ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ- Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

1. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ -
ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ
ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ ΚΑΙ ΤΗ
ΓΥΝΑΙΚΑ
ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ - 2022

2. 2
Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΝΟΤΗΤΕΣ Σελ.
Α. ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ 3-4
Β. ΕΝΔΥΣΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΔΡΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ 5-17
Β.1. ΓΕΝΙΚΑ 5-7
Β.2. ΑΝΔΡΙΚΗ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ 8-12
Β.3. ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ 13-16
Β.4 Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗ
ΒΥΖΑΝΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
17
Γ. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΣΚΙΤΣΑ,
ΜΟΥΣΕΙΑΚΑ ΕΚΘΕΜΑΤΑ & ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ
18-36
Γ.1. ΣΚΙΤΣΑ 18-27
Γ.2. ΕΚΘΕΜΑΤΑ 28-29
Γ.3. ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ & ΑΝΤΡΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ
ΕΝΔΥΜΑΤΩΝ
30-36
Δ. ΓΡΑΠΤΕΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΠΕΡΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΥ 37-38
Ε. ΠΗΓΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 38-39

3. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Η ΕΝΔΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Α. ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Πληροφορίες για την ενδυμασία των Βυζαντινών μας παρέχουν αρχικά τα αρχαιολογικά ευρήματα όπως
χιτώνες και υποδήματα, πίλοι (καπέλα), ο φερόμενος ως Σάκος του Ιωάννη Α' Τσιμισκή, οι διάλιθες ζώνες
(κοσμημένες με πολύτιμους λίθους), οι μεταλλικές και δερμάτινες πανοπλίες κ.ά. Ακόμα και τα εργαλεία
με τα οποία κατασκεύαζαν ενδύματα (εξαρτήματα αργαλειού όπως : αγνύθες, νήματα, ξυλόκτενο κ.ά.
πού εκτίθενται σέ μουσεία), είναι βασική πηγή πληροφοριών για τον τρόπο ραφής και βαφής των
βυζαντινών ενδυμάτων. Το ζεύγος στεφάνων νεόνυμφων και τα δακτυλίδια με εγχάρακτες επιγραφές,
τα διάλιθα ενώτια (σκουλαρίκια), τα κτένια και οι χρυσοί τέττιγες (τζιτζίκια), τα φιαλίδια των μυρεψών
(μυρεψός: τεχνίτης παραγωγής αρωμάτων) σε Βυζαντινά Μουσεία, δίνουν μια ιδέα για τα κοσμήματα
πού συνόδευαν την ενδυμασία. Διάφορα λινά, μάλλινα η μεταξωτά υφάσματα πού βρέθηκαν σέ
ανασκαφές, εργαλεία και εργαστήρια, μάς εισάγουν στον τρόπο ύφανσης και στις ποιότητες των υλικών
από τα οποία κατασκευάζονταν ενδύματα.
Εικόνα 1: Ο σάκος του Ιωάννη Α' Τσιμισκή
(Μονή Ιβήρων - Άγιο Όρος)
Εικόνα 2: Χρυσοί τέττιγες (τζιτζίκια)
Επιπροσθέτως, τα νομίσματα, αποτελούν επίσης μια αξιόλογη πηγή πληροφοριών, δεδομένου ότι
απεικονίζουν αυτοκράτορες με επίσημη στολή, καθώς και μέλη της βασιλικής οικογένειας. Εικόνες
χαράγματα και διακοσμήσεις σε σκεύη ή σέ αγγεία έχουν ως θέμα στολές και ενδύματα. Πληροφορίες
βρίσκουμε και σέ τοιχογραφίες, φορητές εικόνες και παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά όπως στον διάκοσμο
τού Ιερού Παλατιού με σκηνές από την αγροτική ζωή. Τοιχογραφίες στα Ανάκτορα Τραπεζούντας όπου
εικονίζονται μέλη της οικογένειας των Μεγάλων Κομνηνών. Ψηφιδωτά σε ναούς, όπως στον Άγιο
Δημήτριο της Θεσσαλονίκης, εικονίζουν σκηνές από την άλωση πόλεων ή κτήτορες ντυμένους με
3

4. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
επίσημη στολή ή καθημερινή ενδυμασία. Μικρογραφίες χειρόγραφων εικονίζουν τίς τάξεις και τίς
ασχολίες τους όπως τη ζωή των οικοδόμων, των εργατών σέ βιοτεχνίες, ψαράδων και ναυτών, αγροτών
και οδοιπόρων. Σε εικονογραφημένα Μηνολόγια - Συναξάρια ο ζωδιακός κύκλος δίνει μια ιδέα για
εποχιακές ενδυμασίες κυρίως στην ύπαιθρο.
Επιπλέον, πληροφορίες παρέχουν και συγγράμματα εκείνης της εποχής όπως : η «Βασίλειος Τάξις»
(αποδίδεται στον Κωνσταντίνο Ζ'), το «Περί Οφφικίων» (οφίκιο: αξίωμα που δίνεται σε άτομο δίχως να
το αξίζει) κ.ά., όπου περιγράφεται η βασιλική στολή και η εθιμοτυπία στο «Ιερόν Παλάτιον».
Λεπτομέρειες για τη στρατιωτική εξάρτηση δίνουν το «Στρατηγικόν» του Μαυρικίου, το «Περί
Παραδρομής» Νικηφόρου Φωκά κ.ά. Στα χρονικά, καθώς και σε ιστορίες περιγράφονται στολές των
«Βαρβάρων» που επισκέπτονταν το Βυζάντιο.
Ιδιαίτερη αξία έχουν ποιήματα (όπως τα Προδρομικά) όπου περιγράφεται ή καθημερινή ζωή στην πόλη
και στην ύπαιθρο. Οι «Λόγοι» Πατέρων της Εκκλησίας σέ πολλά σημεία δίνουν πλήρεις η ελλιπείς
περιγραφές της οικογενειακής ζωής και δίνουν μια ιδέα της ενδυμασίας στις γειτονιές της πόλεως. Σέ
βίους Αγίων (Φιλαρέτου, Νείλου κ.ά.), απαντάται πλήρης περιγραφή της αγροτικής ή στρατιωτικής ζωής
και του τρόπου ένδυσης πολλών τάξεων. Στη Λαυσαϊκή Ιστορία και στον Σωζομενό αντλούμε
πληροφορίες για ενδύματα των μοναχών, των ασκητών και των πένητων (φτωχών) στους πρώτους τρείς
αιώνες.
Τέλος, σε Νόμους και Διατάξεις («Νεαρές» Ζήνωνος - Ιουστινιανού) γίνεται λόγος για την ενδυμασία των
ανωτέρων υπαλλήλων. Οι Αποφάσεις Συνόδων ή «Κανονικές Επιστολές» (όπως του Πάπα Κελεστίνου Α')
αναφέρονται στην ενδυμασία των επισκόπων και των μοναχών.
Εικόνα 3: Βυζαντινά ενώτια (σκουλαρίκια)
4

