒŸÖ - ÃÖ´ÖÖ•Ö - ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ‹ú ¤æüÃÖ¸êüêú ×»Ö‹ ¯Öæ¸üú Æîü…
†ÖŸ´ÖßµÖŸÖÖ †Öî¸ü ¸ü´ÖÖßµÖŸÖÖ ×¾Öª´ÖÖ­Ö ¸üÆüŸÖß ÆîüÓ… ’Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖüß’ ×­Ö²ÖÓ¬Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖ êú ¤ü¯ÖÔÖ ´Öë ¾µÖÛŒŸÖ †Öî¸ü ÃÖ´ÖÖ•Ö úÖ ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö, †×ŸÖŸÖ †Öê¸ü ³Ö×¾ÖµÖ
ÃÖӐÖÏÆü ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ •ÖÖŸÖ êú ×»Ö‹ †´Öæ»µÖ ¬Ö¸üÖêÆü¸ü Æîü… ¤êüÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü… ÃÖÖ´ÖÖו֍ú þÖÖãµÖ êú ×»Ö‹ ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Öë ×¾Ö¿¾ÖÃÖ­ÖßµÖ
‘Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß’ ×­Ö²ÖÓ¬Ö ¸ü“Ö­ÖÖ†ÖêÓ ´Öë ¸üÖ•Ö­ÖêŸÖÖ, †×¬ÖúÖ¸üß, ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß, ÆüÖê­ÖÖ, ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®Ö ú¸ü­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú Æîü… ‘†Ö¯Ö ׍úŸÖ­Öê ×¾ÖÀ¾ÖÃÖ­ÖßµÖ ÆîÓ’
ÃÖÖ´ÖÖו֍ú úÖµÖԍúŸÖÖÔ, ׍úÃÖÖ­Ö, ´Ö•Ö¤æü¸ü ÃÖ³Öß ¯ÖύúÖ¸üêú ¯ÖÖ¡Ö ÆîüÓ •ÖÖê ´ÖÖ­Ö¾Ö- ×­Ö²ÖÓ¬Ö ¾¤üÖ¸üÖ ‡­Ö ²ÖÖŸÖêÖÓ ¯Ö¸ü ¯ÖύúÖ¿Ö ›üÖ»ÖÖ ÖµÖÖ Æî… ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Öë ¸üÆü­Öê¾ÖÖ»Öê Æü¸ü
•Öß¾Ö­Ö êú ×»Ö‹ ‹ú ×´ÖÃÖÖ»Ö ²Ö­Öú¸ü ÃÖÖ´Ö­Öê †ÖŸÖê ÆÓîü… µÖê ¸ü“Ö­ÖÖ‹Ñ ´ÖÖ­Ö¾Ö ´ÖÖ¡Ö †Ö¤ü´Öß ­Öê †ÖÑÖ ÖÖê»Öú¸ü †ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ¤êüÖ­Öê úß •Öºþ¸üŸÖ Æîü… ¤æüÃÖ¸üÖë êú ×»Ö‹ Æü´Ö
úß ¯Öß›üÖ, µÖÖŸÖ­ÖÖ, ŸµÖ֐Ö, ŸÖ¯Ö, ÃÖãÖ-¤ãü:Ö, †Ö­ÖÓ¤ü, ¾Öê¤ü­ÖÖ †Öפü ÃÖӍêúŸÖÖê ÃÖê ŒµÖÖ ú¸üŸÖê ÆîÓü ‡Ã֍úÖ ³Öß Æü´Öë ‹ÆüÃÖÖÃÖ ÆüÖê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… †ÓÆüúÖ¸ü ú¤üÖ×¯Ö ­ÖÆüà
´Ö֐ÖÔ ×­Öúֻ֍ú¸ü ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ­Ö ³Öß ¤êüŸÖê ÆîüÓ… ´ÖÖ­Ö¾Ö-•Öß¾Ö­Ö êú ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ÃÖê ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ÆüÖê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… Æü´ÖÖ¸êü †ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ •ÖÖê ´ÖÖêŸÖß Æîü ˆ­Æëü ³Öß •ÖÖ­Ö­Öê úß •Öºþ¸üŸÖ ÆîüÓ…
¯ÖÏÃÖӐÖÖëúÖê ×­Ö²ÖÓ¬ÖÖë úÖ ÃÖæ¡Ö ²Ö­Ö֍ú¸ü ´ÖÖ­Ö¾Ö •Öß¾Ö­Ö êú ×»Ö‹ ­ÖµÖß ¸üÖÆü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ †Ö¯Ö ׍úŸÖ­Öê ³Ö»Öê Æïü, ‘•Ö²Ö ¾Öê ´Öã¿ÖÖµÖ¸êü êú ú­¾Öß­Ö¸ü £Öê’ ×­Ö²ÖÓ¬Ö ¾¤üÖ¸üÖ ‡­Ö ²ÖÖŸÖÖë
Æãü†ß ÆîüÓ… ‘Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß’ úß ¸ü“Ö­ÖÖ‹Ñ ¾Öî“ÖÖ׸üú Ø“ÖŸÖ­Ö, ÃÖÖ´ÖÖו֍ú úÖê ÖÖê»ÖÖ ÖµÖÖ Æîü… ¾Ö鬤üÖêÓ úÖ †Öî¸ü ²Ö›üÖêÓ úÖ †Ö¤ü¸ü ÃÖÖ´ÖÖו֍úŸÖÖ úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ
Ø“ÖŸÖ­Ö, ÃÖÖÓÍéúן֍ú Ø“ÖŸÖ­Ö, ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú Ø“ÖŸÖ­Ö, »ÖÖêú×¿ÖÖÖ µÖãŒŸÖ Ø“ÖŸÖ­Ö, ¯ÖÖšü ÆÓîü… ‘•Ö²Ö ¾Öê ¸üÖî²Öß úÖê ú´Ö¸êü ´Öë »Öê ÖµÖê’… ×­Ö²ÖÓ¬Ö êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ïÖ™ü ׍úµÖÖ
ÆüÖõ־µÖӐµÖÖŸ´Öú Ø“ÖŸÖ­Ö ‡­Ö ßָüÖë¯Ö¸ü ¯ÖÖšüúÖë êú Èü¤üµÖ¯Ö™ü»Ö¯Ö¸ü ”ûÖ •ÖÖŸÖê ÆÓîü ÖµÖÖ Æîü ׍ú ‘׍úÃÖß ³Öß ŸÖ¸üÆü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ´Öë •ÖÖê ŸÖã´ÖÃÖê ²Ö›êü ÆîüÓ, ¾Öê ŸÖã´ÆüÖ¸êü ÃÖÖ£Ö
