2. Književnost
Književnost Književnost
Književnost
srednjeg
starog veka novog veka
veka

3. Obuhvata period od pojave prvog pisma (oko 3500.
godine p.n.e.) do srednjeg veka.
Književnost starog veka se najčešće deli na:
 književnost drevnog istoka
(egipatska, mesopotamska, hebrejska i indijska)
 i antičku književnost (grčka i rimska književnost)

4. Književnost drevnog istoka
 Obuhvata književnost starog veka nastalu na
teritorijama Mesopotamije, starog Egipta, Levanta i
Indije.

5. EGIPAT
 Egipat je dobio ime po po grčkom nazivu reke Nil –
Αιγυπτος ili Aigiptos.
 Pisano hijeroglifima.
 Tekstovi u piramidama i grobnicama, Knjiga mrtvih
(skup zapisa stavljan uz mrtve), razvijene su lirske
pesme (himne, pobedničke pesme, ljubavne
pesme, tužbalice).
 Himne su najčešća lirika tog vremena. Najlepša je
Himna suncu faraona Ehnatona iz 14. veka.
 U Egiptu su nastali najstariji zapisi bajki i priča (priča
o Ozirisu i Izidi).

8. INDIJA
 Indija - najstariji spisi ove književnosti su vede
(znanje), četiri zbirke pesama u stihu i
prozi, namenjene verskim obredima.
 Značajno mesto imaju i SUTRE (naučna izlaganja iz
različitih oblasti) – kamasutra, artasutra...
 Knjiga o drami – Bharatina knjiga o poetici
 Ramajana (nastajala od 3. veka p.n.e – 3 veka
n.e., 24000 dvostiha, priča o Rami i Siti)
 Mahabharata ( nastajala od 4. veka p.n.e. – 4. veka
n.e., obuhvata junačke pesme, verske stihove, dvorske
stihove)

11. HEBREJSKA KNJIŽEVNOST
 Hebrejska književnost – pisana na hebrejskom jeziku
 Najstariji pisani spomenici nastali su u 14. veku p.n.e.
 Najznačajnija dela ove književnosti su Biblija i Talmud.
 Biblija je sveta knjiga svih hrišćana, sastoji se iz Starog
zaveta (sastoji se iz 24 knjige podeljene u tri osnovne
celine: Zakon, Proroci i Spisi) i Novog zaveta (sastoji se
iz 4 jevanđelja – po Mateji, Marku, Luki i Jovanu
, apostolskih spisa i poslanica).
 Talmud – sveta knjiga Jevreja, sačinjena od rasprava o
jevrejskoj etici, pravu, običajima i istoriji.

14. MESOPOTAMIJA
 Književnost Mesopotamije – književna dela nastala od
strane Sumeraca, Akađana, Vavilonaca i Asiraca.
 Pisana klinastim pismom.
 Negovane su tužbalice, bajalice, himne i priče o
božanskim junacima u vidu bajki, mitova i epova.
 Oko 1700. godine p.n.e. vavilonski kralj Hamurabi
napisao je prvi zakonik - “Hamurabijev zakonik”.
 Ep o Gilgamešu je najznačajnije delo toga doba.
 Nastao 1700. godine p.n.e. Sastoji se iz 12 ploča. Glavni
lik je Gilgameš koji traga za besmrtnošću, na kraju
bezuspešno.

17. ANTIČKA KNJIŽEVNOST
 Obuhvata književnost stare Grčke i Rima.

18. Antička književnost, koja je nastala u Heladi, a
nastavljena u Rimu, predstavlja, pored Biblije, temelj na
kome se razvila evropska književnost.
Antička književnost prva ističe književnosti svojstvenu
“estetsku funkciju”.
Uobičajeno je da se antička književnost deli na
helensku (grčku) književnost i
rimsku književnost.

19. ANTIČKA GRČKA
 27-15. veka p.n.e. - na Kritu se razvija Minojska
civilizacija.
 1600. p.n.e. – 1100. p.n.e. dominacija Ahajaca
predvođenih gradom Mikenom.
 Oko 1300. p.n.e. Grci napadaju Troju.
 12-11. veka p.n.e. nastupa “Mračno doba” Grčke.
 11. vek p.n.e. - osnovana je Sparta.
 U 8. veku p.n.e. započinje arhajska era. Grci kolonizuju
Mediteran
 776. p.n.e. održane prve Olimpijske igre; počinje
klasična era
 621. p.n.e. Drakon donosi “Drakospeve”.

21. HELENSKA KNJIŽEVNOST
Helenska književnost obuhvata književno stvaralaštvo
na grčkom jeziku koje započinje Homerovim epovima
oko 8. veka pne., a završava se okvirno 529. godine nove
ere, kada je vizantijski car Justinijan zatvorio Platonovu
Akademiju u Atini, poslednju filozofsku školu u antici.
Celokupna antička grčka književnost podeliti na četiri
perioda:
 Arhajsko razdoblje (od prvih pisanih spomenika do
kraja 6. veka pne.);
 Klasično razdoblje (5. i 4. vek pne.);
 Aleksandrijsko razdoblje (od 3. do 1. veka pne.);
 Rimsko razdoblje (od 30. pne. do 529. nove ere).

23. ARHAJSKO RAZDOBLJE
 Centar razvoja književnosti je Jonija (u Maloj Aziji).
 Književnost se prenosila usmenim putem.
 Razvija se epsko pesništvo.
 Homer je najznačanjiji epski pesnik toga doba. Smatra
se prvim piscem grčke književnosti.
 Homerovi epovi “Ilijada” (24 knjige, 15.693
heksametra) i “Odiseja” (24 knjige, 12.110 heksametara)
smatraju se vrhuncem epske usmene književnosti toga
doba.
 Njegovi prethodnici su bili rapsodi – pevači koji su
lutali od grada do grada.
 U antici njemu se pripisivala celokupna epika tog
perioda (Trojanski ciklus).

24.  Hesiod je drugi veliki epski stvaralac tog perioda.
 U njegovim delima jasno se ogledaju velike društvene i
ekonomske promene koje su zahvatile gotovo celu
Heladu u drugoj polovini 8. veka p.n.e. pomešane sa
mitološkim motivima.
 Njegovo najznačajnije delo je “Teogonija” (Postanak
bogova, 1022 heksametra).
 Drugo bitno delo je “Poslovi i dani” (828
heksametara). Govori o poštenju i rasipništvu.
 U njegovim delima se ističe važnost reda, morala i
pravde.

25.  U 7. i 6. veku p.n.e. razvija se lirika.
 Ona je zapravo melodički i ritmički usavršeno narodno
pesništvo.
 Nazivala se i melika. Obuhvatala pesme praćene
instrumentima.
 Obuhvata elegije, jambove, monodije i horsku liriku.
 Elegije – ratni pokliči koji su se razvili iz epova i
tužbalica. Najznačajniji elegičari:
Tirtej, Kolofona, Solon, Fokilid i Ksenofan.
 Jambografije – recitacija praćena muzikom. Bavile se
različitim temama, od ličnih do društvenih.
Najznačajniji stvaraoci: Arhiloh, Semonif i Hiponakt.

26.  Monodija – monolog u stihu. Šarolika tematika.
Razvila se na ostrvu Lezbos. Najznačajniji stvaraoci:
Alkej, Sapfa (najveća grčka pesnikinja) i Anakreontom.
 Horska lirika – pesme koje je izvodila grupa pevača.
Različite teme – u čast bogova, za zabave, gozbe itd.
Značajni stvaraci: Alkman, Stesihor, Simonid
Kejanin, Pindar.
 U 6. veku p.n.e. razvija se i prozna književnost. To su
bili uglavnom naučni i filozofski tekstovi (istorijski, o
prirodi) – Kadmo iz Mileta, Tales, Pitagora, Hekatej...
U isto vreme Ezop postaje prvi evropski basnopisac
(“Mrav i cvrčak”, “Lav i miš”, “Lisica i gavran”, “Zec i
kornjača”).

27. KLASIČNI PERIOD
 U 6. veku p.n.e. Jonija gubi prvenstvo u kulturnom
razvoju, a vodeću poziciju preuzima Atina.
 Osnovna obeležja klasične književnosti su bliska
povezanost s narodom, obrada svakodnevnih životnih
problema, monumentalnost i humanizam.
 Od književnih vrsta glavno mesto zauzima drama –
tragedija i komedija.

28.  Tragedija – nastala u 6. veku p.n.e. a vrhunac dostiže u
5. i 4. veku p.n.e.
 Po Aristotelovoj “Poetici” nastala iz
ditiramba, prolazeći kroz mnoge faze, da bi dobila
uobičajeni oblik.
 Dva bitna obeležja tragedije jesu kult boga Dionisa i
mit.
 Naziv je dobila po horu pevača preodevenih u satire -
τράγοι (= jarci).
 Prve tragedije nisu imale oblik koji poznajemo, već su
bile satirične pesme
(Tespid, Heril, Frinih, Polifrasimon, Pratina i Aristija).

29.  Pravim tvorcem helenske tragedije smatra se Eshil
(525-456. p.n.e.). On je uveo drugog glumca, smanjio
ulogu hora, a kasnije od Sofoklea preuzeo i trećeg
glumca.
 Tema njegovih dela bile su ljudske sudbine kojima
upravljaju bogovi i večni zakoni kojima se ljudi moraju
pokoravati.
 Sačuvano samo 7 tragedija. Najznačajnije tragedije:
“Sedmorica protiv Tebe”, “Okovani
Prometej”, “Orestija” (jedina sačuvana trilogija
helenske književnosti; “Agamemnon”, “Hoefore” i
“Eumenie”).

30.  Drugi veliki tragičar i Eshilov savremenik bio je
Sofokle (495-406. p.n.e.).
 Uveo je trećeg glumca, i tako povećao dramatiku.
Povećao je broj članova hora ša 12 na 15. Karaktere
likova crta s mnogo više pažnje, daje im više ljudskih
svojstava te bogatiji i složeniji duševni život.
 Napisao oko 130 drama, od kojih je 114 poznato po
imenu. Najveće tragedije: “Elektra”, “Kralj
Edip”, “Antigona”, “Edip na
Kolonu”, “Ajant”, “Trahinjanke” i “Filoktet”.

31.  Euripid – treći veliki tragičar (480-406. p.n.e.).
 Govori o nesavršenosti bogova. Unosi psihološku
analizu likova, otkrivajući do tada nepoznat svet
duševnog i emocionalnog života. Poseban značaj za
svetsku književnsot imaju njegovi ženski likovi.
 Sačuvano je njegovih 17 tragedija, od kojih se posebno
izdvajaju četiri: “Medeja”, “Hipolit ovenčani”, “Ifigenija
u Tauridi” i “Elektra”

32.  Komedija – naziv potiče od reči κῶμος = bučna pijana
družina veseljaka koja luta po gradu i peva podrugljive
pesme.
 Uporedo sa razvojem antičke drame razvila se
megarska farsa i dorska ili sicilijska komedija.
 Megarska farsa je u osnovi flijačka, anonimna i
prilično gruba, ali je dobila i svoju umetničku obradu u
delima Epiharma, koga Platon stavlja ispred atičkih
komediografa. Njegova dela inspirisana su
Herakleom, Odisejem, Edipom, Tezejem i Dionisom.
Njegov naslednik bio je Sofron.
 Razlika između sicilijske i atičke komedije jeste što u
sicilijskim komedijama nema hora i znatno su kraće
od atičkih.