5. 5
Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Β. ΕΝΔΥΣΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΔΡΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Β.1. ΓΕΝΙΚΑ
Αρχικά στο Βυζάντιο επικρατεί η ρωμαϊκή μόδα που αποτελούσε εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής
ενδυμασίας. Ωστόσο, η ειδοποιός διαφορά μεταξύ τους εντοπίζεται στο γεγονός ότι το σώμα στην αρχαία
ελληνική ενδυμασία είναι περισσότερο ακάλυπτο, ενώ η βυζαντινή για λόγους ηθικής το σκεπάζει
πλήρως και σταδιακά τα ενδύματα προσαρμόζονται στα χριστιανικά ήθη. Μέχρι τον 6ο αι. ή άρχουσα
τάξη δεν διέφερε πολύ στο ντύσιμο από τους Ρωμαίους πατρικίους κατά τον 3ο - 4ο αι. Η μόδα αυτή είχε
διαμορφωθεί σταδιακά από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ εξελίχτηκε δεχόμενη επιρροές
από την ανατολή (κυρίως από τους Πέρσες). Οι πόλεμοι με τον Χοσρόη και με τους Άραβες, καθώς και
το φθηνό μετάξι από τον 6ο αι. έφεραν ριζικές αλλαγές και στην ένδυση, ενώ επιρροές δέχτηκε αργότερα
και από τους Φράγκους.
Η κατασκευή των ενδυμάτων εκείνη την εποχή, αποτελούσε εξαιρετικά δύσκολη και χρονοβόρα
απασχόληση. Οι άνθρωποι έφτιαχναν τα πάντα τελείως μόνοι τους, ξεκινώντας από το πιο στοιχειώδες,
δηλαδή την κλωστή, την οποία έπρεπε να επεξεργαστούν (αν ήταν βαμβάκι, μαλλί ή μετάξι), να την
βάψουν με χρώμα που βρίσκανε στη φύση, και εν συνεχεία να υφάνουν στον αργαλειό. Εν συνεχεία τα
έραβαν στο χέρι με μικρές βελονιές, μια και δεν υπήρχαν τότε μηχανές ραπτικής. Όπως είναι ευκόλως
αντιληπτό, οι φτωχοί που έπρεπε να δουλέψουν σκληρά στα χωράφια ή αλλού, δεν μπορούσαν να
διαθέσουν χρόνο για τέτοιου είδους πολυτέλειες. Έτσι, οι γυναίκες τους ύφαιναν απλά υφάσματα, χωρίς
διακοσμητικά σχέδια, με υλικά που ήταν εύκολο να βρεθούν και ήταν οικονομικά. Στον αντίποδα, οι
ανώτερες κοινωνικές τάξεις και όσοι είχαν την οικονομική ευχέρεια, έφτιαχναν φορεσιές πιο πλουμιστές,
με περίτεχνα διακοσμητικά σχέδια είτε μέσα στην ύφανση είτε τα κεντούσαν μετά με χρυσή και ασημένια
κλωστή. Προφανώς δεν έφτιαχναν οι ίδιοι τα ρούχα τους· είχαν εξειδικευμένους τεχνίτες που έκαναν
αποκλειστικά αυτή τη δουλειά.
Εξυπακούεται ότι, την ενδυμασία συμπλήρωναν κάθε λογής κοσμήματα όπως περίτεχνα περιδέραια με
φανταχτερές πολύτιμες πέτρες, δακτυλίδια, ενώτια (σκουλαρίκια), ενώ και η κόμμωση αποτελούσε
πρωτεύον στοιχεία της εμφάνισης αντρών και γυναικών. Για την περιποίηση της κόμης των αντρών και
των γυναικών φρόντιζαν οι κουρείς και οι κουρίδες ή εμπλέκτριες (κομμώτριες). Ωστόσο η συνεχής και
αδιάλειπτη περιποίηση της κόμης προκαλούσε την αντίδραση των κληρικών, οι οποίοι αφενός
κατέκριναν την υπερβολική αφοσίωση στο σώμα και αφετέρου υποστήριζαν ότι ο στολισμός και η
αλλαγή με τεχνητά μέσα (ψιμύθια), αλλοιώνει την εικόνα που μας έδωσε ο Θεός (την κατ’ εικόνα Θεού)
και επιπλέον μας απομακρύνει από τη φροντίδα για τη σωτηρία της ψυχής. Όμως, οι κοσμικοί Βυζαντινοί
αγνοούσαν αυτές τις νουθεσίες και απόδειξη γι’ αυτό είναι τα ευρήματα όπως εργαλεία ομορφιάς,
δοχεία αρωμάτων, κοσμήματα και ρούχα που σώζονται ως τις μέρες μας και εκτίθενται στα μουσεία. Στα
γραπτά κείμενα απαντώνται οι όροι :
o Απλόθριξ (απλός και θριξ - η τρίχα στα αρχαία ελληνικά), είναι αυτός που έχει ίσια μαλλιά.
o Σγουρός ή κατσαρός, είναι αυτός που έχει φυσικά σγουρά μαλλιά.
o Φουντομάλλης, είναι αυτός που έχει φουντωτά μαλλιά.
o Καράμαλλος, είναι αυτός που έχει μαύρα μαλλιά (από το καρά που σημαίνει το μαύρο χρώμα).
o Ξανθός ή χρυσόμμαλος ή καλότριχος, είναι απλά ο ξανθός. Το ξανθό χρώμα στα μαλλιά ήταν
δείγμα ομορφιάς, γι’ αυτό έβρισκαν διάφορα μέσα, προκειμένου να τα ξανθίζουν.

6. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Όσον αφορά την ενδυμασία που απεικονίζεται στις αγιογραφίες και τις εικόνες των ναών, που σώζονται
από τη βυζαντινή περίοδο δεν είναι σχετικές, ως αναφορές, για τα πραγματικά ενδύματα της εποχής. Ο
Χριστός (ακόμη και ως μωρό), οι Απόστολοι, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής κ.ά., φαίνονται σχεδόν πάντα
να φορούν έναν μεγάλο ορθογώνιο μανδύα τυλιγμένο γύρω από το σώμα (σαν τήβεννο), επάνω από
έναν χιτώνα, ή με φαρδιά μανίκια τούνικα, που φτάνει ως τους αστραγάλους. Τα πόδια φέρουν
σανδάλια. Αυτή η ενδυμασία δεν εμφανίζεται συνήθως σε κοσμικά πλαίσια, αν και πιθανώς αυτό είναι
σκόπιμο, για να αποφευχθεί η σύγχυση των κοσμικών με θεϊκά θέματα. Η Παναγία φοράει πάντα το
μαφόριο, έναν μανδύα με κάλυμμα κεφαλής, που προφανώς προσεγγίζει το πραγματικό τυπικό φόρεμα
για χήρες και για παντρεμένες γυναίκες, όταν κινούνται έξω από την οικία τους. Εκτός από τον Χριστό
και την Παναγία, τα περισσότερα ενδύματα σε τοιχογραφίες, ψηφιδωτά και σε χειρόγραφα είναι λευκά
ή υποτονικά, ενώ στις εικόνες έχουν έντονα χρώματα.
Εικόνα 4: Η Παναγία και ο Άγιος Ιωσήφ εγγράφονται στην απογραφή ενώπιον του Κυβερνήτη Κουρηνίου.
Ψηφιδωτό στη Εκκλησία της Χώρας (1315-20).
Το πιο αντιπροσωπευτικό βυζαντινό ένδυμα, παρουσιάζεται στο πασίγνωστο ψηφιδωτό από τον Άγιο
Βιτάλιο της Ραβέννας. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός με τη συνοδεία του και αντίστοιχα η Θεοδώρα με
τη δική της συνοδεία (εικόνες 4 και 5).
Έχουμε ως κύριο ένδυμα την τούνικα με τα σημεία (διακοσμητικά μοτίβα) και τα κλαβία (διακοσμητικές
ταινίες). Οι κοσμικοί, δεξιά από τον Ιουστινιανό, αλλά και ο αυτοκράτορας, καθώς και οι δύο άνδρες στα
δεξιά της Θεοδώρας φορούν ως επίβλημα το sagum, είδος χλαμύδας, με τα ταβλία (tabulae), τα οποία,
πορφυρά ή χρυσοκέντητα, ή και από πολύτιμη στόφα, χαρακτηρίζουν τη χλαμύδα των αρχόντων.
6

7. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Τούνικα
Σημεία
Κλαβία
Sagum
Ταβλία
Επιμανίκια
Εικόνα 5: Ραβέννα, Άγιος Βιτάλιος, το διάχωρο με το ψηφιδωτό του Ιουστινιανού και της
ακολουθίας του. Οι κοσμικοί, δεξιά από τον Ιουστινιανό, αλλά και ο αυτοκράτορας, καθώς
και οι δύο άνδρες στα δεξιά της Θεοδώρας (εικόνα 5), φορούν ως περίβλημα το sagum,
είδος χλαμύδας, ενώ φέρουν όλοι επιμανίκια.
Εικόνα 6: Ραβέννα, Άγιος Βιτάλιος, το διάχωρο με το ψηφιδωτό της Θεοδώρας και της ακολουθίας της.
7

8. 8
Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Β.2. ΑΝΔΡΙΚΗ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ
Ένας Βυζαντινός μπορούσε να φοράει ή να μη φοράει εσώρουχο, ωστόσο, φορούσε ψηλές κάλτσες,
πλεκτές ή ραμμένες από λοξό ύφασμα, καθώς και μια κοντή ή μακριά πουκαμίσα, ανάλογα με το
επάγγελμα, την κοινωνική του θέση ή την περίσταση. Ο κοντός χιτώνας με κοντά μανίκια, απεικονίζεται
συχνά σε ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Είναι το ένδυμα των φτωχών αγροτών αλλά και των παιδιών. Το
χειμώνα έριχναν στην πλάτη τους μια κάπα, τη μηλωτή, ρούχο φτιαγμένο από δέρμα προβάτου, ή άλλου
ζώου. Οι αγρότες και οι στρατιωτικοί φορούσαν κοντές πουκαμίσες (τούνικες), με ζώνη στη μέση ή
ελεύθερες, και συχνά τις τραβούσαν ανάμεσα στα σκέλη. Η φορεσιά των στρατιωτικών ήταν αρχικά
πανομοιότυπη με αυτή των Ρωμαίων. Έτσι εικονίζονται οι στρατιωτικοί Άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος,
καθώς και οι Άγιοι Θεόδωροι και πολύ συχνά οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ.
Μακριές πουκαμίσες (τούνικες) φορούσαν όλοι οι άλλοι πολίτες. Η κοντή πουκαμίσα επέζησε ως ανδρικό
αγροτικό ένδυμα σε όλες τις τοπικές φορεσιές της Ευρώπης. Στη Χερσόνησο του Αίμου και στην Ελλάδα,
ειδικότερα στην Πελοπόννησο, στα Μέγαρα της Αττικής και στη Μακεδονία, φοριόταν ως καθημερινό
αλλά και γιορτινό ένδυμα μέχρι τις αρχές του 20ου αι. Στις υπόλοιπες περιοχές της χώρας μας
διατηρήθηκε ως εσώρουχο ένδυμα και οι άνδρες την έβαζαν μέσα στο παντελόνι ή φοριόταν κάποιο
κοντό πανωφόρι πάνω απ’ αυτή.
Αρχικά τις έφτιαχναν με απλά υφαντά υφάσματα που τα στόλιζαν με διακοσμητικές ταινίες (τα κλαβία -
clavi), διακοσμητικά μοτίβα (σημεία - segnenta) και με τετράγωνα διακοσμητικά πολύτιμα επίρραφα
τμήματα, κεντητά, υφαντά ή βαμμένα με πορφυρό χρώμα (τα ταβλία - tabulae). Συμπλήρωναν τη
φορεσιά με ένα μανδύα, που αρχικά ήταν η toga και η χλαμύδα (sagum), γνωστή τότε με διάφορες
ονομασίες. Η toga φοριόταν από τους Ρωμαίους με ένα ειδικό τρόπο, σε άλλα σημεία διπλωμένη και σε
άλλα ανοιχτή, προκειμένου τελικά να αναδειχτούν οι χρυσοκέντητες παρυφές της. Τέτοια ήταν η
περίφημη toga picta et palmata. Στα βυζαντινά χρόνια επέζησε μόνο το χρυσόπαστο (χρυσοκέντητο ή
χρυσοΰφαντο) κλαβίο των παρυφών, γνωστό ως λώρος, μια χρυσοκέντητη δηλαδή λωρίδα που την
τύλιγαν γύρω από τον κορμό σαν toga.
Η βυζαντινή αριστοκρατία, οι αξιωματούχοι και οι αυλικοί, καθώς και ο ίδιος ο αυτοκράτορας και η
οικογένειά του, πρόσεχαν και έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην ενδυμασία τους. Στο Βυζάντιο η
φροντισμένη και ακριβή ενδυμασία ήταν απαραίτητο στοιχείο σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις και
συνδεόταν με τους τίτλους και τα αξιώματα. Φορούσαν πολυτελή ρούχα από ακριβά υφάσματα, όπως
μετάξι από την Ανατολή, τα οποία είχαν δημιουργήσει ράπτες που δούλευαν αποκλειστικά για την
αυτοκρατορική αυλή. Μεταξωτά και άλλα πολυτελή υφάσματα, χρυσοκεντημένα και διακοσμημένα με
πολύτιμους λίθους, έντονα χρώματα καθώς και ποικίλα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια φανερώνουν τόσο
την πολυτέλεια όσο και την έντονη επίδραση των ανατολικών πολιτισμών στην ενδυμασία.
Η μεταξουργία -το μυστικό για τον τρόπο παραγωγής του μεταξιού μαθεύτηκε την εποχή του
Ιουστινιανού- γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη και τα βυζαντινά μεταξωτά έγιναν γνωστά σε όλο τον κόσμο.
Την πλούσια ενδυμασία των αυλικών, συμπλήρωναν τα περίτεχνα και βαρύτιμα κοσμήματα φτιαγμένα
με πολύτιμους λίθους.

9. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Σκήπτρο
Στέμμα
Περόνη ή πόρπη
Χλαμύδα
Πανοπλία
Δαλματική τούνικα
Τούνικα
Τσαγγία
Ξίφος
Την εποχή του Ιουστινιανού η ρωμαϊκή τόγκα άρχισε να αντικαθίσταται με την τούνικα ιντίμα (χιτώνας),
την οποία φορούσαν άνδρες και γυναίκες. Οι άνδρες πάνω από την τούνικα φορούσαν την παραδοσιακή
δαλματική που ήταν πλατύτερη και κοντύτερη από την τούνικα. Το σκαραμάγκιον ήταν ένας επενδύτης
ιππασίας περσικής προέλευσης, που άνοιγε προς τα εμπρός και κανονικά κατέβαινε ως στα μέσα του
μηρού. Το φορούσε ο αυτοκράτορας στις επίσημες τελετές. Όταν ο Ιουστινιανός εμφανιζόταν στις
δημόσιες τελετές φορούσε μια χλαμύδα δεμένη στο στήθος με περόνη (διακοσμητικό κουμπί). Οι
αυτοκράτορες που έβγαιναν σε εκστρατεία φορούσαν ως επί το πλείστο κόκκινη χλαμύδα και κόκκινα
τσαγγία. Τα τσαγγία ήταν τα παπούτσια που φορούσε μόνο ο αυτοκράτορας και αποτελούσαν στοιχείο
της ένδυσης και της εξουσίας του. Χαρακτηριστικό των τσαγγίων ήταν ότι κάλυπταν τις κνήμες,
φτάνοντας ως το γόνατο, όπως οι σημερινές μπότες. Αετοί είτε από πολύτιμους λίθους και μαργαριτάρια
είτε χρυσοΰφαντοι στόλιζαν τα βασιλικά τσαγγία στα πλάγια των κνημών, ως τους ταρσούς. Τα βασιλικά
υποδήματα κατασκευάζονταν από ειδικό τεχνίτη, τον τζαγγά, (από εκεί προέρχεται η λέξη τσαγκάρης).
Τα υπόλοιπα εξαρτήματα της στολής του, όπως και των αξιωματικών, των οποίων οι στολές ήταν επίσης
ιδιαίτερα εντυπωσιακές και φροντισμένες, είχαν σκούρα χρώματα για να μην φαίνεται το αίμα σε
περίπτωση τραυματισμού στο πεδίο της μάχης.
Οι Βυζαντινοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στα χρώματα των ενδυμάτων τους. Τα χρώματα τα αποκαλούσαν
βάμματα και άνθη. Ο Μιχαήλ Φελλός αναφέρει ότι η μητέρα του απέφευγε «την περιττήν τρυφήντων
περιβλημάτων και της χρόας αύτης το ανθηρόν», δηλώνοντας έμμεσα την ευρεία χρήση των ανθηρών
φορεμάτων. Τα έγχρωμα ενδύματα τα ονόμαζαν χροακά, όμως υπήρχαν και τα άχρωμα που τα ονόμαζαν
άσημα.
Εικόνα 7: Βυζαντινός αυτοκράτορας ντυμένος για εκστρατεία.
9

10. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 8: Δαλματική τούνικα.
Με τον καιρό πήρε τη θέση της τούνικας, ενώ αρχικά ήταν μακρύ ένδυμα που αποτελούνταν από πολλά
κομμάτια, ραμμένα μεταξύ τους και λόγω του μήκους της την αναδίπλωναν στη μέση με ζώνη, σχηματίζοντας
κόλπο. Είχε σχήμα τραπεζίου, με ή χωρίς μανίκια, που εφάρμοζε στο κορμί και διευκόλυνε, την προσθήκη
πάνω απ’ αυτή ενδυμάτων με ανάλογο κόψιμο.
Τα ενδύματα χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη ήταν τα μονόχρωμα λιτά και απλά ρούχα.
Με το λευκό χρώμα εκδήλωναν σεμνότητα. Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης αναφέρει ότι οι νεόνυμφοι
φορούσαν λευκά φορέματα, ενώ ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος είχε λευκά σκαραμάγγια.
Μονόχρωμο φόρεμα ήταν και το μαύρο, που φορούσαν οι μοναχοί, οι κληρικοί, αλλά και οι πολίτες,
συνήθως σε ιδιαίτερες περιπτώσεις, όπως όταν πενθούσαν ή χήρευαν. Άλλα χρώματα που φορούσαν
ήταν το γλαυκόχρουν, δηλαδή γαλάζιο, το κίτρινο, το πράσινο και το κόκκινο.
Στη δεύτερη κατηγορία συμπεριλαμβάνονταν τα πολύχρωμα ρούχα, που αποδίδονταν σε δύο ή τρεις
αποχρώσεις όπως πρασινοκόκκινα, κιτρινοκόκκινα, πρασινορόδινα κ.ά.
Το χρώμα ήταν κύριο στοιχείο διαφοροποίησης των αξιωμάτων. Οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις και
κυρίως οι αξιωματούχοι της αυλής είχαν ενδυμασίες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Διαφορετικά
χρώματα, διακοσμητικά σχέδια και κεντήματα υποδήλωναν τα διάφορα αξιώματα. Τα κόκκινα
παπούτσια και τα πορφυρά ρούχα ήταν αποκλειστικά προορισμένα για τον αυτοκράτορα και μόνο προς
τα τέλη του 12ου αιώνα δόθηκε το δικαίωμα σε ανώτερους αξιωματούχους να ντύνονται με πορφύρα.
Γνωρίζουμε ακόμη ότι, όταν ο αυτοκράτορας είχε πένθος, φορούσε λευκή στολή, ενώ όλοι οι άλλοι
φορούσαν μαύρα.
10

11. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Τα μεταξωτά χρυσοΰφαντα υφάσματα εισάγονταν
από την Ανατολή σε μεγάλες ποσότητες στα
χρόνια του Ιουστινιανού. Είναι η εποχή των
μεγάλων αλλαγών. Τα ενδύματα στενεύουν, ενώ
έχουν παράξενα ονόματα, που πιθανόν να τα
παίρνουν από τα υφάσματα που είναι ραμμένα.
Τέτοια ενδύματα είναι τα καβάδια, τζιτζάκια, τα
δεβητησία. Η καταγωγή αυτών των ενδυμάτων
δεν ήταν ελληνική και αντικατέστησε κατά κύριο
λόγο τα εξωτερικά ενδύματα. Τα ταμπάρια, οι
γρανάτζες και ο λαπατσάς, ενδύματα με πολύ
μακριά μανίκια που μπορούσαν να φορεθούν ή να
μένουν κρεμασμένα πίσω, ήταν κι αυτά
πανωφόρια.
Αν και οι ενδυματολογικές συνήθειες των
Βυζαντινών εξελίσσονταν μάλλον αργά, κατά τον
11ο αιώνα στις ανδρικές φορεσιές παρατηρείται
μία αλλαγή στις φόρμες των ενδυμάτων -άρχισαν
να γίνονται πιο εφαρμοστές-, που σε συνδυασμό
με την ευρεία χρήση κουμπιών και την εμφάνιση
νέων στοιχείων, όπως του καπέλου (πίλος) και του
ανδρικού σακακιού, μαρτυρούν την επιρροή
δυτικών στοιχείων στη βυζαντινή μόδα.
Εικόνα 10: Περικάρπια από χρυσό και σμάλτο (8ου ή 9ου αι.). Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο
Εικόνα 9: Νυφικό καβάδι από την Κάρπαθο.
Συλλογή ΠΛΙ, Ναύπλιο
11

12. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εκτός από την ενδυμασία, οι άντρες περιποιούνταν τα μαλλιά, τη γενειάδα και το μούσι τους.
Τις πρώτες δεκαετίες μετά την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, οι Βυζαντινοί διατηρούσαν τη ρωμαϊκή
συνήθεια να κουρεύουν κοντά τα μαλλιά τους και να ξυρίζουν τα γένια τους. Την περίοδο της βασιλείας
του Ιουστινιανού τα μέλη του Δήμου των Πρασίνων διατηρούσαν γένια και μακρύ μουστάκι, κι άφηναν
μακριά μαλλιά στο πίσω μέρος του κεφαλιού, ενώ τα έκοβαν κοντά στο μέτωπο. Ήταν μια μόδα που
υιοθέτησαν από ουννικές φυλές, ίσως για να ξεχωρίζουν από τους αντιπάλους τους στον Ιππόδρομο τους
Βένετους, τους Λευκούς και τους Κόκκινους.
Ο Κωνσταντίνος Δ’ (668-685) ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που άφησε μακριά γένια και μαλλιά. Το
παράδειγμά του έγινε μόδα κι οδήγησε σε ακρότητες. Οι άνδρες έκαναν πλεξίδες τα μακριά μαλλιά τους
ή τα τύλιγαν, όταν πήγαιναν να κοιμηθούν, ενώ ορισμένοι χρησιμοποιούσαν και περούκες, τα προκόμια.
Οι μακριές πλεξούδες τους που έφταναν μερικές φορές μέχρι τη μέση, προκάλεσαν τη διαμαρτυρία της
Εκκλησίας.
Ο Κωνσταντίνος Ε΄(741-775) επέβαλε δια νόμου το ξύρισμα του προσώπου. Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος,
επειδή ήταν φαλακρός, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα: έδωσε διαταγή να ξυρίζουν οι στρατιώτες το
κεφάλι τους, ωστόσο το μέτρο δεν τηρήθηκε μετά από το θάνατό του. Από το δεύτερο μισό του 10ου αι.,
τάχθηκε και η Εκκλησία υπέρ της γενειάδας και της μακριάς κόμης, με την αιτιολογία ότι τα στοιχεία
αυτά βοηθούσαν στη διάκριση μεταξύ ανδρών και ευνούχων. Άλλωστε πολλοί ιερωμένοι είχαν
υιοθετήσει, πολύ καιρό πριν, τη συνήθεια να διατηρούν μακριά γένια και μαλλιά, όπως συνεχίζουν να
κάνουν σε όλον τον Ορθόδοξο κόσμο.
Οι στρατιώτες είχαν κοντά μαλλιά για ευκολία και καθαριότητα. Οι μοναχοί είχαν κοντά μαλλιά και τα
έκοβαν κατά την τελετή μύησής τους, που λέγεται κουρά. Η συνήθεια αυτή αρχικά ξεκίνησε μάλλον για
λόγους καθαριότητας, αλλά μετά συμβόλιζε την ταπείνωση και την μετάνοια. Στη Δύση κυρίως, αλλά και
στην Ανατολή, οι ιερωμένοι ξύριζαν τα μαλλιά τους στην κορυφή της κεφαλής (παπαλήθρα) για να
απομένουν τριγύρω μαλλιά σαν στεφάνι, συμβολίζοντας έτσι το ακάνθινο στεφάνι του Χριστού. Όσο για
τις τρίχες του προσώπου για τους άνδρες, η τάση ήταν η διατήρηση γενειάδας. Οι αξιωματικοί του
στρατού ήταν όλοι «βαρβάτοι» (στα λατινικά barbatus είναι ο γενειοφόρος), σε αντίθεση με τους
ευνούχους του Παλατιού που ήταν σπανοί ή ξυρίζονταν.
Εικόνα 11: Βυζαντινοί αυτοκράτορες
12