†Öî¸ü ´ÖÖ­Ö¾Ö-•Öß¾Ö­Ö êú ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÖÖëúÖê ˆ•Ö֐ָü ú¸üŸÖê Æãü‹ »ÖµÖ úß †Öê¸ü »Öê ÃÖ´ÖÖ­ÖŸÖÖ úÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ú¸üŸÖê ÆîüÓ, ŸÖÖê ˆÃÖê ˆ­Öúß éú¯ÖÖ ÃÖ´Ö—ÖÖê †¯Ö­ÖÖ †×¬ÖúÖ¸ü
•ÖÖŸÖê ÆÓîü… ­ÖÆüà…’(2) éú¯ÖÖ ¾ÖÆü Æîü •ÖÖê Æü´Öë ׍úÃÖß ÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê, †×¬ÖúÖ¸ü ¾ÖÆü Æîü •ÖÖ Æü´ÖÖ¸üÖ
¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú Ø“ÖŸÖ­Ö - ´ÖÖ­Ö¾Ö ´ÖÖ¡Ö úÖ ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏ£Ö´Ö ÃÖ´¯ÖÔú ‘‘Ö¸ü-¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü †¯Ö­ÖÖ Æîü ؍úŸÖã ˆÃ֍úÖ ¤ãüºþ¯ÖµÖÖêÖ ­Ö ÆüÖê… ÃÖÆüúÖ¸ü Ø•Ö¤üÖß úÖ ŸÖÖ­ÖÖ-²ÖÖ­ÖÖ Æïü,
ÃÖê †ÖŸÖÖ Æî… ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ´ÖêÓ ×•ÖŸÖ­Öê ÃÖ¤üÃµÖ ÆüÖŸÖê ÆîüÓ ˆ­Ö´Öë ‹úÃÖæ¡ÖŸÖÖ ÆüÖ­Öß †Ö¾Ö¿µÖú ÃÖ´Ö—ÖÖîŸÖÖ Æîü ‹ÆüÃÖÖ­Ö ­ÖÆüà… ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Öë ׭֍ú™ü¾ÖŸÖá ÃÖ²ÖÃÖê ¯ÖÆü»Öê ‘¯Ö›üÖîÃÖ’ Æî…
ê ê
Æîü… ‹úÃÖæ¡ÖŸÖÖ êú †³ÖÖ¾Ö ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ×¾Ö“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü… וÖÃÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ´Öë ¯Ö›ÍüÖï×ÃÖµÖÖë êú ÃÖÖ£Ö †“”ëû ÃÖ´²Ö­¬Ö ²Ö­ÖÖµÖê ¸üÖ­ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖו֍úŸÖÖ úß ¥ü™üß ÃÖê
‹úÃÖæ¡ÖŸÖÖ ÆüÖê, ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ÆüÖê, ¿ÖÖÓןÖ-ÛãָüŸÖÖ †Öî¸ü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ÆüÖê ¾ÖÆü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü †Öî¸ü ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ Æî… ÃÖӍú™ü µÖÖ ×¾Ö¯Ö¤üÖ †Ö­Öê¯Ö¸ü ÃÖ²ÖÃÖê ¯ÖÆü»Öê ¯Ö›ÍÖîÃÖß Æüß úÖ´Ö †ÖŸÖÖ
¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖ Æü¸ü ¾µÖÛŒŸÖ þÖãÖ, ¿ÖÖÓŸÖ †Öî¸ü †ÖŸ´Ö×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ¯ÖæÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… Æü¸ü Æî… ‘Ã֐ÖÖ ¤æü¸ü ¯Ö›üÍÖîÃÖß ­Öê›êü’ µÖÆü ÃÖÖ´ÖÖו֍ú µÖ£ÖÖ£ÖÔ †Öî¸ü ÃÖŸµÖŸÖÖ úÖê ïÖ™ü
Í
‹ú ¾µÖÛŒŸÖ Æü¸ü ‹ú ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ÃÖãþÖÖã֯ÖæÖÔ ÆüÖê ŸÖÖê ÃÖ´ÖÖ•Ö - ­ÖÖ¸ü - ¸üÖ•µÖ - ¤êü¿Ö ú¸üŸÖê Æãü‹ ‘´Öï †Öî¸ü ´Öê¸üÖ ¯Ö›üÍÖîÃÖ’ ´Öë ïÖ™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æïü ׍ú, †Ö¯Ö ´Öë »Ö֏Ö
³Öß ÃÖæÖß †Öî¸ü þÖÃ£Ö ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü… ŸÖ³Öß ‘¾ÖÃÖã¬Öî¾Ö-ãú™æü´²Öú´ÖË’ úß ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ²Öã¸üÖ‡µÖÖÑ ÆüÖê, ˆ­Öúß ”ûÖµÖÖ ú³Öß †¯Ö­Öê ¯Ö›üÍÖîÃÖ ¯Ö¸ü ­Ö ¯Ö›üÍ­Öê ¤üßו֋… µÖÖ¤ü
186

2. International Research Journal ISSN-0975-3486 RNI : RAJBIL 01488 VOL. I * ISSUE—3
¸ü׏֋, “ÖÖê¸ü-›ü֍æú ³Öß ú³Öß †¯Ö­Öê ¯Ö›üÍÖîÃÖ ´Öë ÆüÖ£Ö ­ÖÆüà ›üÖ»ÖŸÖê…(3)ºþœüß †Öî¸ü ˆÃ֍êú ­Ö•Öפüú ÃÖê ¥üœüŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¿ÖÖÓןÖÃÖê •ÖÖ­Öê¯Ö¸ü ³Öß ³ÖÖïúÖ ­ÖÆüà) †Ö¤üß
¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ´ÖµÖÖÔ¤üÖ úÖê ïÖ™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æî - ÃÖߟÖÖ †Öî¸ü ×´Ö¸üÖ êú ˆ¤üÖÆü¸üÖÖë ÃÖê ïÖ™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æïü ׍ú ‘‘Ö²Ö¸üÖÆü™ü úÖ †¾ÖÃÖ¸ü †Ö­Öê¯Ö¸ü ו֭֍êú