33.  U razvoju atičke komedije razlikuju se tri perioda:
stara, srednja i nova komedija.
 Glavne odlike stare komedije jesu hor kostimiran u
neobične kostime, parabaza, oštra lična poruga te
obrada tema iz savremenog političkog i društvenog
života.
 Nastala na bazi tragedije pa im je struktura slična.
 Najznačajniji komediografi tog perioda su: Kratin
(“Flaša” i još 20 komedija), Eupolid
(“Gradovi”, “Opštine” i još 15 komedija) i Aristofan.

34.  Aristofan (445–385. p.n.e.) glavni je predstavnik stare
atičke komedije.
 On je konzervativan, brani stare običaje, kritikuje
novotarije i sofističku prosvetu (ljudi koji tvrde da su
mudri). Politički napadi uglavnom su upereni na
demokratske državnike, posebno na demagoge – vođe
radikalne demokratije. U njegovim komedijama
najčešće se ostvaruje neki nemogući plan izmene
društvene stvarnosti, a satira se izlaže u obliku utopije.
 Od 44 komedije sačuvano je 11:
“Arhanjani”, “Vitezovi”, “Oblaci”, “Ose”, “Mir”, “Ptice”, “
Ženska skupština u
Tesmoforiju”, “Lizistrata”, “Žabe”, “Žene u narodnoj
skipštini” i “Pluto”.

35.  O srednjoj komediji (385-330. p.n.e.) se gotovo ništa ne
zna.
 Produkcija je bila bogata – oko 800 dela od 57
pisaca, ali gotovo ništa nije sačuvano.
 Čini se da su najpoznatiji pisci srednje komedije bili
Antifan, Anaksandrid i Aleksis.
 Tematika srednje komedija bila je raznovrsna:
mitološka parodija, intrige i ljubavne zgode, prizori iz
svakodnevnog života.

36.  U novoj komediji (330-260. p.n.e.) hor više ne učestvuje
u radnji nego svojim pesmama ispunjava razmake izmeĎu
činova, lični napadi su reĎi i bezazleniji, upereni redovno
protiv parazita, hetera i filozofa.
 Na novu komediju značajan uticaj imao Euripid.
 Osnovni motivi nove komedije su svakodnevni
porodični život i ljubav.
 Najveći pesnici nove komedije bili su Filemon, Difil i
Menandar, ali od prve dvojice sačuvani su previše
kratki fragmento da bi se mogla dati ocena o njihovoj
umetnosti.
 Menandar (343-291. p.n.e.) napisao 105 komedija:
“Samljanka”, “Devojka s podrezanom kosom”,
“Parničari”, “Čovekomrzac” itd.

37.  U klasičnom periodu antička književnost dostiže svoj
vrhunac. Razvijaju se i filozofska, istorijska i
govornička književnost.
 Filozofi pišu dela u kojima brane svoja uverenja:
Heraklit, Parmenid, Demokrit, Hipokrat, Protagora, S
okrat, Platon (osnivač Akademije), Aristotel...
 Istoričari pišu dela u kojima opisuju ratove, ono što je
bilo pre i posle njih, geografske predele i običaje
naroda: Herodot, Tukidid, Ksenofont, Efor, Teofomp...
 Govornici su pisali govore za sebe i druge, ali ti govori
su po sadržini i osećanjima koja su izazivali
nadmašivali mnoga do tad napisana književna dela:
Antifont, Andokid, Lisija, Isokrat, Demosten (najveći
od svih, filipike), Eshin...

38. ALEKSANDRIJSKO RAZDOBLJE
 Helenizam obuhvata razdoblje od 3. veka pne. do prve
trećine 6. veka nove ere, ali se u okviru njega razlikuju
aleksandrijsko i rimsko razdoblje.
 Dobilo ime po Aleksandriji na Nilu, centru ovog
perioda. Trajalo od 3. veka p.n.e. do 30 godine p.n.e. Uz
Aleksandriju, značajni centri ovog doba bili su
Atina, Antiohija i Pergam.
 U grčku književnost mešaju se uticaji iz Persije, Egipta
i Indije. Razvijaju se novi filozofski pravci i filologija.
 Književnost s političkih i društvenih tema prelazi na
porodičnu tematiku, privatni život i individualne
osećaje.

39.  Pesničko stvaralaštvo – na početku ovog razdoblja
razvija se aleksandrijska poezija.
 Ta poezija obrađuje učene i mitološke teme s pretežno
ljubavnim sadržajem. Uglavnom su pisane elegije
(Filet sa Kosa, Hermesijanakt, Fanokle i Kalimah).
 Teokrit (oko 300-250. p.n.e.) je stvorio posebne
pesničke kompozicije – idile, koje se dele u dve grupe.
Prvu grupu čine pastirske ili bukolske pesme. Drugu
čine pesme o prizorima iz gradskog života s običnim
ljudima kao likovima.
 Procvat doživljavaju mime – Heronda.

40.  Zastupljena je epika.
 Apolonije RoĎanin (300-230. p.n.e.) je stvorio
najobimnije delo helenističke književnosti – ep
“Doživljaji Argonauta” (4 knjige sa 5.835 heksametara).
 Arat (305-240. p.n.e.) je napisao “Pojave”, a Nikandar (2.
vek p.n.e.) “Preobraženja”.
 Karakterističan za ovo razdoblje bio je epigram
(raznovrsne teme). Do nas su došli u dve velike zbirke
sastavljene u Vizantiji – “Palatinska antologija” i
“Plandurska antologija”.
 Najznačajniji epigramatičarima su: Meleagar iz Gadare
, Filodema, Asklepijad, Leonida, Anita i Nosida.
 Još se ističu i Euforin (epilije i elegije) i Partenije
(ljubavne pripovesti u prozi).

41.  Proza – uglavnom su pisani naučni, filozofski i
govornički tekstovi.
 Istorija - Aristotelov nećak Kalisten (“Helenska
istorija” i “O Aleksandrovim delima”), Timej (“Istorija
Sicilije”) i Polibije (“Istorija”). Pisani su i atidografi i
hronike.
 Dela iz oblasti matematike, filologije, geografije i
ostalih nauka pisali su mnogi naučnici, pre svega
Euklid (oko 300. p.n.e.), Arhimed (237-212. p.n.e.) i
Eratosten (275-195. p.n.e., “Leonardo da Vinči antike”)
koji je napisao “Geografiju”.
 Dela iz oblasti filozofije i govorništva uglavnom nisu
sačuvana. Pisane su i propovedne proze
(Euhemer), ljubavne pripovetke (Aristid) i menipske
satire (satire u prozi i stihu - Menip).

42. RIMSKO RAZDOBLJE
 Započinje padom Egipta pod rimsku vlast 30. pne. i
traje sve do 529. pne. kada je po Justinijanovoj naredbi
zatvorena poslednja filozofska škola, Platonova
Akademija.
 Grčka intelektualna elita se seli u Rim i tamo se zalaže
za grčke interese.
 Veliki deo proznoga stvaralaštva u ovom razdoblju
pripada istoriografiji, filozofiji i drugim naukama.

43.  U oblasti naučne književnosti značajan trag su ostavili:
Diodor Sicilijski (“Bibilioteka”), Dionisije
Halikarnašanin (“Stara rimska istorija”), Strabon
(“Geografija”), Josip Flavije (“O judejskom ratu”, “Stara
judejska istorija”), Plutarh (“Etički spisi”, “Paralelni
životopisi”), Flavije Arijan (“Aleksandrova
anabaza”, “Taktika”), car Marko Aurelije (“Razmišljanja
sa samim sobom”), Sekst Empirik (“Pironove
postavke”), Diogena Laertija (“Život i mišljenja
znamenitih filozofa”), Plotin (“Eneade”), Apijan
(“Rimska istorija”), Dion Kasije (“Rimska
istorija”), Klaudije Ptolemej (“Veliki sistem
astronomije”), Klaudije Galen (medicina),

44.  Lukijan (120-180. godine) bio je najpoznatiji grčki
satiričar. Sačuvano je oko 80 negovih spisa od kojih su
najznačajnija: “Razgovori bogova”, “Tragični Zevs” i
“Istinite pripovesti”.
 U ovom razdoblju razvila se pripovest o osobama
takozvani “grčki roman” (Harit – “Povest o Hereji i
Kaliroji” i ”Efeske priče”; Longa – ”Dafnis i Hloja”;
Heliodor - ”Etiopske priče”; Ahilej Tatija - ” Priče o
Leukipi i Klitofontu”).
 Poezija je bila potisnuta u drugi plan. Na kratko je
zablistala u 4. veku (Kvint Smirnjanin - “Posle
Homera”, Nono - ep o Dionisu, Muzej - “Priču o Heroji
i Leandru”, Agatija - zbirka epigrama).

46. RIMSKA KNJIŽEVNOST
 Rimska ili latinska književnost nastala je i razvijala se
pod uticajem grčke književnosti.
 U njoj se ne ogleda samo razvitak rimskog
društva, nego su se preko nje sačuvala i neka dela grčke
književnosti, u prevodima i preradama.
 U mnogim književnim rodovima Rimljani su dostigli
svoje grčke učitelje, a u satiri ih čak i nadmašili.

48. Rimska književnost može se podeliti u tri epohe:
 Predklasično doba: od početaka do 80. p. n. e.
 Klasično doba: od 80. p. n. e. do 120. n. e.
 Postklasično doba: od 120. n. e. do početka 6. veka.
Književni latinski jezik, kojim su se služili pisci, stvarali su
rimske sudije i vojskovoĎe, dok se kod rimskih pravnika
nalazi pravi izvor klasičnog latinskog jezika.
Prvi zapis koji spada u rimsku književnost je Zakon
dvanaest tablica, a poslednji je Justinijanov “Corpus iuris
civilis Romani”, čime se obuhvata period od blizu hiljadu
godina

49. PREDKLASIČNO DOBA
 Najstarije delo rimske književnosti, “Zakon dvanaest
tablica”, rezultat je borbe narodnih masa protiv
patricija.
 Formаlno Lаtinskа književnost počelа je 240.
pne, kаdа je rimskа publikа videlа lаtinski verziju
grčke drаme. Adаpter je Livius Andronik, Grk koji je
doveden u Rim kаo rаtni zаrobljenik.
 Prvi latinski pesnik koji je imao originalnu tematiku
bio je Gnej Nevije (270-201. p.n.e.). Uglavnom je pisao
dela vezana za Prvi punski rat, u kome je učestvovao.
Pisao je epske i dramske pesme.

50.  Nevija slede ostali epski pesnici. Kvint Enije uvodi
heksagram kao standard za epove. Epski pesnici ovog
perioda uglavnom su pisali na bazi grčkih dela ili
istorijskih događaja i mitova.
 O komediji ovog perioda se zna mnogo više, pre svega
zahvaljujući Plautu (250-184- p.n.e.) i Pubeliju
Terenciju (195-159. p.n.e.). Oni su svoje komedije pisali
po uzoru na novu grčku komediju.
 Plautove komedije su se odlikovale komičnim
pesmama, šalama i vicevima, dok je Terencijeva
komedija bila ljubaznog tona.