13. 13
Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Β.3. ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ
Κατά τη βυζαντινή περίοδο και σύμφωνα με τον Ιωσήφ Βρυέννιο, ήταν ανήκουστο και αποτελούσε ύβρη,
να φορούν οι γυναίκες ανδρική ενδυμασία. Το μήκος των ρούχων των γυναικών έπρεπε να είναι μακρύ
ως τον αστράγαλο και ήταν κατακριτέο αν τα φορέματα τους έφταναν μέχρι τα γόνατα. Τέτοιου είδους
προκλητικά ενδύματα φορούσαν οι εταίρες.
Η ποδήρης γυναικεία ενδυμασία ήταν επηρεασμένη από την αρχαιότητα, όπως είχε εξελιχθεί κατά τους
ρωμαϊκούς χρόνους. Αρχικά ίσχυε ο συνδυασμός tunica-stola. Αργότερα φορέθηκε μόνη της η τούνικα
που μετεξελίχθηκε, στη δαλματική τούνικα. Οι γυναίκες φορούσαν ζώνες στη μέση, που άλλοτε
σχημάτιζαν ένα ρηχό κι άλλοτε ένα βαθύ κόλπο. Πολλές φορές όμως φορούσαν την πουκαμίσα τελείως
ριχτή. Την ιδιαιτερότητα του «κοντού πάνω από το μακρύ», αν δεν την πετύχαιναν με τον κόλπο,
συνδύαζαν δύο πουκαμίσες, μια μακριά και από πάνω μια κοντή. Η δεύτερη πουκαμίσα μπορούσε να
είναι αμάνικη. Αυτή η σύνθεση με δύο πουκαμίσες επέζησε στις τοπικές φορεσιές της Ανατολικής
Βαλκανικής και της Ρωσίας, ενώ στην Ελλάδα απαντάται μια παραλλαγή της, η τούνικα που ήταν ανοιχτή
στο μπροστινό της μέρος.
Οι κυρίες των τιμών στο παλάτι όπως και οι Ρωμαίες κυρίες φορούσαν τη στόλα, μακρύ πτυχωτό φόρεμα
που έπεφτε με χάρη πάνω από την τούνικα ιντίμα. Η στόλα συνοδευόταν από την πάλλα, ένα
υφασμάτινο κάλυμμα της κεφαλής. Τα υφάσματα ήταν μεταξωτά, αφού το μετάξι ήταν το αγαπημένο
ύφασμα των πλουσίων.
Η Άννα Κομνηνή περιγράφει ότι, όταν πέθανε ο πατέρας της Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118), η
αυτοκράτειρα Ειρήνη Δούκαινα έβγαλε το αυτοκρατορικό πέπλο, έκοψε τα μαλλιά της, έβγαλε τα
πορφυρά ενδύματά της και ντύθηκε στα μαύρα.
Οι κυρίες του σπιτιού φαίνεται να είχαν μακριά μαλλιά, ενώ τα κοντά μαλλιά επιβάλλονταν είτε σε
περίπτωση πένθους είτε για τιμωρία. Τα περιποιούνταν με διάφορα λάδια και τονωτικά. Συχνά τα
έβαφαν, κατά προτίμηση ξανθά, εκτός εάν επρόκειτο για νύφη που τα έβαφε κόκκινα. Μετά το χτένισμα
τα μάζευαν απλά πίσω από τον αυχένα με μια περόνη ή τα έπλεκαν (όπως δηλώνει και το όνομα της
κομμώτριας: εμπλέκτρια) σε πλεξίδες, με χρυσές η χρωματιστές κορδέλες ενδιάμεσα. Τα νέα κορίτσια τα
άφηναν ελεύθερα στους ώμους. Αν ετοιμάζονταν για γιορτή, έκαναν πιο περίτεχνες κομμώσεις:
μπούκλες ή κότσους, καθώς και πρόσθετες πλεξούδες, κυρίως ξανθές.
Πριν βγουν έξω έριχναν από πάνω ένα μαντήλι λευκό από ύφασμα ή δίχτυ και από πάνω το μαφόριο,
ένα πέπλο που φορούσαν όλες οι γυναίκες από σεμνότητα (ήταν απρέπεια να εμφανίζονται ασκεπείς -
δηλαδή με ξέσκεπο το κεφάλι τους). Εκτός από τα μαλλιά περιποιούνταν και το πρόσωπό τους:
καθαρισμός,μάσκαγια θρέψη και ενυδάτωσητης επιδερμίδας, αφαίρεσητων τριχώνκαι τέλοςμακιγιάζ.
Τα υλικά περιποίησης οι Βυζαντινές τα έπαιρναν απευθείας από τη φύση: το πρόσωπο και ο λαιμός
βάφονταν λευκά με άσπρη σκόνη ανθρακικού μολύβδου, για το βάψιμο ματιών και φρυδιών
χρησιμοποιούσαν το μαύρο από το στίμμι (θειούχο αντιμόνιο),τα κουκουνάρια ή την υγρή πίσσα, ακόμα
και εάν είχαν βάψει τα μαλλιά τους ξανθά.
Τέλος, το κόκκινο χρώμα, με το οποίο έβαφαν τα μάγουλα, τα χείλη αλλά και την άκρη του πηγουνιού,
το έπαιρναν από τα φύκια της θάλασσας.

14. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 12: Άγαλμα γυναίκας με ποδήρη χιτώνα που βρέθηκε στην αρχαία Επίδαυρο
14

15. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Πάλλα
Στόλα
Μαφόριο
Ζώνη
Δαλματική
Τούνικα
Στόλα
Εικόνα 13: Βυζαντινά υποδήματα
15

16. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
16

17. 17
Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Β.4. Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
Είναι πολύ δύσκολο να συλλάβει κανείς την υψηλή ποιότητα της βυζαντινής υφαντικής τέχνης, αν δεν
δει ένα τουλάχιστον δείγμα της παραγωγής των αυτοκρατορικών υφαντήριων. Αίσθηση προκαλεί το
βυζαντινό μεταξωτό ύφασμα που φυλάσσεται στον καθεδρικό ναό της Βαμβέργης στη Γερμανία. Είναι
μια στόφα 2Χ2 μ. περίπου. Στο στικτό κάμπο ένας έφιππος αυτοκράτορας σε θριαμβική πορεία, πιθανόν
ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος, δέχεται από δύο κοπέλες μια περικεφαλαία με λοφίο κι ένα στέμμα. Το
ύφασμα θεωρείται βασιλικό δώρο του Κωνσταντίνου Ι΄ (1059-1067 μ.Χ.) στο Γερμανό αυτοκράτορα
Ερρίκο Δ΄ (1056-1106 μ.Χ.), χρησιμοποιήθηκε όμως ως σάβανο του επισκόπου Gunther της Βαμβέργης
το 1065 μ.Χ.
Η ενδυμασία των Βυζαντινών ήταν διαφορετική ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς ή ανάμεσα στις
κοινωνικές τάξεις και τα επαγγέλματα, όπως σχεδόν συμβαίνει και στις μέρες μας. Τα μεταξωτά και
γενικά τα ποιοτικά υφάσματα προορίζονταν για τους πλούσιους, τους άρχοντες και τους βασιλείς και
σαφώς όχι για τους φτωχούς. Στη βυζαντινή κοινωνία θεωρούνταν απρεπές να φοράει ο ελεύθερος το
ένδυμα του δούλου. Οι πλούσιοι χρησιμοποιούσαν διάφορα κεντητά κοσμήματα τα οποία τα
αποκαλούσαν εξέμπλια. Κάποιααπό τα σχέδια που έκανανήτανζώα. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς αναφέρει
«ιμάτια ζώδια έχοντα», ενώ ο Ιωάννης Χρυσόστομος εγκρίνει τέτοιου είδους κεντήματα. Ακόμα, τα
ενδύματα τους ήταν και χρυσοκέντητα, γεγονός που μνημονεύει και πάλι ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς στο
έργο του «Παιδαγωγός.
Οι γιατροί φορούσαν στολή, τον τρίβωνα και ανήκαν στη τάξη των ευγενών.
Οι δικαστές φορούσαν επίσημο ένδυμα, όπως για παράδειγμα ο Χρυσόστομος αναφέρει την «δικαστικήν
έσθήτα».
Κατά τον ΙΔ’ αιώνα ο Άραβας Ibn Batoutach ισχυρίζεται ότι είδε στην Κωνσταντινούπολη δικαστές να
φορούν παχιά μαύρη τσόχα, σαν αυτή των μοναχών, ενώ οι πιο σχολαστικοί δικηγόροι ντύνονταν σαν
τους στρατιωτικούς.
Οι εκπαιδευτικοί αναφέρεται ότι ντύνονταν σεμνά, ενώ για τους φοιτητές δεν υπάρχει κάποια ιδιαίτερη
μνεία, παρά μόνο στην εν Τρούλλω ή Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο, που σύμφωνα με τον 71ο κανόνα,
απαγορευόταν να φορούν στολές οι φοιτητές της νομικής κατά τη διάρκεια των σπουδών τους (Η
Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος συνεκλήθη από τον Αυτοκράτορα Ιουστινιανό Β΄ το 691 μ.Χ. στο
ανακτορικό δωμάτιο του Τρούλλου, από όπου πήρε την ονομασία "Εν Τρούλλω Σύνοδος". Συμμετείχαν
211 επίσκοποι και το έργο της ήταν συμπληρωματικό αυτού των Ε’ και ΣΤ΄ Συνόδων. Συστηματοποίησε
και ολοκλήρωσε το έργο των δύο προηγουμένων Συνόδων και γι’ αυτό, αν και Οικουμενική, ονομάσθηκε
"Πενθέκτη", ως τμήμα εκείνων, και δεν αριθμήθηκε ως ξεχωριστή Οικουμενική Σύνοδος).
Οι ηθοποιοί φορούσαν διάφορα ενδύματα επί σκηνής και διακρίνονταν για την ποικιλία.
Το ένδυμα των κληρικών ήταν όπως των μοναχών, δηλαδή σε μαύρο χρώμα και δίχως πολυτελή
διακόσμηση. Ο 7ος κανόνας της Δ’ Οικουμενικής Συνόδου απαγόρευσε στους κληρικούς να φορούν
κοσμικά ενδύματα και επιβλήθηκε η στολή των κληρικών να είναι σε μαύρο χρώμα και να μην την
αποχωρίζονται.

18. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Γ. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΣΚΙΤΣΑ, ΜΟΥΣΕΙΑΚΑ ΕΚΘΕΜΑΤΑ &
ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ
Γ.1. ΣΚΙΤΣΑ
Εικόνα 14: 4ος αιώνας
18

19. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 15: 4ος αιώνας
19

20. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 16: 5ος αιώνας
20

21. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 17: 10ος αιώνας
21

22. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 4: 11οςαιώνας
22

23. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 59: 12ος αιώνας
23

24. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 20: 14ος αιώνας
24

25. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 21: Ενδυμασία - καλλωπισμός των γυναικών 10ος - 12ος αιώνας
25

26. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 22: Καλλωπισμός των αντρών 6ος - 14ος αιώνας
26

27. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 23: Υποδήματα 6ος - 14ος αιώνας
27

28. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Γ.2. ΕΚΘΕΜΑΤΑ
Εικόνα 24: Χιτώνας | Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης
28

29. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 25: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών
29

30. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Γ.3. ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ & ΑΝΤΡΙΚΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΝΔΥΜΑΤΩΝ
Εικόνα 26: Επενδύτης – Λύκειο Ελληνίδων
30

31. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 27: Φόρεμα - Λύκειο Ελληνίδων
31

32. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 28: Αναπαράσταση βυζαντινού γυναικείου ενδύματος
32

33. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 28: Αναπαράσταση βυζαντινού γυναικείου ενδύματος
33

34. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 30: Αναπαράσταση βυζαντινού γυναικείου ενδύματος
34

35. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 31: Αναπαράσταση βυζαντινού γυναικείου ενδύματος
35

36. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 32: Αναπαράσταση βυζαντινών αντρικών ενδυμάτων
36