ˆ¤üÖÆü¸üÖ ¾¤üÖ¸üÖ… ÃÖߟÖÖ ´ÖÖ­Ö-´ÖµÖÖÔ¤üÖ ŸÖ£ÖÖ ¯ÖןÖ-¯Ö¸ü´ÖêÀ¾Ö¸ü ‡­Ö ­Öß×ŸÖ ×­ÖµÖ´ÖÖë ´Ö­Ö †Ûãָü ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖê, ¾Öê Æüß ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë ¬Ö߸ü ¯ÖãºþÂÖ Æïü…(7) ¯ÖϳÖ֍ú¸ü•Öß êú
úÖê ¯ÖÖ»Ö­Ö ú¸ü­Öê¾ÖÖ»Öß †Öî¸ü ´Ö߸üÖ ‡­Ö ´ÖÖ­µÖŸÖÖ†Öë ÃÖê ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ú¸ü †¯Ö­ÖÖ ´Ö֐ÖÔ †­ÖãÃÖÖ¸ü ‡ÔÀ¾Ö¸ü ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ µÖÖ †ÖŸ´Ö×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ ÃÖê µÖÆü ÛãָüŸÖÖ †Öî¸ü ¥üœüÍŸÖÖ †ÖŸÖß
Öã¤ü ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸üŸÖß Æîü… ´Ö߸üÖ êú µÖãÖŸÖú †ÖŸÖê-†ÖŸÖê ¯Öן־ÖÎŸÖ ¬Ö´ÖÔ úß µÖÆü Æî… ÃÖÖ£Ö Æüß ´ÖÖ­Ö¾Ö-•Öß¾Ö­Ö êú ×»Ö‹ ÃÖÓ¤êü¿ÖÖ ×¤üµÖÖ Æîü ׍ú - ‘‘Ö²Ö¸üÖµÖê ´Ö­Öãµօ
´ÖµÖÖÔ¤üÖ †£ÖÔÆüß­Ö Æüß ­ÖÆüà Æãü†ß, ¾Ö¸ü­Ö ­ÖÖ¸üß •ÖÖ×ŸÖ êú ×»Ö‹ ¯ÖÖÑ¾Ö úß ²Öê›üß ²Ö­Ö ŸÖê¸êü ³Öߟָü ‡ÔÀ¾Ö¸ü úß ×¾Ö³Öæ×ŸÖ Æî, Öã¤üÖ úÖ ­Öæ¸ü Æî… ´Ö­Ö úÖê ¿ÖÖ­ŸÖ ú¸ü, ÆüÖ£ÖÖë úß
ÖµÖß… ´Ö߸üÖ ÃÖߟÖÖ úß †¯ÖêÖÖ †Ö¬Öã׭֍ú Æîü †Öî¸ü ¯ÖÏÖÃÖÓא֍ú ³Öß… ÃÖߟÖÖ úÖ ´Öã×÷üµÖÖÑ ²ÖÖѬÖ, †¯Ö­Öê ¸üÖßÖê¯Ö¸ü ¯Öî¸ü ²ÖœüÖ… ¸üÖßÖë úß ºþúÖ¾Ö™êü úÖµÖ¸üÖë úß
†Ö¤ü¿ÖÔ ŸÖÖê ´ÖÆüÖ­Ö Æîü Æüß ¯Ö¸ü ´Ö߸üÖ ­Öê †¯Ö­Öß †­ŸÖ¸üÖŸ´ÖÖ úß †Ö¾ÖÖ•Ö ¯Ö¸ü ÃÖ²Ö ºþúÖ¾Ö™êü ÆîÓ…(8) ´ÖÖ­Ö¾Ö Ø“ÖŸÖ­Ö êú ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖµÖÖ´ÖÖë úÖê ïֿÖÔ ú¸üŸÖÖ Æãü†Ö,
ãú”û úß ²ÖÖ•Öß »ÖÖ֍ú¸ü •ÖÖê ˆ¤üÖÆü¸üÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ ׍úµÖÖ ¾ÖÆü ´ÖÖ­Ö¾Ö •ÖÖ×ŸÖ êú ×»Ö‹ ˆÃ֍úÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ­Ö ú¸üŸÖÖ Æãü†Ö ü ‘Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß’ ×­Ö²ÖÓ¬Ö ÃÖӐÖÏÆü ´ÖÖ­Ö¾Ö ´Ö­Ö
†×³Ö´ÖÖ­Ö úß •ÖÖÆü ¯ÖÖ ÖµÖÖ Æîü… ‘Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß’ êú ×­Ö²ÖÓ¬Ö Ã¯Ö™ü ú¸üŸÖê úß ¯Ö¸üŸÖÖë úÖê ÖÖê»ÖŸÖÖ Æî… ‘†•Öß, ŒµÖÖ úºþ úÖ´Ö Æüß ­ÖÆüà ×­Ö¯Ö™üŸÖÖ’ ×­Ö²ÖÓ¬Ö
Æïü ׍ú- ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ÃÖÖ¬Ö­Ö Æîü, ÃÖÖ¬µÖ ­ÖÆüà… ¾ÖÆü ‡ÃÖ×»Ö‹ ׍ú ÃÖŸµÖ ׿־ÖÓ ÃÖã­¤ü¸ü´ÖË úÖ ¬Ö­Öß ×´Ö¡Ö úÖ ­ÖÖîú¸ü ÃÖê úÖ´Ö úÖ ×­ÖµÖÖê•Ö­Ö ­ÖÆüà ú¸ü­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ²Ö›üêü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ´Öê
´Ö֐ÖÔ ¯ÖÏ¿ÖÃŸÖ ú¸êü… ¾ÖÆü ‡ÃÖ×»Ö‹ ­ÖÆüà úß ÃÖŸµÖ, ׿־ִÖË ÃÖã­¤ü¸ü´ÖË êú ¯ÖÖ ´Öë ­ÖÆüÖ­Öê êú ÃÖ´ÖµÖ ¬ÖÖêŸÖß-ŸÖÖî×»ÖµÖÖ ­Ö ×´Ö»Ö­ÖÖ †Öפü ²ÖÖŸÖÖë úÖ ¾ÖÖÔ­Ö ú¸üŸÖê Ææü‹
²Ö֬֍ú ²Ö­Öú¸ü Ö›üß ÆüÖêü…(4) úÖ´ÖÖë ´Öë ÃÖã¾µÖ¾ÖÛã֟֟ÖÖ †Öî¸ü ‘úÖ´Ö úÖ ÃÖ´Öê™üÖê, ײ֏Öê¸üÖê ´ÖŸÖ’ ×ÃÖ¬¤üÖ­ŸÖ
þÖÃ£Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö Æüß Ã¾ÖÃ£Ö ¸üÖ™Òü ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸ü Ã֍úŸÖÖ Æî… ‘»ÖÖê ׳֏ÖÖ¸üß, ¤æü¸ü ¯ÖÏßÖãŸÖ ú¸üŸÖê Æãü‹ ´ÖÖ­Ö¾Ö-ד֭ŸÖ­Ö êú ¾µÖ¾ÖÛã֟֟ÖÖ †Öî¸ü ×­ÖµÖÖê•Ö­Ö •ÖîÃÖê ¯ÖÆü»Öã†Öë
´Ö•Ö¤æü¸ü’ ×­Ö²ÖÓ¬Ö ´Öë ‹ú ÃÖêšü ¾¤üÖ¸üÖ ×³ÖÖÖ¸üß †Öî¸ü ´Ö•Ö¤æü¸ü úÖê ¤êü­Öê úß ¾Öé×¢Ö ´Öë ³Öê¤ü úÖ ´Ö֐ÖÔ ¯ÖÏ¿ÖÃŸÖ ú¸üŸÖÖ Æîü… ‘éú¯ÖµÖÖ, †¯Ö­Öê ÃÖê ¯Öæ×”û‹’ ×­Ö²ÖÓ¬Ö ´Öë ¬ÖÖêŸÖß, ¯Ö»ÖӐÖ,