51.  O prozi se zna samo kroz delo Marka Porcija Katona
Starijeg “U poljoprivredi”. On je napisao i prvu istoriju
Rima.
 Ovaj period se završava sa Gajom Lucilijem (180-103.
p.n.e.) koji je stvorio novu vrstu poezije u svojih 30
knjiga “Satire”.
 Oko 100. p.n.e. Juvenal usavršava strukturu i formu
satire.
 Ono što karatkeriše ovaj period je što je tematika
uglavnom bila zasnovana na postojećim grčkim delima
ili istorijskim događajima i mitovima.

52. KLASIČNO DOBA
 Drugu epohu obeležavaju imena kao što su
Ciceron, Cezar, Lukrecije, Katul, Avgust, Mecena, Verg
ilije, Horacije, Seneka i Tacit.
 Ovoj epohi pripadaju najvažnija dela rimske
književnosti u stihu i prozi, pa se stoga zove i Klasična
epoha.
 U okviru nje razvila se i Zlatna epoha (80. p.n.e. - 14.
n.e.), koja se deli na Ciceronovo (80-31 p.n.e.) i
Avgustovsko doba (31. p.n.e. - 14. n.e.).

53.  Ciceronovo doba čini 50 godina prelaza između
republike i principata kada su se razbuktale poslednje
političke borbe i građanski ratovi između plemstva i
naroda odnosno njihovih vođa koji su hteli da prigrabe
svu vlast u državi.
 Ciceron (106-43. p.n.e.) se smatra majstorom rimske
proze., zbog obima svog stvaralaštva, raznovrsnosti
žanrova i nenadmašive stilske izvrsnosti.
 Njegovo stvaralaštvo se može podeliti u četiri grupe: 1)
pisma, 2) retoričke rasprave, 3) filozofska dela i 4)
besede.

54.  Njegova dela nam pružaju najbolji uvid u istoriju, život
i teoriju o obrazovanju i retorici. Njegove besede
nadahnule su mnoge velike svetske umove.
 Ciceronova najznačajnija dela su: “Nebeske pojave”, “O
ekonomiji” i “O iznalaženju tema”.
 Julije Cezar (100-44. p.n.e.) i Salustije (86-35. p.n.e.) su
istaknuti istorijski pisci Ciceronovog doba. Cezar je
pisao dela o Galskim i građanskim ratovima, sa ciljem
opravdavanja svojih postupaka (“O
analogiji”, “Edip”, “Put”). Salsutije je, s druge
strane, briljantno opisivao ličnosti i njihove motive
(“Katilinina zavera”, “Jugurtin rut”).

55.  U isto vreme rađa se rimska lirska poezija. Kratke
ljubavne pesme Katula (84-54. p.n.e.) su
neprevaziđene u emocionalnom smislu. Takođe je
mastorski pisao i pesme u kojima napada svoje
suparnike.
 Lukrecije (94-55. p.n.e.) je veličao grčkog filozofa
Epikura. Pisao je pesme u kojima vodi rasprave o
materijalizmu (“O prirodi stvari”).
 “Najobrazovaniji od svih Rimljana”, Mark Terencije
Varon (116-27. p.n.e.) je bio
pesnik, satiričar, antikvar, pravnik, geograf, gramatičar
i naučnik, a pisao je i dela iz oblasti obrazovanja i
filozofije. Napisao je više od 600 knjiga i umro s perom
u ruci (“O latinskom jeziku”, “Menipske satire”, “O
poljoprivredi”).

56.  Avustovsko doba - car Oktavijan Avgust se veoma
interesovao za književnost pa odatle naziv ove epohe.
 Vergilije (70-19. p.n.e.) je bio veliki rimski pesnik.
Mnogi podaci o njemu nisu utvrđeni ali se zna da je
ostao upamćen po epovima “Eneida”, “Bukolika” i
“Georgika”. Poznat je i kao Danteov pratioc u “Paklu”.
 Drugi velikipredstavnik ovog doba je Vergilijev prijatelj
Horacije (65-27. p.n.e.) koji je napisao “Satire 1”, “Satire
2”, “Epodos”, četiri dela “Odesa” i dr.

57.  Latinska elegija vrhunac dostiže u delima Tibula (54-
19. p.n.e.), Propercija (50-16. p.n.e.) i Ovidija.
 Uz Horacija i Vergilija, Ovidije (43. p.n.e. - 17. n.e.) je
bio najveći književnik avgustovskog doba. Ostao je
upamćen po delu “Metamorphoses” u 15 knjiga.
Značajna njegova dela su i “Ex Ponto”, “Fasti”, “Medeja”
i dr.
 U prozi se istakao Tit Livije (59. p.n.e. - 17. n.e.).
Napisao je najbolju istoriju Rima od svih Rimljana -
“Od osnivanja grada”.

58.  Izvan ove dve epohe, u klasičnom dobu rimske
književnosti istakli su se još i:
Marko Fabije Kvintilijan (35-100- n.e.), koji je napisao
“Obrazovanje besednika”;
Seneka (4. p.n.e. - 65. n.e.), bio je predstavnik “novog
stila”, od njegovih sačuvanih dela najznačajniji su
“Dijalozi”;
Gaj Valrije Flak (?-90. n.e.), upamćen po delu
“Argonautika”;
Gaj Petronije Arbiter (27-66. n.e.), je napisao
“Satirikon”.

59. POKLASIČNO DOBA
 I ova epoha je karakteristična po velikim promenama
u društvu: izjednačavaju se istog i zapad (grčki jezik se
izjednačava sa latinskim).
 Konačnu pobedu istoku donosi Konstantin Veliki koji
prebacuje prestonicu u Konstantinopolj.
 Takođe, hrišćanstvo postaje jedina zvanična religija
Imperije.

60.  Umetnička književnost ovog doba sve više gubi svoju
umetničku vrednost.
 Latinski jezik neguju samo pravnici, filozofi, istoričari
i drugi ljudi iz sveta nauke.
 Pišu se uglavnom biografije, pravnička, filozofska i
istorijska dela. Mali broj piaca se izdvaja svojim
delima.
 Marko Aurelije (121-180. p.n.e.) napisao je “Misli” se
smatra za jedno od najboljih dela ove vrste, uz
“Vladaoca” i “Umeće ratovanja”.

61.  Lucije Anej Flor (?) je napisao “Kratku istoriju”.
 Sekst Aurelije Viktor (320-391.) je napisao zbirku
carskih biografija “O carevima”.
 Aurelije Avgustin (354-430.), crkva ga slavi kao svetog
Avgustina Hiponskog, napisao je “O Božijoj državi” (u
kojoj govori o borbi dobra i zla), “Ispovesti” i “Protiv
akademika”.
 Sveti Jeronim Stridonski (331-420.) ostao je upamćen
po svom prevodu “Biblije” na latinski jezik -
“Vulgata”, kao i po delu “O slavnim ljudima”

62.  Latinska književnost je vremenom sve više gubila na
značaju. Hrišćanstvo je preuzelo primat u tematici.
 Počele su da se oformljuju nove države na području
Rimskog carstva, polako je feudalizam počeo da
potiskuje robovlasništvo.
 Sa padom Rima ostala je još nekolicina mesta gde se
negovala rimska književnost.
 Konačan kraj rimske književnosti dogodio se 529.
godine, kada je vizantijski car Justinijan I zatvorio
Platonovu Akademiju, poslednje utočištve paganstva i
rimske književnosti.

63. ISTORIJA SREDNJEG VEKA
 375. godine Huni pokreću Veliku seobu naroda.
 476. pada Rim - početak srednjeg veka.
 527-565. Justinijan proširuje Vizantiju na nekadašnje
teritorije Rimskog carstva.
 Početkom 7. veka Sloveni se doseljavaju na Balkan.
 622. nastaje Islam.
 711. Arapi prodiru u Španiju.
 800. papa kruniše Karla Velikog za prvog svetog
rimskog cara.
 8. vek - uvodi se feudalni sistem u Francusku.
 9. vek - Mađari zauzimaju Panoniju.

65. SREDNJOVEKOVNA
KNJIŽEVNOST
 Obuhvata sve pisane radove na području Evrope u
periodu od pada Rima (476. godine) do početka
renesanse u 15. veku.
 Dominirali su verski spisi, dok su bila zastupljena i
svetovna dela.
 Najveći broj autora ostao je anoniman, iz dva razloga.
Prvi je što nema dovoljno podataka iz tog perioda, a
drugi što su se autora ovoga doba uglavnom bavili
zapisivanjem onoga što su čuli ili pročitali. I kada bi
stvorili nešto novo tvrdili bi da to prenose od nekog
učitelja.

66.  Na zapadu Evrope najveći broj dela se pisao na
latinskom, a u predelima pod uticajem Vizantije na
grčkom.
 Međutim, običan narod stvarao je na maternjem
jeziku. Kao produkt toga nastali su mnogi veliki
narodni epovi - “Beovulf” i “Mabinogion” u
Engleskoj, “Pesme o Nibelunzima” u
Nemačkoj, “Digenis Akritas” u Vizantiji, “Slovo o
Igorovom pohodu” u Novgorodu i “Pesma o Rolandu” u
Francuskoj.
 Takođe je poznata i usmena legenda o kralju Arturu i
vitezovima okruglog stola.

67.  Katoličko sveštenstvo je predstavljalo intelektualni
centar društva pa ne čudi što su teološka dela bila
dominantni oblik literature u ovom periodu.
 Mnogo himni potiču iz ovog perioda. Liturgije nisu
imale utvrĎenu formu i brojni molitvenici su postavljali
individualne koncepte rasporeda misa.
 Religiozni učenjaci poput Anselmo Kenterberijski
(1033-1109.), Toma Akvinski (1225-1274.) i Pjer Abelar
(1079-1142.), su pisali dugačke teološke i filozofske
rasprave u kojim su pokušavali objediniti učenja Grka i
romaskih pagana sa doktrinama crkve.

68.  Hagiogafije, ili životi svetaca, su takoĎer pisani obično s
ciljem ohrabrenja ili upozorenja ljudima.
 “Zlatna legenda” (Jakob de Voranje) je hagiografija koja
se može nazvati bestselerom srednjeg veka. “Sudnji
dan” i “Žalosti Marije” su meĎu najznačajnijim latinskim
religioznim pesmama.
 Jedina religiozna forma koju nisu pisali svećenici su bila
mystery plays, predstave nastale na jednostavnim
rekonstrukcijama Biblijskih dogaĎaja. Predstave su se
prikazivale obično za vrijeme praznika i trajale su čitav
dan, ponekad ulazeći i dugo u noć.

69.  Svetovna književnost ovoga perioda je bila dosta ređa
nego religiozna, ali dosta ovih dela je preživelo i
poznato je i danas.
 Tema dvorskih ljubavi se pojavila i razvila u 11.
veku, kada su putujući pevači trubaduri preživljavali
zahvaljujući svojim pesmama. Pesme trubadura se
obično povezuju sa čežnjom, ali to nije u potpunosti
tačno, kao što se može primijetiti u aubadeu (pesme o
rastanku ljubavnika u zoru).
 U Nemačkoj su Minesingeri nastavili tradiciju
trubadura (po minama - ljubavnim pesmama).