37. 37
Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Δ. ΓΡΑΠΤΕΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΠΕΡΙ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΥ
 Οι «Διαταγές των Αποστόλων» (5ος αι.) επιτάσσουν να μην αφήνουν οι άνδρες τα μαλλιά τους πολύ
μακριά, αλλά να τα κουρεύουν.
 Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος διηγείται την επίσκεψη ενός νέου στον κουρέα, ο οποίος τον κουρεύει
αφήνοντάς του αφέλειες στο μέτωπο (βλ. σκίτσο - Εικόνα 15 - σελ. 20).
 Στα χρόνια του Ιουστινιανού (6ος αι.), οι Πράσινοι και οι Βένετοι κουρεύονταν ουννικά, δηλαδή,
άφηναν μακριά τα πίσω μαλλιά κι έκοβαν κοντά τα μπροστά.
 Στα μακριά μαλλιά αναφέρεται ο 96ος κανόνας της εν Τρούλλω Οικουμενικής Συνόδου (7ος αι.),
που επιπλήττει τους άνδρες που ασχολούνται με τον καλλωπισμό της κεφαλής τους.
 Στα «Τακτικά» του Λέοντος ΣΤ' (9ος - 10ος αι.) ορίζεται ότι, είναι χρήσιμο οι στρατιώτες να
κουρεύουν τα μαλλιά τους κοντά.
 Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος εξέδωσε Νεαρά, που επέβαλλε στους πολίτες να κόβουν τα μαλλιά τους
μέχρι τον τράχηλο, κατά το έθιμο των Ρωμαίων προγόνων τους.
 Τον 10ο αι. ο δυτικός ιστοριογράφος Λιουτπράνδος, που επισκέφτηκε την αυτοκρατορική αυλή της
Κωνσταντινούπολης, βεβαιώνει ότι ο αυτοκράτορας είχε μακριά μαλλιά. Από τον 12ο αι. έχουμε
διάφορες μαρτυρίες.
 Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, κατηγορεί τον αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό ότι ασχολείται υπέρ το
δέον με τα μαλλιά του. Ο ίδιος αναφέρει ότι, σύγχρονοί του μοναχοί άφηναν τα μαλλιά τους
μακρύτερα κι απ’ των κοσμικών, και αλλού, ότι μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1185 μ.Χ., οι
Νορμανδοί κατακτητές, μη ανεχόμενοι τους γενειοφόρους και μακρυμάλληδες κατοίκους της
πόλης, τους επέβαλαν το κοντό κυκλικό κούρεμα. Σημειώνει μάλιστα χαρακτηριστικά:
"… Όταν δεν είχαν με τίποτα άλλο να ασχοληθούν, έστρεφαν το επίβουλο ενδιαφέρον τους στα
κεφάλια μας, γιατί μισούσαν τα μακριά μαλλιά και τη βαθιά γενειάδα. Ήταν αδύνατο πλέον να δεις
άνδρα ή ακόμη και νεαρό οποιασδήποτε κοινωνικής θέσης που να μην είναι κουρεμένος κυκλικά,
όπως, νομίζω, ήταν το παροιμιώδες κούρεμα του Έκτορα, η να μην έχει κουρεμένο το μπροστινό
μέρους του κεφαλιού, όπως ο Θησέας. Μέχρι τότε είχαμε μακριά μαλλιά κατά το παράδειγμα των
Αβάντων (πληθυσμός στην Εύβοια), και όχι αυτό των Λατίνων που κουρεύονταν κυκλικά αφήνοντας,
ας πούμε, μία τούφα στην κορυφή του κεφαλιού. Για να μας επιβάλλουν τη μόδα τους οι Λατίνοι
χρησιμοποιούσαν εναντίον μας ξυράφι, μαχαίρι και οι πιο αποφασιστικοί, ξίφος. Οποίος έχανε με
αυτό τον τρόπο τα μαλλιά του, ελαφρύνονταν αμέσως με τον ίδιο τρόπο και από την γενειάδα του.
Ήταν τελείως σπάνιο να δει κανείς Ρωμαίο με άθικτο κεφάλι…Αν κάποιος κατόρθωνε με κάποιο
τρόπο να διατηρήσει την γενειάδα του για να τον στολίζει, όπως ήταν το φυσικό, με κοσμιότητα,
εκείνοι οι ανόητοι κουρείς έπιαναν με το ένα χέρι τη γενειάδα του και με το άλλο τα μαλλιά του και
έλεγαν ότι τα μεν είναι καλά, ενώ η άλλη, εννοώ τη γενειάδα, όχι, Έκαναν αστεία σε ζητήματα που
δεν σηκώνουν αστεία …".
 Τον ίδιο αιώνα ο Ιωάννης Ζωναράς, ερμηνεύοντας τον 96ο κανόνα της εν Τρούλλω Οικουμενικής
Συνόδου, αναφέρει ότι οι σύγχρονοί του ασχολούνται πολύ με την κόμμωσή τους και σαν τις
γυναίκες έχουν βοστρύχους, που φτάνουν και μέχρι τη ζώνη τους.
 Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος αναφέρει ότι, συνηθισμένος τρόπος κόμμωσης ήταν το πλέξιμο των
μαλλιών σε «πλεξίδια», δύο ή περισσότερα. Στο πλέξιμο συνήθιζαν να παρεμβάλλουν και χρυσές
ταινίες. Επιπλέον, αναφέρει ότι συνήθιζαν ν’ αφήνουν τα μαλλιά να πέφτουν ελεύθερα στους
ώμους.

38. 38
Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
 Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος μιλά για ξανθές πρόσθετες πλεξούδες, γεγονός που κατέκριναν οι
πατέρες της Εκκλησίας.
 Για τεχνητές πλεξούδες μιλούν και ο Μιχαήλ Ψελλός (11ος αι.), ο Βαλσαμών (12ος αι.) και ο Νικήτας
Χωνιάτης (13ος αι.).
 Ο Μιχαήλ Ψελλός μιλάει για τα ελεύθερα και βοστρυχωτά μαλλιά της κόρης του, που πέφτουν στις
πλάτες της.
 Ένας άλλος τρόπος ήταν να μαζεύουν τα μαλλιά σε κότσο στην κορυφή ή στο πίσω μέρος του
κεφαλιού, κόμμωση που την έκαναν και οι «γυναικιζόμενοι άνδρες», και, όπως αναφέρει ο
Αμάσειας Αστέριος (4ος αι.), και οι μεταμφιεζόμενοι στις γιορτές των Καλανδών.
 Ο Αλέξανδρος Τραλλιανός (6ος αι.) αναφέρει τέσσερις σχετικές συνταγές για βαφές μαλλιών.
Περισσότεροι όμως ήταν αυτοί που ξάνθιζαν τα μαλλιά τους, γιατί τα ξανθά θεωρούνταν
ωραιότερα, αν και υπήρχαν αρκετοί που το θεωρούσαν γυναικείο χρώμα και αταίριαστο σε άνδρες.
Συμπερασματικά, ο βυζαντινός άνθρωπος, προσπάθησε να ισορροπήσει ανάμεσα στην ανάγκη να
φροντίσει και να καλλωπίσει το σώμα του, όπως είχε μάθει, ως κληρονόμος της αρχαιοελληνικής και
ρωμαϊκής παράδοσης, αλλά και να είναι εντός ή έστω κοντά στις επιταγές της Εκκλησίας, με τις όποιες
υπερβολές και εξαιρέσεις.
Ε. ΠΗΓΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
https://cityculture.gr/vyzantio-ndymata
http://xirosg.blogspot.com/2017/07/blog-post.html
https://m.eirinika.gr/article/159270/arhontisses-aytokratores
https://lykeionellinidon.com/endymata-el/ependytis-430a-gr/
https://greekculturesite.wordpress.com/
http://vizantinaistorika.blogspot.com/2015/07/blog-post.html
https://periklisdeligiannis.wordpress.com/byzantine-armordumbarton-oaks-2/
14.3.2022
Βάιος - Στυλιανός Ευαγγελής Β’ 2

39. Η ΕΝΔΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ - ΜΟΔΑ & ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΡΑ & ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ
Εικόνα 33: Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και η αυτοκράτειρα Ειρήνη.
39