úÖ ÃÖã´Ö ×“Ö¡ÖÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ׍ú †Ö٣֍ú ¾ÖÖÔ³Öê¤ü-¾ÖÖÔ¯ÖÏ¿­Ö úÖ ¯ÖÏ¿­Ö ­ÖÖ ¯Ö»ÖÓÖ úß “ÖÖ¤ü¸ü ÃÖê ÆüÖ£Ö ¯ÖÖê”Óû­ÖÖ, ”ûŸÖ êú •ÖÖ»Öê ­Ö —ÖÖ›ü­ÖÖ, ú´Ö¸êü ´Öë —ÖÖ›æü ­Ö
ÆÖêü… ‘þÖÃ£Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ­Ö ³ÖߏÖÖ¸üß êú ¤üß­ÖŸÖÖ ×»Ö‹ ãÖÖ­Ö Æîü, ­Ö ¤üÖŸÖÖ »ÖÖÖ­ÖÖ †Öפü ´ÖÖ­Ö¾Ö •ÖÖ×ŸÖ úß ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ ¤ãü²ÖÔ»ÖŸÖÖ†Öë¯Ö¸ü ¬µÖÖ­Ö ØÖ“ÖÖ ÖµÖÖ
êú ¤ü¯ÖÔ êú ×»Ö‹ ­Ö ´Ö•Ö¤æü¸ü úß ¬Öé™üŸÖÖ êú ×»Ö‹ ­Ö ¬Ö­Ö¯Ö×ŸÖ úß “ÖŸÖã¸üŸÖÖ êú Æî… ÃÖÖ£Ö Æüß ×­Ö¤ìü¿Ö פüµÖÖ Æîü ׍ú, ‘éú¯ÖµÖÖ †¯Ö­Öê ÃÖê ¯Öæ×”û‹’ ׍ú †Ö¯Ö †¯Ö­ÖÖ
×»Ö‹…(6) †ÖŸ´Ö¯ÖÏ¿ÖÓÃÖÖ ‹ú Æüß­ÖŸÖÖ Æî ˆÃ֍úÖ ×¿ÖúÖ¸ü ­ÖÆüà ²Ö­Ö­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ´Öî»Ö ÃÖÖ±ú ú¸üŸÖê ÆîÓ µÖÖ ¤æüÃÖ¸êüúÖ…(9) ´Ö­Öã嵅 ´Öë ´Ö­Öã嵅 ³Öß Æîü, ³ÖïÃÖê ³Öß †Öî¸ü
†ÖŸ´Ö¯ÖÏ¿ÖÓÃÖÖ ÃÖê †Ö¤ü´Öß Ã¾ÖÖ£Öá ²Ö­ÖŸÖÖ Æî, ÃÖ´ÖÖ•Ö×ÆüŸÖ úß †¯ÖêÖÖ Ã¾ÖµÖÓ úÖ ³Öê×›üµÖê ³Öß… ‘éú¯ÖµÖÖ †¯Ö­Öê ÃÖê ¯Öæ×”ûµÖê’ ×ú ‡ÃÖ úÃÖÖî™üß ¯Ö¸ü úÃÖ­Öê êú ²ÖÖ¤ü
×ÆüüŸÖ Æüß ÃÖÖê“ÖŸÖÖ Æî… •Öß¾Ö­Ö ´Öë †Ö¤ü´Öß úß Ã¾ÖÖ£Öá ­Ößןִ֟ÖÖ úß †Öê¸ü »ÖÖ ¤êüŸÖê †Ö¯Ö ´Ö­Öã嵅 Æïü, ³ÖïÃÖê Æïü µÖÖ ³Öê×›üµÖë Æïü †Öî¸ü †Ö׏ָüß ¤üÖê ´Öë †Ö¯Ö †ÖŸÖê Æïü, ŸÖÖê ŒµÖÖ
Æãü‹ ¯ÖϳÖ֍ú¸ü•Öß úÆüŸÖê Æïü - ‘´Öê¸üÖ ÆüÖ£Ö ˆ­Öêú ÆüÖ£Ö ´Öë ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ¤ü²ÖÖ Æãü†Ö Æîü •ÖîÃÖê †Ö•Ö ÃÖê ¯ÖÆü»Öß ÁÖêÖß ´Öë †Ö­ÖêúÖ ¯Öϵ֟­Ö †Ö¸Óü³Ö ú¸ëüÖê…(10) ‡ÃÖ¯ÖύúÖ¸ü ´ÖÖ­Ö¾Ö
ú­µÖÖ¤üÖ­Ö êú ÃÖ´ÖµÖ ¤ãü»Ö×Æü­Ö úÖ ÆüÖ£Ö ¤ã»Æêü êú ÆüÖ£Ö ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú ¤ãü»Ö×Æü­Ö “ÖÖÆêü ´ÖÖ¡Ö úß ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ‘‘Ö¸êü»Öã ¤ãü²ÖÔ»ÖŸÖÖ†Öë úÖê ­Ö™ü ú¸üŸÖê Æãü†ê ´ÖÖ­Ö¾Ö-•Öß¾Ö­Ö úÖê
ŸÖ²Ö ³Öß ˆÃÖê Öà“Ö ­ÖÆüà Ã֍úŸÖß… ×±ú¸ü µÖÆüÖÑ ŸÖÖê ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ´ÖµÖÖÔ¤üÖ úÖ ÃÖ¾ÖÖ»Ö ×¿Ößֲ֬¤ü †Öî¸ü ÃÖ“ÖÖºþ ºþ¯Ö ÃÖê ú¸ü­Öê úÖ µÖÆü ¯ÖϵÖÖÃÖ Æïü…
†ÖŸÖÖ Æî… ‘´Öï µÖÆüü ÆÑüæ, ´Öï ¾ÖÆüü ÆÑüæ ×­Ö²ÖÓ¬Ö¾¤üÖ¸üÖ †ÖŸ´Ö¯ÖÏ¿ÖÓÃÖÖ †Öî¸ü ´Ö•Ö²Öæ¸üß úÖ »ÖÖêú×¿ÖÖÖ µÖãŒŸÖ Ø“ÖŸÖ­Ö - ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •Ö­ÖŸÖÖ úÖ ¸üÖ•µÖ Æî… »ÖÖêú¿ÖÖÆüß
×“Ö¡ÖÖ ú¸üêú ÃÖÓ¤êü¿ÖÖ ×¤üµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ׍ú ´ÖÖ­Ö¾Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö ‡ÃÖÃÖë ²Ö“Öêú ¸üÆêü ŸÖÖê Æî… ‡ÃÖ úÖ¸üÖ »ÖÖêÖÖêÓ ´Öë ׿ցÖÖ †Öî¸ü †­Öã¿ÖÖÃÖ­Ö ÆüÖê­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú Æî…
²ÖêÆü¢Ö¸ü Æïü… ‘¸üÖŸÖ ŸÖ׍úµÖÖ ˆÑ“ÖÖ £ÖÖ’ ×­Ö²ÖÓ¬Ö¾¤üÖ¸üÖ ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ¥üÛ™üÃÖê ×ÃÖ¸ü ˆÑ“ÖÖ ×¾Ö¤üµÖÖ£ÖßԾ֐ÖÔ´Öë, »ÖÖêÖÖë ´Öë ÃÖÖ£Ö Æüß ¿ÖÖÃÖ­Ö ú¸ü­Öê¾ÖÖ»Öê ÃÖÖÓÃÖ¤üÖê ´Öë ³Öß †­Öã¿ÖÖÃÖ­Ö
ú¸ü­ÖÖ ×ÃÖ¸ü ×­Ö“ÖÖ ú¸ü­ÖÖ ‡­Ö ´Ö滵ÖÖë úÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æî… ÆüÖê­ÖÖ •Öºþ¸üß Æî… ¯ÖϳÖ֍ú¸ü•Öß ­Öê ¯ÖÓ›üßŸÖ ­ÖêÆü¹ý •Öß ÃÖê ²ÖÖŸÖ“ÖßŸÖ ú¸üŸÖê Æãü‹ úÆüÖ -
‘Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß’ ´Öë ‘¬ÖÖêÖê²ÖÖ•Ö úÖê ¯ÖϝÖÖ´Ö’ ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ˆÃÖ ¯ÖÓ›üߟ֕Öß, µÖÆü ¯ÖßœüÍß ŸÖÖê ÃÖ›ü͍úÖê, ¯Öã»ÖÖê, úÖ¸üÖÖ­ÖÖë †Öî¸ü ³Ö¾Ö­ÖÖë ´Öë »ÖÖß Æïü… ‡Ó™êü