70.  Veliku popularnost je imala i epska poezija, koje su
imale dva glavna pravca: šanson de žest (“Pesma o
Rolandu”, “Digenis Akritas”) i viteški roman (“Kralj
Artur”). Razlika je bila u tematici i naglašenosti
ljubavnih u jednim, odnosno ratnih scena u drugim.
 Pisala se i politička poezija posebno pred kraj ovog
perioda. Putopisna književnost je bila popularna u
srednjem vijeku pošto su fantastične priče o dalekim
zemljma (koje su često bile u potpunosti pogrešne)
zabavljale društvo većinom ograničeno samo na predio
u kojem su se rodili.

71.  Iako je srednjovjekovna književnost bogata raznim
stilskim sredstvima, najznačajnije od njih je alegorija.
 Veliki broj dela srednjovekovne književnosti se oslanjao
na alegoriju preko koje je pjesnik izražavao pouke -
prikazivanje apstraktnih vrednosti, dogaĎaja i institucija.
 Verovatno najranija i najuticajnija alegorija je “Borba
duša” koju je napisao Aurelius Klemens Prudentius (348-
413.).
 Ostali značajni primjeri alegorije uključuju “Romansu
ruže” (pisali su je Gulam de Loris i Žan de
Men), Everyman (narodna), “Piers Plovman” (Vilijam
Langland) i “Božanstvenu komediju” od Dantea
Aligijerija (1265-1321.).

72.  Iako u srednjem veku žene nisu bile ravnopravne s
muškarcima, neke su uspele da svojom veštinom
pisanja steknu renome.
 Najčešće su pisale religiozne spise. Mnoge su kasnije
proglašene za svetice a nama su poznate kao
monahinje - Brižita od Švedske (1303-1373.), Katarina
Sijenska (1347-1380.) i Klara Asiška (1194-1253.).
 Takođe su pisale i tekstove o dvorskim romansama i
tekstove iz kojih možemo da upoznamo stvaran život
ljudi u srednjem veku.

73. SRPSKA SREDNJOVEKOVNA
KNJIŽEVNOST
 Nakon doseljavanja na Balkan, Sloveni su koristili
latinski i grčki, i to samo u crkvi.
 Začetnicima slovenske pismenosti smatraju se grčki
misionari Konstantin (monaški Ćirilo) i Metodije.
 Ćirilo je stvorio prvo slovensko pismo - glagoljicu, dok
neki smatraju da ju je stvorio Konstantin filozof.
 Smatra se da su oni stvorili i prvi slovenski književni
jezik.
 Njihovi učenici su stvorili srugo slovensko pismo
ćirilicu (pripisuje se mnogim njihovim učesnicima od
kojih su najpoznatiji Kliment i Naum).

74.  U prvih nekoliko vekovа postojаnjа slovenske
pismenosti imа svegа nekoliko spomenikа koji
su, sudeći po jeziku, potekli s nаšeg tlа:
 glаgoljsko Mаrijinsko jevаnđelje iz 11. vekа,
 dvа odlomkа iz Apostolskih delа, pisаnа tаkođe
glаgoljicom i poznаtа pod nаzivom Gerškovićev
odnosno Mihаnovićev odlomаk.
 O postojаnju slovenske pismenosti nа nаšem terenu
govore i sаčuvаni epigrаfi: – “Temnički nаtpis” (10-11
vek), “Humskа pločа” (10-11 vek), “Pločа sudije Grаdiše
“(12. vek), “Nаtpis nа ploči u Policаmа krаj Trebinjа”
(drugа polovinа 12. vekа). Svi su pisani ćirilicom.

75.  Nаjstаriji spomenik nаrodnog jezikа jeste pismo
bosаnskog bаnа Kulinа Dubrovčаninа iz 1189. pisano
ćirilicom.
 Iz iste epohe potiče i nаjstаrijа ćirilskа knjigа srpske
redаkcije, jevаnđelje zаhumskog knezа
Miroslаvа, brаtа Stefаnа Nemаnje.
 Napisano nа pergаmentu lepim, krupnim slovimа tzv.
ustаvne ćirilice i ukrаšeno stilizovаnim inicijаlimа i
minijаturаmа u boji i zlаtu, “Miroslаvljevo jevаnđelje”
jeste ne sаmo nаjstаrijа nego i nаjlepšа srpskа knjigа
srednjeg vekа.

76.  Srpskа redаkcijа nastala je prilаgođаvаnjem jezikа
stаroslovenskih tekstovа domаćem (iz)govoru.
 Tokom 11. i 12. stolećа, redаkcije su postаle jezici
slovenskih srednjovekovnih književnosti. One sve čine
zаjednički crkvenoslovenski jezik, čijа se srpskа
vаrijаntа u nаuci nаzivа srpskoslovenskim.
 Uporedo, iаko u mnogo mаnjoj meri, koristi se i
govorni jezik, nаročito u prаvnim dokumentimа, tаko
dа je zа srpsku, kаo i zа ostаle crkvenoslovenske
književnosti srednjeg vekа, kаrаkterističnа diglosijа.
 “Letopis popа Dukljаninа” (“Regnum Slavorum”) je
delo koje govori o istoriji Slovena na našim prostorima
od dolaska na Balkan do 12. veka. Pun je priča i legendi
ali i istinite podatke.

77.  Vitantijska kultura imala je najveći uticaj na
srpsku književnost srednjeg veka. Od Ćirila pa sve
do propasti , Vizantija će biti presudan faktor u
celokupnoj srpskoj kulturi.
 Stаroslovenskа književnost zаpočelа je
prevodimа. Nаjveći deo nаše stаre biblioteke
činilа su delа prevedenа s grčkog jezikа.
 Naša srednjovekovna prevodna književnost
obuhvatala je nаjpre biblijske spise, zаtim
аpokrifnu literаturu, hаgiogrаfije, duhovno
pesništvo, crkveno besedništvo, beletrističku
prozu, posebno romаne i
pripovetke, istoriogrаfiju, prаvnа
delа, bogoslovske spise i duge vidove učene
književnosti, pre svega iz Vizantije ali i iz zapadne

78.  U srednjem veku Biblijа kod nаs nije postojаlа kаo
jedinstvenа knjigа.
 Od starozavetnih spisa najprisutniji su bili “Psaltir” i
“Priče Solomonove”.
 Od novozavetnih spisa najprisutnija su bila Jevanđelja.
 Te knjige, naročito Jevanđelja i Psaltir, čitala su se u
crkvama svakodnevno, i predstavljaju ugаoni kаmen
srednjovekovne kulture, osnovicu hrišćаnskog pogledа
nа svet, glаvni izvor i uzor srednjovekovne
književnosti.

79.  Apokrifi ili lаžne, "otrečene" knjige, jаvili su se u senci
biblijskih spisа i privlаčili su čitаoce kаko zbog
fаntаstike, u kojoj imа dostа folklornog, tаko i zbog
težnje dа likove sаkrаlnih spisа, аpstrаktne i
ideаlizovаne, spuste nа zemlju, dа im pridаju ljudske
osobine.
 To su bile rаzne vizije i аpokаlipse, stаrozаvetne i
novozаvetne (Otkrovenje Enohovo, Otkrovenje
Vаruhovo, Viđenje Bogorodičino i dr.), аpokrifne
poslаnice, lаžnа jevаnđeljа i dr.
 Izvršili su snаžаn uticаj nа nаrodnа shvаtаnjа i
verovаnjа i ostаvili trаgove kаko u usmenoj trаdiciji i
pisаnoj književnosti tаko i u umetnosti, posebno u
slikаrstvu.

80.  Žitijа svetаcа ili hаgiogrаfije neposredno se
nаdovezuju nа novozаvetne knjige te predstаvljаju
produžetаk biblijske "istorije".
 Zаsnovаnа nа hrišćаnskoj filosofiji životа,
tendencioznа i didаktičnа po svojoj nаmeni, žitijа
svetаcа, uprkos tome, nаjviše podsećаju nа
beletrističke žаnrove, pripovetku i romаn, te su i zbog
togа bilа populаrnа kod nаjširih čitаlаčkih slojevа (o
svecima ratnicima, grešnicima, pustinjacima...).
 U slovenskim literаturаmа srednjeg vekа žitijа
zаuzimаju posebno mesto ne sаmo zbog omiljenosti
kod čitаlаcа nego i zbog uticаjа koji su vršili nа
domаće književno stvаrаnje.

81.  Značajno je bilo i crkveno pesništvo. Ono i po postаnju
i po funkciji imа isključivo bogoslužbeni, liturgijski
kаrаkter.
 U osnovi svih vrstа liturgijske poezije nаlаzi se molitvа
kаko glаvni oblik komunikаcije s božаnstvom.
 Nastavljaju se na psalme i do dana današnjeg ostaju
okosnica svake hrišćanske službe.
 U srpskim prilikаmа uprаvo crkveno
pesništvo, zаjedno sа hаgiogrаfijom, pokаzаlo se kаo
nаjplodniji od svih žаnrovа prihvаćenih iz vizаntijske
književnosti.

82.  Crkveno besedništvo je bilo veoma značajno.
 Počelo sa Jovanom Zlatoustim, a nastavilo se sa
Grigorijem Niskim, Grigorijem Nizajanzinom i
Vasilijem Velikim.
 Odigrаlo je veliku ulogu kаko u morаlnom i
filosofskom obrаzovаnju hrišćаnskog čovekа tаko i u
oblikovаnju srednjevekovne književnosti.
 Preko besedа crkvenih otаcа nаši stаri pisci došli su u
posed bogаte riznice stilistike i retorike аntičkog dobа.
 Nаš srednjovekovni književni izrаz rаzvio se nа
temeljimа dveju velikih stilskih trаdicijа, biblijske
književnosti, posebno psаlаmа, s jedne, i аntičke
retorike, s druge strаne.

83.  Uz duhovne, jаvili su se i svetovni žаnrovi, pripovetkа i
romаn. Kod nаs je bio preveden veliki broj
pripovedаkа istočnjаčkog i vizаntijskog poreklа, ali su
doprli i mnogi viteški romani sa zapada.
 Nа prelаzu između beletristike i učene proze stoji
“Fiziolog”, jednа od nаjomiljenijih knjigа srednjeg
vekа, prisutnа u svim književnostimа Istokа i Zаpаdа.
 Fiziolog je nekа vrstа srednjovekovne
zoologije, "životinjski ep”. Knjigа predstаvljа riznicu
mitsko-bestijаrijskih simbolа.

84.  Znаčаjno mesto u prevodnoj literаturi zаuzimаju
učenа delа.
 Sve nаuke koje su cvetаle u vizаntijskoj i
stаrohrišćаnskoj oblаsti –
dogmаtikа, polemikа, egzegezа, mistikа, duhovno
besedništvo, grаmаtikа, geografija, istorijа, prаvo, filos
ofijа itd. – zastupljeni su i u nаšoj srednjovekovnoj
književnosti.
 Antičkа filosofskа misаo bilа je dostupnа i nаšem
čitаocu koji se mogаo upoznаti s nаjvećim filosofskim
školаmа stаrog vekа.Svi književni rodovi, od slovа i
žitijа do religiozne himne, bili su prožeti filosofijom.