¬ÖÖêÖê²ÖÖ•Ö ´Öë ­Öß×ÆüŸÖ ¤êü¾ÖŸ¾Ö êú úÖ¸üÖ… ¬ÖÖêÖËê ÃÖê Æüß ÃÖÆüß ‹ú ÃÖ••Ö­Ö ÃÖê ãú”û ˆÑ“Öß ÆüÖê ¸üÆüß Æïü, ¯Ö¸ü †Ö¤ü´Öß ¸üÖ™ÒüßµÖ “Ö׸ü¡Ö †Öî¸ü †ÖŸ´ÖÖ­Öã¿ÖÖÃÖ­Ö úÖê ³Öæ»Öú¸ü
´Ö×Æü­ÖÖÓ ¯Ö¿“ÖÖŸÖ: £Ö´ÖÔÃÖ »ÖÖî™üÖ­Öê êú ²ÖÖ¤ü »ÖêÖú úÖê ¯Ö¢ÖÖ “Ö»ÖŸÖÖ Æîü ׍ú ‡ÃÖß ²ÖÖî­ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æî…(11) »ÖÖêú×¿ÖÖÖ êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ×­Ö²ÖÓ¬ÖÖê ´Öë ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë êú
£Ö´ÖÔÃÖ êú úÖ¸üÖ ˆÃ֍êú ¯ÖŸ­Öß úß •ÖÖ­Ö ²Ö“Ö ÖµÖß Æî… †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ †Öî¸ü †×¬ÖúÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ úŸÖÔ¾µÖ úß “Ö“ÖÖÔ úß ÖµÖß Æïü… ‘ú´Ö¸êü úß ²ÖÖ¤ü¿ÖÖÆüŸÖ’ ´Öë
×¾Ö¾Ö¿ÖŸÖÖ ÃÖê µÖפü úÖê‡Ô ×“Ö•Ö »Öê •ÖÖµÖ, ¬ÖÖêÖê ÃÖê Æüß ŒµÖÖë ­Ö ÆüÖê, ؍úŸÖã ˆÃÖ éú×ŸÖ ÃÖã×“ÖŸÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æïü ׍ú †Ö¯Ö †¯Ö­Öê ú´Ö¸êü êú ²ÖÖ¤ü¿ÖÖÆü Æîü Æü´Öë µÖÆü ³Öß µÖÖ¤ü
ÃÖê †“”ûÖ ­Öן֕ÖÖ ×´Ö»ÖŸÖÖ ÆüÖê ŸÖÖê ˆÃÖ ¬ÖÖêÖê²ÖÖ•Ö úÖê ¯ÖϝÖÖ´Ö ú¸ü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ¸üÖ­ÖÖ Æïü ׍ú ¯Ö›ÍÖêÃÖ êú ú´Ö¸êü ´Öë ³Öß ¤æüÃÖ¸üÖ ²ÖÖ¤ü¿ÖÖÆü Æî… ÃÖÖ£Ö Æüß Ã¯Ö™ü ׍úµÖÖ
´Ö­Öã嵅 êú ×¾Ö×³Ö®Ö ºþ¯ÖÖë ê ¤ü¿ÖÔ­Ö ú¸üŸÖê Æãü‹ ¯ÖÖšüú êú Çü¤üµÖ ³Öß ˆÃÖ ¬ÖÖêÖê²ÖÖ•Ö ÖµÖÖ Æîü ׍ú Æü¸ü ‹ú úß †Ö•ÖÖ¤üß ¾ÖÆü֟֍ú ÆüÖêŸÖß Æîü •ÖÆüÖÑ ÃÖê ¯Ö›üÍÖîÃÖß úß †Ö•ÖÖ¤üß
êú ¯ÖÏ×ŸÖ ÃÖÇü¤üµÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖê Æïü… •Öß¾Ö­Ö ´Öë ¯Ö¸üÖ×•ÖŸÖ ÆüÖê­Öê ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖŸÖ ÖÖ •ÖÖ­Öê¯Ö¸ü ÃÖãºþ ÆüÖêŸÖß Æî… ‘´Öï †Öî¸ü ´Öï’ ´ÖêÓ Ã¯Ö™ü ÆîÓ ×ú Æü¸ü ‹ú ­Öê †¯Ö­Öê ¤üÖêÂÖÖë úÖê ÃÖã¬ÖÖ¸ü­ÖÖ
¯ÖÏÖµÖ: ´Ö­Öã嵅 †¯Ö­ÖÖ ×¾Ö¾Öêú ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ÖÖê ²ÖîšüŸÖÖ Æî… ‘»ÖÖ»Ö ÃÖê­ÖÖ úß Æî, ¤æüÃÖ¸êü êú ¤üÖêÂÖ ­ÖÆüà ¤êüÖ­ÖÖ Æïü, ˆ­Öúß ˆ•¾Ö»Ö ²ÖÖ•Öæ úÖê ¤êüÖê †Öî¸ü Ö¾ÖÔ ´ÖÆüÃÖæÃÖ
Æü¾ÖÖ‡Ô ˆ›üÍÖ­Ö êú ­Öß“Öê’ ‡ÃÖ ×­Ö²ÖÓ¬Ö¾¤üÖ¸üÖ Ã¯Ö™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ׍ú ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ú¸ëü… Æü¸ü ‹ú úß Ø•Ö¤üÖß ‹êÃÖß ÆüÖê ׍ú Æü´Ö †Öî¸ü ¤æüÃÖ¸êü ³Öß Öã¿ÖÆüÖ»Ö ÆüÖê, ¯Ö›üÍÖîÃÖ-
¥üœüÍŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ²Ö­ÖÖµÖê ¸üÖú¸ü Æü´Ö †ÖÃÖ­­Ö ×¾Ö¯Ö¤üÖ¯Ö¸ü ×¾Ö•ÖµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü ­ÖÖ¸ü-¸üÖ™Òü †Öî¸ü ×¾ÖÀ¾Ö ´ÖãÃ֍ú¸üÖ Ã֍êú †Öî¸ü ÃÖ³Öß úß ÃÖÆüß ¸üÖßÖÖ ×´Ö»Ö Ã֍êú…
Ã֍úŸÖê Æïü… Öã›ü ²Öê“Ö­Öê¾ÖÖ»Öê úÖ ŸÖŸÖîµÖê êú ²Öß“Ö Ûãָü ¸üÆü­ÖÖ, “ÖÖ“ÖÖ ´Ö¬ÖãÃÖæ¤ü­Ö úß Æü´Öê¿ÖÖ ×ÎúµÖÖ¿Öᯙ †Öî¸ü ¸ü“Ö­ÖÖŸ´Öú ¸üÆü­Öê úÖ ÃÖÓ¤êü¿ÖÖ ³Öß ×¤üµÖÖ ÖµÖÖ Æî… ´Öï †Öî¸ü
×­Ö›ü͸üŸÖÖ (׍úÃÖß úÖê ³Öß ¤êüÖú¸ü ³ÖÖïú­Öê¾ÖÖ»ÖÖ ™üÖ‡Ö¸ü, “ÖÖ“ÖÖ ´Ö¬ÖãÃÖæ¤ü­Ö êú ´Öê¸üÖ ‘‘Ö¸ü •ÖîÃÖê ×­Ö²ÖÓ¬Ö ¾¤üÖ¸üÖ †×¬ÖúÖ¸ü †Öî¸ü úŸÖÔ¾µÖ úß “Ö“ÖÖÔ ú¸üŸÖê Æãü‹ ‘‘Ö¸ü,
çÚUâ¿ü °ÙæçÜçââ °‡ÇU §ßñËØé°àæÙ 187

3. International Research Journal ISSN-0975-3486 RNI : RAJBIL 01488 VOL. I * ISSUE—3
†ÖÁÖ´Ö ŸÖ£ÖÖ ÆüÖê™ü»Ö êú ²Öß“Ö úÖ †ÓŸÖ¸ü ïÖ™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æî… ¯Ö›üÍÖî×ÃÖµÖÖë ÃÖê ­Ö ÆüÖê…(12)