85.  Srpski letopisci poznogа srednjeg vekа uvek su nа
početke srpske istorije stаvljаli Stefаnа Nemаnju i
njegovog sinа Sаvu, zаborаvljаjući tаko nа vlаdаre i
držаve koji su bili pre njih.
 Nemаnjа je udаrio temelje jedinstvenoj srpskoj
feudаlnoj držаvi, anjegov sin Sveti Sava temelje
samostalnoj srpskoj crkvi.
 Nemаnjа je podigаo velik broj mаnаstirа i time pružio
primer koji će slediti svi njegovi nаslednici. Ti
mаnаstiri postаće ognjištа i rаsаdnici književne
delаtnosti.
 Nаjveći uticаj nа rаzvoj srpske srednjovekovne kulture
i književnosti imаo je mаnаstir Hilаndаr u Svetoj
Gori, duhovnom središtu prаvoslаvnog svetа.

86.  Književnost srednjovekovne Srbije bilа je po svojoj
formi duhovnа, religioznа. Njeni su tvorci, s mаlim
izuzecimа, crkvenа licа, kаluđeri
 Ipаk, njen osnovni pokretаčki motiv bio je politički, а
ne religiozni.
 Skoro svi nаši stаri književnici stаlno su obrаđivаli
jednu istu temu, istoriju srpske držаve i crkve.
 Osnovnа književnа vrstа bilа je biogrаfijа.
 Onа je nаstаlа nа osnovu hаgiogrаfijа.
 Druge zastupljene vrste: pohvаle, liturgijske
himne, hronike, letopisi, hronogrаfi, rodoslovi itd.

87. KNJIŽEVNOST EPOHE NEMANJIDA
 Književnost srednjovekovne Srbije bilа je po svojoj
formi duhovnа, religioznа. NJeni su tvorci, s mаlim
izuzecimа, crkvenа licа, kаluđeri
 Ipаk, njen osnovni pokretаčki motiv bio je politički, а
ne religiozni.
 Skoro svi nаši stаri književnici stаlno su obrаđivаli
jednu istu temu, istoriju srpske držаve i crkve.
 Osnovnа književnа vrstа bilа je biogrаfijа.
 Onа je nаstаlа nа osnovu hаgiogrаfijа.
 Druge zastupljene vrste: pohvаle, liturgijske
himne, hronike, letopisi, hronogrаfi, rodoslovi itd.

88.  Na početku te književnosti stoji jedan pravni spis
“Hilandarska povelja”, izdata od strane Stefana
Nemanje, a dopunjena od strane njegovog sina
Stefana.
 Tu je sаdržаnа osnovnа idejа Nemаnjinog kultа, koju
će svаki nа svoj nаčin rаzviti Nemаnjini
biogrаfi, njegovа dvа sinа, Sаvа i Stefаn.
 Istаknutа je Nemаnjinа ulogа obnoviteljа srpske
držаve, njegovo osvаjаnje drugih zemаljа, kao i
njegovo odricanje od prestola i opredeljenje za
skroman monaški život.

89.  Sveti Sаvа (oko 1175-1235.), odnosno nаjmlаđi
Nemаnjin sin Rаstko, koji je kаo monаh dobio ime
Sаvа, bio je prvi srpski аrhiepiskop, prosvetitelj i pisаc.
 Sаvа je tvorаc nаše stаre biogrаfije kаo žаnrа, pisаc
prve liturgijske himne i zаčetnik srpskog
srednjovekovnog zаkonodаvstvа. Od njegа potiču prvi
mаnаstirski tipici i prvi crkveni zаkoni.
 Njegovo glаvno delo “Život gospodinа Simeonа”, u
kome su obuhvaćene samo poslednje, monaške godine
života Stefana Nemanje.

90.  Drugi veliki srpski biograf bio je kralj Stefan
Prvovenčani (vlаdаo 1196-1227.). Bio je veliki ljubitelj
književnosti.
 Njegovo delo “Život i podvizi svetog Simeonа” (oko
1216.) jeste prvа nаšа celovitа biogrаfijа, u kojoj je
obuhvаćen sаv Nemаnjin život, od rođenjа do
smrti, kаo i dogаđаji posle smrti u kojimа se ispoljilа
njegovа nаtprirodnа moć.
 U interpretаciji Prvovenčаnog Nemаnjа gubi ljudske
crte, koje su toliko vidljive u Sаvinom spisu, i postаju
instrument božаnstvа, svetitelj, čudotvorаc, božji
izаbrаnik.

91.  Zаpočetа biogrаfijаmа osnivаčа držаve, književnost
nemаnjićkog dobа nаstаvljа se biogrаfijаmа osnivаčа
crkve, čiji su lik književno oblikovаlа dvа svetogorskа
monаhа, Domentijаn i Teodosije.
 Domentijаn, "poslednji učenik Svetog
Sаve", jeromonаh mаnаstirа Hilаndаrа, u svom “Životu
svetog Sаve” (1254) ugledаo se nа
Prvovenčаnog, rаzvijаjući dаlje njegove
poglede, njegov postupаk i stil.
 Dogаđаj zа Domentijаnа nije vаžаn sаm po sebi, on je
sаmo povod zа otkrivаnje više, božаnske svrhe
delаtnosti glаvnog junаkа. U prvi plаn se stаvljа znаčаj
ličnosti junаkа i smisаo njegove delаtnosti.
 Njegovo drugo delo je “Život svetog Simeona”.

92.  Drugi Sаvin biogrаf, Teodosije, istorijski je skoro
nepoznаtа ličnost. Bio je svetogorski monаh
i, verovаtno, Domentijаnov učenik.
 Osim “Životа svetog Sаve” (pre 1292.), od njegа potiče
još jedаn hаgiogrаfski spis, “Život Petrа
Koriškog”, zаtim retorskа “Pohvаlа Simeonu i Sаvi” i
šest liturgijskih himni.
 Već nа osnovu sаmih nаslovа Teodosije se pokаzuje
kаo nаš nаjrаznovrsniji i nаjplodniji srednjovekovni
književnik.
 Teodosije je prevаshodno pripovedаč, a u poređenju sa
drugim starim biografima, deluje gotovo realistično.

93.  Njegov Sаvа izgubio je nešto od svog nаdzemаljskog
likа kojim gа je ukrаsio Domentijаn i, uprkos tome što
je ideаlizovаn, postаo je nekаko stvаrnijа ličnost.
Njegovi postupci su ne sаmo religiozno-morаlno nego
i psihološki motivisаni.
 U njegovom delu se bore suprotni motivi i težnje:
ljubаv premа Svetoj Gori i monаškim životu, i
dužnosti premа otаdžbini.
 Teodosijev pripovedаčki dаr još je potpunije došаo do
izrаžаjа u njegovu drugom delu, u “Životu Petrа
Koriškog”, koje je krаće i mаnje poznаto od
prethodnogа, аli po svojim čisto književnim
kvаlitetimа nimаlo ne zаostаje zа njim.

94.  Uporedo sа žitijimа rаzvijаlа se i liturgijskа
himnogrаfijа. Nju čine službe zа novoustаnovljene
kultove domаćih svetаcа. Prvа od njih je “Službа
svetom Simeonu” od svetog Sаve.
 Nаkon nje nаstаlo je nekoliko službi svetom Sаvi.
 Od njih se snаgom rečitosti i lepotom pesničkih slikа
izdvаjа аnonimnа Službа svetom Sаvi, nаstаlа
povodom prenosа Sаvinih moštiju iz Trnovа u
Mileševu 1237.
 Najznačajniji pisac liturgijske poezije bioje Teodosije.
On je nаpisаo tri službe, posvećene trimа domаćim
svecimа, Simeonu, Sаvi i Petru Koriškom, i tri
“Zаjedničkа kаnonа”, prvi posvećen Hristu, Simeonu i
Savi, a druga dva Simeonu i Savi.

95.  I u žitijimа i u službаmа imаmo ritmičku
prozu, rаzličitu od proze kаkvа je nаstаlа u novijim
vremenimа. Srednjovekovna dela obiluju simbolima i
metaforama, kao i razvijenim slikama.
 I posle Teodosijа književnost se rаzvijа u istim
temаtskim i stilskim okvirimа. Nаjviše se pišu
biogrаfije vlаdаrа i аrhiepiskopа.
 Novinа je u tome što su tа kаsnijа žitijа međusobno
povezаnа i sаbrаnа u jednu knjigu, u zbornik, poznаt
pod nаzivom “Život krаljevа i аrhiepiskopа srpskih”
аrhiepiskopа Dаnilа II.

96.  Knjiga sadrži šest kraljevskih
(Urošа, Drаgutinа, krаljice Jelene, Milutinа, Stefаnа
Dečаnskog i Dušаnа) i deset žitija arhiepiskopa , od
Save do Danila II.
 Te žitije uglavnom je pisao sam Danilo II, dok su
nekolicinu napisali njegovi anonimni nastavljači.
 Dаnilo je zаpočeo tаmo gde su stаli biogrаfi 13. vekа.
Od njih je prihvаtio temаtiku i filosofiju
istorije, književni oblik i stil.
 Od pojedinačnih žitija izdvajaju se po vrednosti:
Milutinovа od Dаnilа i Stefаnа Dečаnskog i

97. POZNI SREDNJI VEK
 Veliki porаzi koji su usledili posle nаjvišeg usponа i
raspad carstva izаzvаli su pometnju kod sаvremenikа.
 NJihovo rаspoloženje nаjbolje je izrаzio svetogorski
inok Isаijа kаdа je nа prevodu filosofskih spisа
“Pseudo-Dionisijа Areopаgitа”, neposredno posle
Mаričke bitke, zаpisаo dа je knjigu zаpočeo "u dobrа
vremenа" а zаvršio je "u nаjgorа od svih zlih vremenа".
 U šezdesetak godina nakon Kosovskog
boja, srednjevekovnа Srbijа imаlа je rаzdoblje blistаve
obnove zа vreme despotа Stefаnа, а zаtim će uslediti
dugа аgonijа zа vreme despotа Đurđа i konаčni
pаd, nаkon njegove smrti.

98.  Znаtne promene dogodile su se ne sаmo u političkoj
sferi nego i u kulturnom životu i književnom
stvаrаnju.
 U Srbiji kаo i u drugim zemljаmа prаvoslаvnog
jugoistokа i istokа Evrope dolаze krаjem 14. i u 15. veku
do izrаžаjа neke tendencije u kojimа kulturni istoričаri
vide predznаke renesаnse (težnje ka sekulаrizаciji
kulture, zаčeci individuаlizmа, buđenje interesovаnjа
zа аntiku).
 Despot Stefan Lazarević bio je zaštitnik književnosti i
kulture uopšte kod nas. Na njegov poziv u despotovinu
dolaze učeni kaluđeri iz Svete Gore. “Resavska školа" u
mаnаstiru Mаnаsiji nаjvаžniji je centаr prepisivаčke i
prevodilаčke аktivnosti u despotovo vreme. Despotovа
prestonicа Beogrаd postаje tаkođe znаčаjno kulturno
središte.