×´Ö»ÖŸÖê-•Öã»ÖŸÖê ¸üÆü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹, ˆ­Ö¯Ö¸ü ²ÖÖê—Ö ­ÖÆüà ²Ö­Ö­ÖÖ Æîü, ÃÖÖ£Ö Æüß ¯Ö›üÍÖî×ÃÖµÖÖë ÆüÖÃµÖ ¾µÖӐµÖÖŸ´Öú Ø“ÖŸÖ­Ö - ÆüÖõ־µÖÓÖ †Ö•Ö †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖê ÖµÖß Æî…
êú ÃÖÖ£Ö †ò›ü•ÖêÃÖ´Öê­™ü ú¸ü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ¯Ö›üÍÖî×ÃÖµÖÖë ´Öë »ÖÖÖ ²Öã¸üÖ‡ÔµÖÖÑ ÆüÖê †£Ö¾ÖÖ ˆÂÖ ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë ¿ÖßŸÖ Æü¾ÖÖ †Öî¸ü ¿ÖßŸÖ ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë ˆÂÖ Æü¾ÖÖ ×•ÖÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü †Ö¸üÖêµÖ êú
†Ö¯Ö ´Öë, ‹ú ¤æüÃÖ¸êü êú ²Öã¸üÖ‡ÔµÖÖë úß ”ûÖµÖÖ ¤æüÃÖ¸êü¯Ö¸ü ­ÖÆüà ¯Ö›ü­Öß “ÖÖ×Æü‹ •ÖîÃÖê “ÖÖê¸ü ×»Ö‹ †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖß Æîü ˆÃÖß ¯ÖύúÖ¸ü †Ö¸üÖêµÖ êú ×»Ö‹ ÆüÖõ־µÖӐµÖ †Ö¾Ö¿µÖú
†Öî¸ü ›ü֍æú ³Öß ú³Öß †¯Ö­Öê ¯Ö›üÍÖîÃÖ ´Öë ÆüÖ£Ö ­ÖÆüà ›üÍÖ»ÖŸÖê… ‘´Öï †Öî¸ü ´Öê¸üÖ ­ÖÖ¸ü’ ÆüÖê ÖµÖÖ Æî…
¾¤üÖ¸üÖ ­Ö֐ָüß Ø“ÖŸÖ­Ö úÖê ïÖ™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ׍ú †¯Ö­Öê ­ÖÖ¸ü¾ÖÖ×ÃÖµÖÖë úÖê ‘´Öï †Öî¸ü ´Öê¸üÖ ¯Ö›üÍÖîÃÖ’ ´Öë ­ÖÖ­ÖÖ ¯ÖύúÖ¸üúß ¯Ö›üÍÖî×ÃÖ­Öê êú ˆ¤üÖÆü¸üÖ Æî…
¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ÃÖ¤üÃµÖ ´ÖÖ­Ö­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ †Öî¸ü ­ÖÖ¸ü êú ´ÖêÆü´ÖÖ­Ö úÖê †¯Ö­ÖÖ ´ÖêÆü´ÖÖ­Ö »Ö›ü­Öê¾ÖÖ»Öß ¯Ö›üÍÖîÃÖ­Ö -†Ö ¯Ö›üÖî×ÃÖ­Ö »Ö›êü…
´ÖÖ­Ö­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ŸÖ³Öß ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üúŸÖÖ †Öî¸ü ¤êü¿Ö³ÖÛŒŸÖ ±ú×»ÖŸÖ ÆüÖêÖß… •Öß¾Ö­Ö »Ö›êü ´Öê¸üß •ÖæŸÖß •ÖæŸÖß ´ÖÖ¸ü ÖÃÖ´Ö êú…
úß µÖÆü µÖÖ¡ÖÖ ´Öï-’‘Ö¸ü-¯Ö›üÍÖîÃÖ-ÃÖ´ÖÖ•Ö-­ÖÖ¸ü-¸üÖ™Òü-×¾Ö¿¾Ö ŸÖú ¯ÖÆãÑü“ÖŸÖß Æïü… ‡ÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü ÆüÖõ־µÖӐµÖÖŸ´Öú »ÖÖêúÖßŸÖ ¯Öê¿Ö ú¸ü ´ÖÖ­Ö¾Ö •Öß¾Ö­Ö êú
ÃÖÖÓÍéúן֍ú Ø“ÖŸÖ­Ö - ´Ö­Öã嵅 êú ÁÖêšü¢Ö´Ö ׾֍úÖÃÖ úÖê †ÖÏÃÖ¸ü ú¸ü­Öê¾ÖÖ»Öß
ê ×»Ö‹ µÖÆü ÖÓ³Ö߸üŸÖÖ ×¾Ö­ÖÖê¤ü ´Öë œüÖ»Öß ÖµÖÖß Æî…
“ÖêŸÖ­ÖÖ Æüß ÃÖÓÍéúŸÖß Æî… ÃÖÓÍéúŸÖß †Öî¸ü ÃÖ³µÖŸÖÖ Æü´ÖÖ¸êü •Öß¾Ö­Ö úÖ ‹ú †ÓÖ Æîü, ‹ú “ÖŸÖã¸ü ¯Ö›üÖ×ÃÖ­Ö úÖ ¾ÖÖÔ­Ö - †Ö ¯Ö›üÖÃÖ­Ö ¯Öæ›üê ¯ÖÖê »Öë…/ŒµÖÖ »ÖÖ
Íî Íê
‹ú ¤æüÃÖ¸êü êú ¯Öæ¸üú Æïü… ¾µÖÛŒŸÖ †Öî¸ü ÃÖ´ÖÖ•Ö êú þÖÖãµÖ êú ×»Ö‹ µÖÆü •Ö֐ÖÖ ŸÖê¸üÖ… †Ö´Ö, ±æúÃÖ, ú›üÖŸÖß ´Öê¸üß… Öã›ü, ‘Öß, ´Öî¤üÖ ŸÖê¸üÖ…
î Í
(13)
†Ö¾Ö¿µÖú Æî… ‘‘Ö¸ü-¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ÃÖÓÍéú×ŸÖ úß ¯ÖÖšü¿ÖÖ»ÖÖ Æîü… ¯Ö›üÍÖîÃÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ×­ÖúÂÖÔ - ‘Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß’ ´Öë ïÖ™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ׍ú ¸üÖ™Òü ‹ú
ÃÖ³µÖŸÖÖ úß ¯ÖÖšü¿ÖÖ»ÖÖ Æî… ÃÖÓÍéú×ŸÖ úÖê †´Ö»Ö ´Öë »ÖÖ­Öê úß ¯Ö¬¤ü×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ µÖÓ¡Ö êú ÃÖ´ÖÖ­Ö Æî… ¾µÖÛŒŸÖ-¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü-ÃÖ´ÖÖ•Ö-­ÖÖ¸ü ˆÃ֍êú ˆ¯Öú¸üÖ Æïü… ˆ¯Öú¸üÖÖë