99.  U odnosu nа prethodno rаzdoblje tа se književnost
izdvаjа nekim novim crtаmа kаo što su npr.
psihologizаm, istoricizаm, zаčeci kritičnosti. Pisci se
okreću unutаrnjem, emocionаlnom svetu čovekа, što
dovodi do svojevrsne psihologizаcije literаture (Mаrko
i Grigorije Cаmblаk).
 Istoricizаm je suprotnа tendencijа, koja se ogleda kako
zanimanjem za dela vizantijskih istoriografa, već i
novim shvatanjem srpske istorije.
 Nastaju domаće istoriogrаfske vrste:
letopisi, rodoslovi, hronogrаfi, u kojimа se srpskа
istorijа izlаže prvi put kаo celinа i u orgаnskoj
povezаnosti sа svetskom istorijom (Konstantin Filozof
sa svojom biografijom despota Stefana).

100.  Književnost novog vremenа pretrpelа je i neke
dublje, sistemske promene. Onа gubi nаjvаžniju
odliku nemаnjićke književnosti, njenu monolitnost.
 Rаspаdаju se veliki književni žаnrovi i mesto njih
dolаze do izrаžаjа mаnje forme, kаo što su
slovo, pohvаlа, pesmа, poslаnicа, zаpis.
 Književnost se usitnjаvа, drobi, аli zаto sve više dobijа
umetnički, poetski, lirski kаrаkter, postаjući više
književnost u modernom smislu.
 Među аutorimа tih poetskim tekstovа susrećemo se
prvi put s imenom jedne žene. To je monаhinjа
Jefimijа (oko 1349 – posle 1405), pre zаmonаšenjа ženа
despotа Uglješe Mrnjаvčevićа.

101.  Od nje potiču dvа lirskа, elegično intonirаnа sаstаvа:
nаpis nа ikonici dаrovаnoj mаnаstiru Hilаndаru, u
kojem je izrаzilа mаterinski bol zbog smrti svog
detetа, i “Pohvаlа knezu Lаzаru”, izvezenа svilom nа
pokrovu zа knežev ćivot.
 Jefimijinа “Pohvаlа knezu Lаzаru” spаdа u temаtsku
skupinu od desetаk spisа o knezu Lаzаru, nаstаlih u
prvim decenijаmа posle kosovske bitke. O Lаzаru nije
nаpisаno celovito žitije poput biogrаfijа nemаnjićkih
vlаdаrа, nego veći broj mаnjih spisа uglаvnom
poetsko-retorskog kаrаkterа.
 Sа žаnrovskog stаnovištа među njimа se mogu
izdvojiti tri tipа: povesnа slovа, pohvаlnа slovа i
pohvаle.

102.  Despot Stefаn Lаzаrević (1377-1427), vlаdаo od 1389. a
od 1402 despot. bio je ne sаmo prosvećeni
vlаdаr, knjigoljubаc i mecenа nego i književnik.
 O njegovu književnom dаru i umetničkim težnjаmа
nаjupečаtljivije govori pesničkа poslаnicа “Slovo
ljubve”, nekа vrstа pesme u prozi s аkrostihom, jedаn
od nаjlepših krаćih književnih tekstovа u nаšoj
literаturu srednjeg vekа.
 Pаžnju privlаče i neki drugi, uglаvnom krаći tekstovi
poetskog kаrаkterа, nаstаli u 11. i 15. stoleću: “Slovo sv.
Sаvi Monаhа Siluаnа”, “Povest o jerusаlimskim
crkvаmа i pustinjskim mestimа”, “Otpisаnije
bogoljubno”, “Nаdgrobno slovo despotu Đurđu”.

103.  Biogrаfije se pišu i dаlje, iаko mаnje nego rаnije, čiji su
аutori Grigorije Cаmblаk i Konstаntin Filosof. Oni su
zаjedno s Dimitrijem Kаntаkuzinom nаjmаrkаntnije
književne individuаlnosti 15. stolećа.
 Grigorije Cаmblаk (1364-1419/20), nemirnа lutаlаčkа
ličnost neizvesnа poreklа, ostаvio je trаgа u bugаrskoj,
rumunskoj, srpskoj i ruskoj književnosti. U Srbiju je
došаo 1402. i kаo igumаn mаnаstirа Dečаnа ostаo u
njoj do 1406. Zа to vreme nаpisаo je nekoliko spisа koji
pripаdаju srpskoj književnosti: “Skаzаnije o sv. Petki”,
opis prenosа moštiju svetice iz Vidinа u Srbiju, “Život
Stefаnа Dečаnskog” i “Službu Stefаnu Dečаnskom”.

104.  Konstаntin Filozof (umro posle 1439) zаuzimа
centrаlni položаj u književnosti epohe despotа
Stefаnа. Od njegovih delа nаjznаčаjnijа su “Skаzаnije o
pismenаh”, prvа nаšа filološkа rаsprаvа, i “Život
despotа Stefаnа” (1431), posle Domentijаnovog i
Teodosijevog životopisа sv. Sаve nаjopsežnijа nаšа
stаrа biogrаfijа.
 Konstаntin o zbivanjima govori prevаshodno kаo
istoričаr.
 Događaje prikazuje realno, bez previše poistovećivanja
sa duhovnim i božanskim.

105.  Nаjznаčаjniji pisаc druge polovine 15. vekа jeste
Dimitrije Kаntаkuzin. Kаo i Konstаntin, on je svetovno
lice. Dok je Konstаntinov rаd vezаn zа despotovu
prestonicu Beogrаd, Kаntаkuzin potiče iz
nаjznаčаjnijeg rudаrskog grаdа Srbije, Novog Brdа.
 Nаpisаo je više spisа, od kojih se osebno izdvаjаju
sledećа tri: “Krаtki život Jovаnа Rilskog”, “Poslаnicа
kir-Isаiji” i “Molitvа Bogorodici”.
 Iz Novog Brdа potiče još jedаn pisаc druge polovine 15.
stolećа, Vlаdislаv Grаmаtik, sаstаvljаč nekoliko
opsežnih enciklopedijskih zbornikа i аutor zаnimljive
Rilske povesti, u kojoj imа reаlističkih detаljа iz životа
i sumornih refleksijа o sudbini bаlkаnskih nаrodа.

106. KNJIŽEVNI RAD POD TURCIMA
 Posle pаdа nаših srednjovekovnih držаvа pod Turke (u
drugoj polovini 15. vekа) nije prestаo rаd nа knjizi.
 Nаjveći deo nаše stаre biblioteke sаčuvаn je uprаvo u
rukopisimа koji potiču iz turskih vremenа.
 Prvа nаšа ćirilskа štаmpаrijа osnovаnа je u Crnoj Gori
1493. na Cetinju.
 Kаsnije su nаstаjаle i druge štаmpаrije srpske knjige
(u
Veneciji, Gorаždu, Grаčаnici, Rujnu, Mileševi, Mrkšin
oj Glаvi, Beogrаdu, Skаdru).
 Ipak se knjige umnožаvаju i dаlje nаjviše nа stаri
nаčin, prepisivаnjem.

107.  Originаlno književno stvаrаnje bilo je u velikom
opаdаnju, ali je i dalje bilo sposobnih pisaca.
 Glаvni rаzlog književnog opаdаnjа je gubljenje glavne
teme književnih dela - samostalne srpske države.
 Nаstаvljen je rаd nа istoriogrаfskim vrstаmа poznogа
srednjeg vekа: hronikаmа, letopisimа, rodoslovimа i
hronogrаfimа.
 Prvi hronogrаf nаpisаo je neki Srbin u Rusiji u 15.
veku. Nosio je nаslov “Povest od bitijа i od cаrstvih
vseh nаrodov”. Pored svetske istorije od Adаmа do
pаdа Cаrigrаdа, u njemu se posebno izlаžu istorije tri
slovenskа cаrstvа, ruskog, srpskog i bugаrskog.
 Pisci su sаčuvаli i interesovаnje zа sаvremene
dogаđаje. Naročito su negovani mlađi letopisi.

108. HUMANIZAM I RENESANSA
 Obično se vezujue u jedan pojam, pri čemu se pod
humanizmom podrazumeva period koji pethodi
renesansi I koji traje još od kraja srednjega veka, od
XIV i XV, dok se renesansom nazivaju duhovne I
umetničke pojave XVI veka.
 U tom vremenu nastale su značajne izmene u klasnoj
strukturi I u kulturi srednjovekovnog društva.
 Uporedo s tim vrše se I značajne promene i u
duhovnom životu ljudi kasnog srednjeg veka.
 Razvija se pojam humaniteta, humanizma ( od lat.
Humanus – ljudski, čovečni), koji dovodi do uzdizanja
znacaja ljudske ličnosti kao slovodne ljudkse jedinke.

110.  Snažnu potvrdu o tom značaju dobijaju ljudi srednjeg
veka u delima klasičnih (grčkih i rimskih)
filozofa, pesnika i umetnika, u kojima otkrivaju prave
uzore čovečnosti i estetickog ideala.
 Najveci književni predstavnici tog perioda bili su
italijanski pesnici Dante Aligieri ( “Božanstvena
komedija”, 1307-1321 ) i Frančesko Petrarka (
“Kanconijero”, posle 1327. i 1348. godine ) i italijanski
novelista Djovani Bokčao ( 1313-1375 ). Kod nas su
najpoznatiji humanisti: Jan Česmički (1434-1472 ) koji
je sebe, kao humanista, nazivao Janus Panonius;
Šibenčanin Jurij Sisgoric, koji je 1477. godine objavio u
Mlecima svoju zbirku pesama na latinskom jeziku, i
cuveni splitski pesnik Marko Marulić ( 1450-1524
), epski spev “Judita” iz 1501. godine.

111.  Renesansa je nastavila sa humanickim shvatanjima
čoveka i čovečnosti razvijajući ih još više i učvršćujući
pojam individualne čovekove slobode, zadovoljstva i
sreću.
 Renesansni čovek, podstaknut primerima
antike, razvija mnogo složeniji pojam životu i o svome
pravu na nju: čovek je sloodno svestrano obdareno
biće koje ima prava na uživanje ovozemaljskog života I
na postizanje zmlajske sreće, koja se sastoji I u čulnim
zadovoljstvima I u duhovnim kotemplacijama.
 Pojam umetničke lepote uspostavlja se kao harmonija
svih delova i vernost prirodi.
 U isto vreme umetnost se uzdiže na stepen nauke.

112.  Sada svi potpisuju svoja dela, autoportret i
autobiografija postaju najčešci vidovi umetničkog
oblikovanja.
 Glavni predstavnici renesanse književnosti su:
Ludoviko Ariosto (1474-1533) sa svojim čuvenim
spevom “Besni Orlando”, Torkvato Taso (1544-1595) sa
svojim još čuvenijim religioznim spevom “Oslobođeni
Jerusalim”, kod Italijana; Miguel de Servantes
Savedra, kod Španaca; Viljem Šekspir (1546-1616)
najveći dramatičar svih vremena, kod Engleza; Fransoa
Rable (1491-1553) sa svojim fantatično-satiričnim
romanom “Gargantua i Pantagruel”, prefinjeni pesnik
Pjer Ronsar (1524-1585) I produbljeni mislilac Mišel
Montenj (1533-1592), kod Francuza, a kod nas najveći
dubrovački komediograf Marin Drzić (1508-
1567), proslavljeni pisac komedije “Dundo Maroje”.