•ÖÖÆü ÃÖ³µÖŸÖÖ Æî… ´Öï †Öî¸ü ´Öê¸üÖ ¯Ö›üÍÖîÃÖ ´Öë µÖÆü Ø“ÖŸÖ­Ö ×¤üÖÖµÖß ¤êüŸÖÖ Æî… ÃÖߟÖÖ úÖê ÃÖã“ÖÖºþ ºþ¯Ö ÃÖê “Ö»Ö­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú Æî… ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß Æãü†ß Ø•Ö¤üÖß ‡ÃÖ ¾ÖӐ֝Ö
†Öî¸ü ´Ö߸üÖ †¯Ö­Öê µÖãÖÖ­Öãºþ¯Ö ÃÖÓÍéú×ŸÖ úß ¯ÖÏŸÖߍú ¸üÆüß… ÃÖߟÖÖ ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ÃÖê µÖÆü ˆ¯Öú¸üÖ ÃÖã“ÖÖºþ ºþ¯Ö ÃÖê “Ö»ÖŸÖê Æãü‹ ¸üÖ™Òü ºþ¯Öß µÖÓü¡Ö “Ö»Ö Ã֍úŸÖÖ Æî… ‡ÃÖ
´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¯ÖÖ»Ö­Ö ´Öë ŸÖÖê ´Ö߸üÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ³ÖÓÖ ú¸ü­Öê ´Öë †´Ö¸ü ÆüÖêú¸ü ¤üÖê­ÖÖê ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ´Öë ¾ÖÓÖÖ úÖê ²Ö­ÖÖ­Öê êú ×»Ö‹ ÃÖŸµÖ, ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ †Öî¸ü ¯ÖÏê´Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ Æî…
†´Ö¸ü ÆüÖê ÖµÖß… ‘¯Öê›ü, ¯Ö¿Öã †Öî¸ü ´Ö­Öãµ֒ ´Öë ´ÖÖ­Ö¾Ö ÃÖÓÍéú×ŸÖ úÖê ÃÖ¾ÖÔÁÖêšü †Öî¸ü ˆÃÖê Æü´Öê Æü´Öê¿ÖÖ ²Ö­ÖÖµÖê ¸üÖ­ÖÖ Æî… »Ö×»ÖŸÖ ×­Ö²ÖÓ¬ÖÖê úß ‡ÃÖ •Öß¾Ö­Ö Ø“ÖŸÖ­Ö
´ÖÖ­ÖŸÖê Æãü‹ ïÖ™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ׍ú ´Ö­Öã嵅 úß ¯ÖϐÖןֿÖ߻֟ÖÖ êú úÖ¸üÖ ºþ¯Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖµÖÖ´ÖÖë ´Öë ¯ÖÖšüú ¤æü¸ü¤ü¸üÖ•Ö úß ÃÖî¸ü ú¸üŸÖê Æãü‹ †­Öêú ¯ÖÆü»Öã†Öë
´Ö­Öã嵅 ¯Öê›ü ¯Ö¿Öã ÃÖê ×³Ö®Ö †Öî¸ü ÃÖãÃÖÓÍéúŸÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖ³µÖ ²Ö­ÖÖ Æî… ¿Öã³ÖúÖ´Ö­ÖÖ úÖê ÃÖߏ֟ÖÖ Æî… †ÖŸ´ÖÃÖÖŸÖ ú¸üŸÖÖ Æî, •Öß¾Ö­Ö úÖ ­ÖµÖÖ ˆŸÃÖÖÆü †ÖŸ´ÖÃÖÖŸÖ
Ø“ÖŸÖ­Ö ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿Öã³ÖúÖ´Ö­ÖÖ †Öî¸ü ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ ¿Öã³ÖúÖ´Ö­ÖÖ ´Öë ³Öê¤ü ¤êüÖŸÖê Æãü‹ ú¸üŸÖÖ Æî, ¯ÖϱãúÛ»»ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ ÆîÓü †Öî¸ü ÃÖÖ£ÖԍúŸÖÖ úÖ ‹ÆüÃÖÖÃÖ »Öêú¸ü µÖÖ¡ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿Öã³ÖúÖ´Ö­ÖÖ Šú×ÂÖµÖÖë úß †Ù•ÖŸÖ ÃÖ´¯Ö¤üÖ ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ ÁÖêšü ×ÃÖ¬¤ü ú¸üŸÖÖ Æî… ´ÖÖ­Ö¾Ö Ø“ÖŸÖ­Ö êú ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖµÖÖ´ÖÖêÓºþ¯Öß •Ö¸üŸÖÖ¸üß ¾ÖÃ¡Ö ´Öë ú£µÖ úß
Æãü†ß Æî-ïÖ™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æî … ‹ú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ­Ö ²ÖêÖ´Ö ”û¡Ö¯ÖŸÖß ×¿Ö¾ÖÖ•Öß †ŒÖ›üÍŸÖÖ ´Öë ú²Ö߸,ü ׿ֻ¯Ö ´Öë ŸÖã»ÖÃÖß †Öî¸ü ×­Ö¸üÖ»ÖÖ, ¾Ö֐Ö˾Öî¤ü¬Ö´Öë ÃÖæ¸ü,
´ÖÆüÖ¸üÖ•Ö êú ¤ü¸ü²ÖÖ¸ü ´Öë »ÖÖµÖß •ÖÖŸÖß Æîü ŸÖÖê ׿־ÖÖ•Öß ´ÖÆüÖ¸üÖ•Ö ­Öê úÆüÖ- ³ÖÖ¾ÖæúŸÖÖ ´Öê ´Ö߸üÖ †Öî¸ü ÃÖÆü•ÖŸÖÖ ´Öë ¸îü¤üÖÃÖ (14) ºþ¯Öß “ÖÖÓ¤üß úß ²Öæ×™üµÖÖÑ ¯ÖύúÖ¿Ö´ÖÖ­Ö
‘†¿Öß“Ö †Ö´Öã“Öß †Ö‡Ô †ÃÖŸÖß, ÃÖã¤ü¸ü ºþ¯Ö¾ÖŸÖß…
Ó ÆüÖê ˆšüß Æïü… æú»Ö ×´Ö»Ö֍ú¸ü ‘Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß’ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •Öß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß êú
†Ö´Æüß ÃÖã¤ü¸ü —ÖÖ»ÖÖê †ÃÖŸÖÖê, ¾Ö¤ü»Öê ”û¡Ö¯ÖŸÖß…’
Ó †¯ÖÏ×ŸÖ´Ö ÃÖ֬֍ú ‘ú­ÆîüµÖÖ»ÖÖ»Ö ×´ÖÁÖ ¯ÖϳÖ֍ú¸ü’ êú ‹êÃÖê ×­Ö²ÖÓ¬ÖÖê úÖ ´ÖÖêÆüú
‹êÃÖÖ úÆüŸÖê Æãü‹ ¯Öæ¸êü ÃÖ´´ÖÖ­Ö êú ÃÖÖ£Ö ˆÃ֍êú ‘‘Ö¸ü ³Öê•Ö פüµÖÖ… µÖÆüß ÃÖӐÖÏÆü ÆîüÓ, •ÖÖê úÆü­Öê úÖê ×­Ö²Ö­¬Ö ÆîüÓ »Öê׍ú­Ö µÖê ÃÖÓôָüÖ ³Öß ÆîÓü, úÆüÖ­Öß ³Öß ÆîÓü,