113. BAROK
 Barok (od španskog baruecco, portug. barocco –
nepravilne, neobrađene perle a zatim - sve što je
preterano, grubo) označava epohu koja sledi iza
renesanse i koja umnogome predstavlja književne i
umetničke pojave suprotne renesansi.
 Nastao je u doba pune vladavine katoličke
protivreformacije, barokni stil se i karakteriše
izrazitim prodorom hrišćanske mistike i isto tako
očitim izrazajnim bizarnostima prema smirenoj i
harmoničnoj jednostavnosti renesansnog umetničkog
izraza.

115.  Gomilanje, kumulacija izražajnih sredstava i
preteranosti u izrazu – glavne su stilske osobine ovoga
perioda.
 Barok je raznovrsnija umetnička epoha nego
renesansa; njegove idejne osnove I umetnička praksa
drukčije su u dvorskim i katoličkim krugovima
Italije, Španije i Francuske, a drukčije u protestantskim
i buržoaskim zajednicama Holandije, Nemačke i
Engleske.
 U francuskoj književnosti je dosta teško povući
granicu između baroka i klasicizma; Malerb, mladi
Kornej, Rotru – počeli su kao barokni pisci da bi
kasnije postali istaknuti predstavnici klasicizma.

116.  Glavni predstavnici u književnosti jesu: pesnik Dj.
Marino – u Italiji; Lope de Vega (1562-1635) i Kalderon
(1600-1651), sa svojim komedijama i dramama - u
Spaniji; A. Grifius (1616-1664), sa svojom lirikom I
svojim dramama, i Hans Kristof Grimelshauzen (1620-
1676), sa svojim cuvenim pikarskim romanom
“Simplicisimus” – kod Nemaca.
 Kod nas je najpoznatiji predstavnik baroka dubrovački
pesnik Ivan Gundulić (1589-1638), sa svojim velikim
spevom “Osman”, religioznim spevom “Suze sine
razmegnoga” i pastoralom “Dubravka”.

117. KLASICIZAM
 Klasicizam je književni pravac koji se počeo formirati
još u toku renesanse, a koji je svoj puni procvat
dostigao tokom XVII veka u Ftancuskoj i tokom XVIII
veka u Engleskoj, Nemačkoj i Rusiji.
 U prvim deceniijama XIX veka još uvek trajao u nekim
književnostima s kasnijim razvitkom u vidu školsko I
formalno-zanatskog klasicizma, tzv. psudoklasizima
(laznog klasizma).
 Prve poetike ovoga pravca nastale su jos u XVI veku;
najčuvenija je ona italijanskog filozofa Skaligera iz
1561. godine.

119.  Kasnije potpunu razradu teorije klasizima dao je
francuski pesnik i teoretičar Nikola Boalo (1636-1711) u
svojoj “Pesničkoj veštini” iz 1674 godine, a novo
shvatanje klasizma je i njegovo dublje i izvornije
tumačenje da li su nemački pisci i teoretičari XVIII
veka (Vinkelman, Lesing, Herder, Gete) i ruski pesnik
Lomonosov (1711-1765).
 Najznačajnije književne vrste jesu: epopeja, tragedija i
komedija.
 Epopeja i tragedija pripadaju visokom stilu: njihovi
junaci su kraljevi i heroji, radnja je uzvišena i
značajna, a izraz otmen i dostojanstven.

120.  Komedija je pripadala jednostavnom ili niskom stilu:
likovi su obični ljudi, radnja je življa i raznovrsnija, a u
izrazu je dozvoljena veća sloboda i upotreba reči iz
svakodnevnog govora.
 Najzad, srednjem stilu pripadaju elegije, satire i
didaktički spisi.
 Razvija se teorija o tri jedinstva u drami: jedinstvo
vremena, jedinstvo mesta i jedinstvo radnje.
 U Engleskoj su glavni predstavnici Dzon Drajden
(1631-1700) dao teorijsku razradu klasicističke drame, a
najveći klasicistički pesnik Aleksandar Poup (1689-
1744) – manifest engleskog klasicizma “Ogled o kritici”.

121.  Glavni predstavnici klasicizma u Francuskoj bili su:
tragičari Pjer Kornej (1606-1684), autor čuvene
tragedije sa temom iz španske istorije “Sid”, Žan Rasin
(1639-1699), pisac brojnih tragedija s temom iz grčke i
rimske istorije; svetski poznat komediograf Žan Batist
Molijer (1622-1673) pisac
“Tvrdice”, “Tartifa”, “obrazenog bolesnika”, “smešnih
precioza” i drugih komedija; poznati pisac basana Žak
de la Fonten (1621-1695); La Brijer (1645-1696) pisac
poznatih studija ljudskog ponašanja “Karakteri”; veliki
mislilac Blez Paskal (1623-1662), pisac poznatih “Misli”
itd.

122.  U Nemačkoj su rani teoretičari klasicizma u duhu
francuskog klasicizma bili Opic (1597-1639) i Gotsed
(1700-1766), a dublju razradu dali su krajem XVIII veka
Gothold Efraim Lesing (1726-1781), autor čuvenog
zbornika pozorišnih kritika I teoretskih rasprava o
drami “Hamburška dramaturgija”, Johan Volfgang Gete
(1749-1843) najveći pesnik Nemačke, tvorac nemačkog
klasicizma kao duboke umetničke studije sveta i
života, pisac velikog filozofskog i dramskog speva
“Faust”.

123.  U Rusiji je najznačajniji teoretičar klasicizma bio
naučnik i pesnik Mihail Vasiljevič Lomonosov (1711-
1765), a najveći pesnik Gavril Romanovič Deržavin
(1743-1816).
 Kod nas je najpoznatiji predstavnik ovog pravca bio
Lukijan Mušicki (1777-1837), koji je u svojoj poeziji
sjedinjavao klasicističku formu s nacionalno-
romantičkim oduševljenjem.

124. PROSVEDENOST
 Prosvećenost ili racionalizam, je najznačajnija
kulturno-književna epoha posle renesansne. Ona
obuhvata ceo XVIII vek, ali su filozofske pripreme za
nju izvršene još u XVII veku.
 Epoha prosvećenosti karakteriše se pretežno
određenim idejno-folozofskim stavovima, koji se u
književnosti toga doba manifestuju u nekoliko
književnostilskih varijanti.
 Osnovna ideja prosvetiteljskih filozofa bila je da se
covek rađa po prirodi dobar i da mu je duša čista kao
“neispisan list hartije”, a da od iskustva zavisi kako će
ta “hartija” biti ispisana.

125.  Otuda prosvetitelji u pravilnom vaspitanju vide glavno
sredstvo za čovekovo formiranje i razumno uređenje i
njegovog života i društvenog poretka.
 Škola i prosveta imaju za čovekovo i narodno
blagostanje najveći značaj, te su zato i popularno-
naučni i didaktički spisi najpreča narodna potreba i
najznačajniji dug pisaca prema svome narodu.
 U Engleskoj, prosvećenost je dovela do procvata
romana kao književne vrste dostojne po značaju
epopeje i tragedije. Jedan od prvih
romanopisaca, Danijel Defo (1660-1731), piše prvi
građanski roman “Robinzon Kruso”.

126.  Ostali značajni romansijeri toga veka predstavnici su i
književnog pravca sentimentalizma: S. Ricardson
(1689-1761), L. Stern (1713-1768), O. Goldsmit (1730-
1774), dok je Džonatan Svift (1667-1745) sa svojim
društveno-satiričnim i fantastično-alegorijskim
romanom “Guliverova putovanja” zasnovao društveno-
realistički roman.
 Drugu grupu predstavljaju tzv. enciklopedisti, osnivači
i tvorci svetski cuvenog zbornika svih znanja
“Enciklopedije”, među kojima, pored Monteskjea i
Voltera, treba istaći D’
Alambera, Kondijaka, Holbaha, Helvecia, Didroa i
Rusoa.

127.  U južnoslovenskim književnostima najznačajniji
predstavnik prosvećenosti bio je Dositej Obradović
(1740-1811), koji je svojim delom “Život i
priključenija”, “Basnama” i svojim moralističkim
esejima zasnovao srpsku noviju književnost i sjajno je
uveo u krug evropske literature; Matija Antun
Rekljković (1743-1798), pisac popularno-poučnog dela
“Satir iliti divlji čovek” i Valentin Vodnik (1785-
1819), osnivač novije slovenačke književnosti.

128. ROKOKO
 Rokoko (od franc. Rocaille – ukras od školjki i
kamenčića omiljen u ovo doba), otmeni stil plemićke
dekadencije u doba Luja XV (francuskog kralja od 1715-
1774) koji je preuzet iz likovnih umetnosti nameštaja.
 Rokoko je predstavljao epigonsko opadanje visokog
klasicizma iz doba Luja XIV (1645-1715), a odlikovao se
ljupkošću i gracioznošću, ali i površno-frivolnim
prikazivanjem života.
 Književnost rokokoa obuhvata anakreontiku i “laku”
poeziju, koja slavi ljubav, uživanje i raskalašnost; tzv.
“galantni” roman i novelu, koji su prikazivali ljubavne
dozivljaje iz sveta aristokratije, pastoralu i frivolnu
komediju.

129.  Pored beznačajnih mondenskih predstavnika ovoga
stilskog pravca, rokokou pripadaju i neka velika ili
poznatija imena evropske književnosti: Volter (1694-
1778); Marivo (1688-1763); Kristof Martin Viland (1733-
1813). Oblici ovog stila naći će se i kod ruskih pesnika s
kraja XVIII i s početka XIX veka, među koje se po
izvesnim svojim pesmama moze ubrojiti i A. S. Puškin
(1799-1837); u srpskoj poeziji tome stilu pripadaju
pesme jednog od ranijih naših pesnika XIX
veka, Jovana Pačića (1771-1849), a po izvesnim
elementima cak i neki stihovi B. Radičevića (1824-
1853).

130. SENTIMENTALIZAM
 Sentimentalizam ( od engl. Sentimental – osećajan) je
književni pravac zrele prosvećenosti, nastao je najpre u
Engleskoj između 1730. i 1780. godine, a zatim široko
rasprostranjen u svim evropskim književnostima druge
polovine XVIII veka.
 U Francuskoj sentimentalizam se dalje razvijao i
modifikovao u pravac predromantizma; u Nemačkoj je
takođe prihvaćen pod nazivom osećajnost.
Sentimentalizam je bio književni izraz senzualističke
varijante filozofije prosvećenosti, koja
je, nasuprot, racionalističkom primate
razuma, stavljala emociju i maštu u prvi plan
čovekovog duhovnog života i književnog stvaranja.

131.  Glavni predstavnik i osnivač ovog pravca u Engleskoj
bio je Semjuel Ričardson (1689-1761) koji je svojim
psihološko-analitičkim romanima u obliku pesama
“Pamela ili Nagrađena vrlina”, “Klarisa ili Istorija mlade
dame”, “Istorija gospodina Čarlsa Grandisona”.
Evropski pisci sentimentalizma: Didro, Ruso, Gelert,
Klopstok, Viland, Lesing i Gete; Goldoni, Karamzin;
Dositej Obradović.