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿Öã³ÖúÖ´Ö­ÖÖ ÃÖÓÍéú×ŸÖ Æî… ´Ö韵ÖãØ“ÖŸÖ­Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓÍéú×ŸÖ †­Öã³Ö¾Ö ³Öß ÆîüÓ, ×¾Ö“ÖÖ¸ü ³Öß ÆîüÓ, ˆ¯Ö¤êü¿Ö ³Öß ÆîüÓ †Öî¸ü ‡­Ö ÃÖ²ÖÃÖê ²Öœü͍ú¸ü ‹ú
µÖÆü ´ÖÖ­ÖŸÖß Æîü úß ´Ö韵Ö㠍êú ²ÖÖ¤ü †ÖŸ´ÖÖ ‹ú ¿Ö¸ü߸ü úÖê ”ûÖê›üû ¤æüÃÖ¸êü ´Öë •ÖÖŸÖß Æî… ÃÖŤüµÖ, ÃÖŸ¯ÖãºþÂÖ ×ÆüŸÖîÂÖß †Öî¸ü ¯ÖÏê´Öß ×´Ö¡Ö úß ¸üÃÖ³Ö¸üß ²ÖÖŸÖë ÆîüÓ •ÖÖê Çü¤üµÖ ÃÖê
(­ÖµÖÖ •Ö­Ö´Ö »ÖêŸÖß Æî) ‘‹ú úÖ›Ôü ŸÖß­Ö ¯Ö¡Ö’ ´Öë ´Ö韵ÖãÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ­Ö¾Öß­Ö Ø“ÖŸÖ­Ö ¥üÛ™ü ׭֍ú»Öú¸ü ¯ÖÖšüú êú Çü¤üµÖ ´Öë ÃÖ´ÖÖ •ÖÖŸÖß Æî, ¤æüÃÖ¸êü ¿Ö²¤üÖêÓ ´Öë µÖê ´Ö­Ö úß ´Öã¸ü—ÖÖŸÖß
¯ÖÏßÖãŸÖ Æî… ÃÖ´Ö¾Öê¤ü­ÖÖ úÖ úÖ´Ö ¤ãü:Ö úÖê ¤ü²ÖÖ­ÖÖ Æîü, ¤ü²Öê ¤ãü:Ö úÖê ˆ³ÖÖ¸ü­ÖÖ ŸÖã»ÖÃÖß úÖê ˆ¤üÖÃÖß ÃÖê ¯ÖÏÃÖ®ÖŸÖÖ êú, †¾ÖÃÖÖ¤ü ÃÖê †Ö»ÆüÖ¤ü êú, ÆüŸÖÖ¿ÖÖêÓ ÃÖê ˆª´Ö
­ÖÆüà… Æü´Ö ‘‘ÖÖ¾Ö úÖê ÃÖÆü»ÖÖµÖê, ˆÃÖ¯Ö¸ü ´Ö¸üÆü´Ö »ÖÖÖµÖê, ˆÃÖê ™üúÖê¸êü ­ÖÆüà, ˆ¬Öê›êü êú, †ú´ÖԝµÖŸÖÖ ÃÖê úŸÖԝµÖŸÖÖ êú †Öê¸ü †ÃÖ±ú»ÖŸÖÖÃÖê ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ êú »ÖÆü»ÖÆüÖŸÖê
­ÖÆüà.... Æü´Ö ¤ãü:Öß úÖê ÃÖ´Ö¾Öê¤ü­ÖÖ ¤êü, ¯Ö¸ü Æü´ÖÖ¸üß ÃÖ´Ö¾Öê¤ü­ÖÖ ­Öú»Öß ­Ö ÆüÖê, ±æúÆü›ü ˆ¯Ö¾Ö­Ö ´Öë ¸üÖë¯Ö ¤êüŸÖê Æïü…(15)
‚ãŒ÷¸ ª˝ ã Õ
1 ØÆü¤üß êú ¯ÖÏ´ÖãÖ ×­Ö²Ö­¬ÖúÖ¸ü : ¸ü“Ö­ÖÖ †Öî¸ü ¿Öß»¯Ö ›üÖò. ÖÖê¿Ö Ö¸êü 29 2. Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß •Ö²Ö ¾Öê ¸üÖî²Öß úÖê ú´Ö¸êü´Öë »Öê ÖµÖê 61 3 ú­ÆîüµÖÖ»ÖÖ»Ö ×´ÖÁÖ ¯ÖϳÖ֍ú¸ü : ›üÖò. •ÖµÖ¯ÖύúÖ¿Ö ü 134 ד֭ŸÖ­Ö †Öî¸ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ­ÖÖ¸üֵ֝ÖØÃÖÆ
ú­ÆîüµÖÖ»ÖÖ»Ö ×´ÖÁÖ ¯ÖϳÖ֍ú¸ü : ד֭ŸÖ­Ö †Öî¸ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ 136 5 Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü וֵÖÖê 29 6 Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß »ÖÖê ׳ÖüÖÖ¸üß, ¤æü¸ü ´Ö•Ö¤æü¸ü 93 7 Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß »ÖÖ»Ö ÃÖê­ÖÖ úß Æü¾ÖÖ‡Ô ˆ›üÖ­Ö êú ­Öß“Öê 70 8 Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß
»ÖÖ»Ö ÃÖê­ÖÖ úß Æü¾ÖÖ‡Ô ˆ›üÖ­Ö êú ­Öß“Öê 71 9 Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß éú¯ÖµÖÖ, †¯Ö­Öê ÃÖê ¯Öæ×”û‹ 140 10 Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß éú¯ÖµÖÖ, †¯Ö­Öê ÃÖê ¯Öæ×”û‹ 149 11 ú­ÆîüµÖÖ»ÖÖ»Ö ×´ÖÁÖ ¯ÖϳÖ֍ú¸ úß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÃÖÖ¬Ö­ÖÖ ›üÖò. †Öê´Ö¯ÖύúÖ¿Ö ­ÖÖµÖ¸ü 107
1) ØÆü¤üß êú ¯ÖÏ´ÖãÖ ×­Ö²ÖӬ֍úÖ¸ü : ¸ü“Ö­ÖÖ †Öî¸ü ׿ֻ¯Ö - ›üÖò. ÖÖê¿Ö Ö¸êü - †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¯ÖύúÖ¿Ö­Ö, úÖ­Ö¯Öæ¸ü 2)ú­ÆîüµÖÖ»ÖÖ»Ö ×´ÖÁÖ ¯ÖϳÖ֍ú¸ü úß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÃÖÖ¬Ö­ÖÖ - ›üÖò. †Öê´Ö¯ÖύúÖ¿Ö ­ÖÖµÖ¸ü, ׾֍úÖÃÖ ¯ÖύúÖ¿Ö­Ö, úÖ­Ö¯Öæ¸ü (2005) 3)
ú­ÆîüµÖÖ»ÖÖ»Ö ×´ÖÁÖ ¯ÖϳÖ֍ú¸ü : Ø“ÖŸÖ­Ö †Öî¸ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ - †³ÖµÖ ¯ÖύúÖ¿Ö­Ö, úÖ­Ö¯Öæ¸ü (1994) 4) Ø•Ö¤üÖß ´ÖãÃ֍ú¸üÖµÖß - ú­ÆîüµÖÖ»ÖÖ»Ö ×´ÖÁÖ ¯ÖϳÖ֍ú¸ü - ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ –ÖÖ­Ö¯Ößšü, 18, ‡­Ã™üß™ü¶æ¿Ö­Ö»Ö ‹×¸üµÖÖ, »ÖÖê¤üß ¸üÖê›ü, ­ÖµÖß ×¤ü»»Öß, ¤üÃÖ¾ÖÖò ÃÖÓÍú¸üÖ
2003, †Öî¸ü ŸÖßÃÖ¸üÖ ÃÖÓÍú¸üÖ 1964
188