132. PREDROMANTIZAM
 Predromantizam ( franc. Preromantisme – književni
pokret koji je prethodio romantizmu) u stvari je i
francuski naziv za sličnu orijentaciju u književnosti
kakvu je imao engleski sentimentalizam, ali i sa
osobinama koje su još više označavale pojavu
romantizma, i koje su umnogome i činile sastavne
elemente tog značajnog književnog pravca na prelazu
iz XVIII u XIX vek.
 Ono sto najviše karakteriše stil predromantizma, to je
krajnji subjektivizam, bolna nesaglasnost između
usamljene pesničke jedinke i sveta i potpuno
predavanje sebe svojim poetskim snovima.

133.  “Srce” I “Duša” postaju više nego u sentimentalizmu
metaforičke oznake za emotivno-iracionalna stanja
pisaca i njihovih čitalaca; melanholija toga doba
prethodi čuvenom romantičarskom “veltsmerc-u”
(svetski bol),a potreba za krajnjom poverljivošču i
iskrenošču u iskazima otkriva nove forme književnog
oblikovanja: pored oblika pisama i dnevnika, još i vrlo
intimne ispovesti.
 Ljubavni nemir i duboka seta nalaze utočište u
prirodi, koja se otkriva ljudskom oku, ali još više
pesničkom srcu. Iza pojavnosti predmeta i oblika u
prirodi postoji neko više Biće, velika Duša, koja
ispunjava svu prirodu i čini tajnu njene lepote. S tim u
vezi javlja se i obnova religioznog osećanja.

134.  Predromantičarska raspoloženja pokazivali su i neki
pisci engleskog sentimentalizma, naročito pesnik
Edvard Jang (1683-1765). U francuskoj je osnivač i
glavni predstavnik predromantizma bio Žan Žak Ruso
(1712-1778), po kome je i celo predromantičarsko
osećanje sveta nazvao rusoizmom.
 Sledbenici Žan Žak Rusoa u Francuskoj i u Evropi
izgradili su tako kult prirode i prirodnog čoveka:
Bernarden de Sen Pjer (1737-1814).U Nemačkoj mladi
Johan Volfgang fon Gete (1749-1832) i Fridrih Šiler
(1759-1805).
 U Rusiji pesnik Vasilije Andrejevič Žukovski (1783-
1852), a kod nas Jovan Sterija Popović (1806-1856), sa
svojom zbirkom stihova “Davorje” (1854), izraz su
predromantičarskih književnih raspoloženja.

135. ROMANTIZAM
 Romantizam (nem. Romantic, franc.
Romantisme, engl. Romanticism) jedna je od
najsloženijih i najprotivrečnijih epoha u istoriji
evropskih književnosti.
 Pripreman još krajem XVIII veka onim književnim
pojavama koje su nazvane
predromantizmom, romantizam se snažno razvio na
prelazu iz XVIII u XIX vek, najpre u Nemačkoj, a zatim
u Engleskoj, Francuskoj, Rusiji i ostalim evropskim
zemljama, u kojima je trajao do sredine XIX veka.

136.  U Južnoslovenskim zemljama romantizam je označio
buđenje nacionalnog duha i stvaranje originalnih
nacionalnih kniževnosti, koje taj romantično-
nacionalni karakter nisu gubile kroz ceo XIX vek.
 Kao termin reč “romantičan” javlja se već veoma
rano, još u XVII I XVIII veku, kada označava sve one
književne pojave, pre svega u renesansnoj književnosti
Španije i Italije, koje su suprotne antčkoj književnosti i
onoj evropskoj književnosti koja je izgrađena po uzoru
na klasične pisce, tj. suprotne klasicizmu.
 Romantizam se, prema tome, moze označiti kao
suprotnost klasicizmu, klasicističkom konceptu
literature.

137.  Nasuprot razumu ističu se kao glavne pesničke
stvaralačke snage mašta i emocija; nasuprot
harmoničnosti, celovitosti i logičkom planu dela –
razbijenost, fragmentarnost i nedovršenost ostvarenja;
nasuprot jedinstevnom tonu dela i strogom
razdvajanju stilskog izraza – nagle promene tona i
mešavina stilskih sredstava i književnih vrsta.
 Nasuprot klasicističkoj odmerenosti i dostojanstvu
emocije i izjava – silovitost i prekomernost osećanja i
razbarušenost u izrazu.

138.  Bitna crta romantičarskog karaktera jeste
protivrečnost, koja se ogleda i u životu i u stvaranju
romantičara. Potreba za društvom prema težnji ka
usamljenosti; izrazita subjektivnost i individualizam
prema društvenom i nacionalnom osećanju kolektiva;
bolno doživljavanje sveta i duboka melanholija prema
ironičnom stavu i u životu i u poeziji; bežanje od
života prema dubokom osećanju života.
 Romantizam u Nemačkoj počinje u zadnjoj deceniji
XVIII veka: najistaknutiji teoretičari su braća Avgust
Vilhelm Slegel (177-1845) i Fridrih Slegel (1772-1829), a
poetski predstavnici su: Klemens Brentano (1778-1842)
i Ahim fon Arnim (1781-1831), Fridrih Helderlin (1770-
1843); Novalis (1772-1801), Ludvig Tik (1773-1853). E. T.
A. Hofman (1776-1822), Žan Paul Rihter (1763-1825).

139.  U Engleskoj se kao početak romantizma smatra godina
kada su V. Vordsvort (1770-1850) i S. Kolridz (1772-
1834) objavili svoju neveliku zbirku pesama “Lirske
balade” (1798), koji su sa još jednim pesnikom
obrazovali tyv. ”Jezersku školu”; drugu generaciju
engleskih romantičara predstavljaju: Lord Džordž
Bajron (1799-1824), Persi Bis Seli (1792-1822), Džon Kits
(1795-1821), Valter Skot (1771-1832). U Američkoj
književnosti značajno mesto zauzima Edgar Alan Po
(1809-1849), koji se računa, uz francuskog pesnika
Šarla Bodlera (1821-1867), za glavnu preteču
simbolizma i cele moderne poezije.

140.  U Francuskoj su rani predstavnici romantizma bili
Andre Senije (1762-1794), Rene Satobrijan (1768-1848) i
Alfons de Lamartin (1790-1869). Najveće ime
francuskog romantizma je Viktor Igo (1802-
1882), pored njega značajni su i pesnici Alfred de Mise
(1810-1857) i Alfred de Vinji (1797-1863). Dva najveća
predstavnika francuskog istorijskog i društvenog
romana: Stendal (1783-1842) i Balzak (1799-1850).
 U Rusiji glavni predstavnici bili su: V. A. Žukovski
(1783-1852), Aleksandar Sergejevič Puškin (1799-1837) i
Mihail Jurjevič Lermontov (1814-1841).

141.  Od ostalih evropskih romantičara treba pomenuti:
italijanskog pesnika Đakoma Leopardija (1789-
1837), austrijskog pesnika Nikolu Lenau-a (1802-1850) i
mađarskog pesnika Aleksandra Petefija (1823-1849);
Jan Kolar (1793-1852), Ljudevit Stur (1815-
1849), Ljudevit Gaj (1809-1872), Vuk Stefanović
Karadžić (1787-1864), Karel Hinek Maha (1810-
1836), Branko Radičević (1924-1853), P. P. Njegoš (1813-
1851), Jovan Jovanović Zmaj (1833-1904), Djura Jakšić
(1832-1878), Laza Kostić (1841-1910), Ivan Mazuranić
(1814-1890), Petar Preradović (1818-1872), France
Oresern (1800-1849).

142. BIDERMAJER
 Bidermajer (nem. Biedermaier – parodična oznaka za
pesnika – naivnog stihotvorca) – stilska epoha
austrijskog i nemačkog građanstva posle napoleonskih
ratova, u periodu Meternihove reakcije koja se može
šire protegnuti na književnost i umetnost cele Evrope
u prvoj polovini XIX veka.
 Karakteriše se prelaznim stilskim formama između
romantizma i realizma, zapravo, između
postromantičkih tendencija u prvim decenijama XIX
veka i pokreta Mlade Nemačke (1830-1850), u kome se
već javljaju znaci ranog realizma.

143.  Bidermajer je stil jedne epohe na izmaku romantizma i
na početku realizma, koji ima elemenata i jednog i
drugog stilskog pravca.
 U epohi bidermajera razvija se melanholično-
sentimentalna poezija, koja se neguje u
spomenarima, u cikličnim nizovima pesama. Umesto
velikih tragedija, javljaju se građanske drame, a umesto
komedija – vesele pozorišne igre. U časopisima cveta
novela, katkad visoko umetnički obrađena.

144.  Istorijski roman Valtera Skota dobija svoje sledbenike
širom Evrope pa i u Austriji i Nemačkoj. Književnost se
neguje u obliku kalendara, almanaha, časopisa i
antologija; od književnih formi naročito su u modi
dnevnici, romani u pismima, memoari i
autobiografije.
 Pozitivne strane ove epohe ogledaju se u tome što je
ona dovela do velike razuđenosti u pogledu književih
formi i stilskog izraza.

145.  Najznačajniji predstavnik ove epohe, koji je u isto
vreme i izraz liberalnih težnji Mlade Nemačke jeste
čuveni pesnik Hajnrik Hajne (1797-1856), zatim
Eduard Merike, Adalbert Stifter, Franc Grilparcer
(1891-1872), čuveni austrijski dramatičar; Gotftrid Keler
(1819-1907), najpoznatiji svajcarski romansijer i
novelista; Karl Inerman i drugi.
 U našoj književnosti, elemente bidermajerskog stila
nalazimo kod većine pisaca prve polovine i sredine XIX
veka, Branka Radičevića i u komedijama J. S. Popovića.

146. PARNASIZAM
 Parnasovci (od grc. Parnas – brdo u centralnoj
Grčkoj, po grčkoj mitologiji sedište Apostola i muza; u
prenesenom značenju – carstvo poezije) pesnički krug
Teofila Gotjea (1811-1872) i Lekont de Lila (1818-
1894), okupljen oko časopisa “Savremeni Parnas”
(1866,1871,1876).
 Tom krugu su pripadali: Teodor Banvil, Sili
Pridom, Zoze Maria de Heredija, Fransoa Kope, a iz
tog kruga nastali su i kasniji simbolisti: Stefan
Malarme (1842-1898) i Pol Verlen (1844-1896).

147.  Parnasovci su predstavnici “larpurlatističkih” težnji,
 Oni su za poeziju slika i uzdržane emocije, sa
egzotičnim ili eruditskim temama, sa težnjom ka
estetskoj objektivnosti i ka rafiniranosti izraza i stiha.
Stavljaju u prvi plan “pesnički zanat”, veštinu
pravljenja stihova na “teškom poslu rime i
ritma”, poetsku bezličnost i erudiciju.
 Parnasovci su mnogo doprineli bogatstvu pesničkih
slika u poeziji, preciznosti i nijansiranosti izraza, kao i
virtuoznosti stiha.
 Od naših pesnika najbliži parnasovcima bio je Vojislav
Ilić (1860-1894), a njihov uticaj pretrpeo je i nas
istaknuti predstavnik simbolizma Jovan Dučić (1871-
1943).

148. REALIZAM
 Realizam (od lat. Realis – stvaran, istinit) je književni
pravac iz sredine i druge polovine XIX veka
 S jedne strane, predstavlja nastavak i razvijanje nekih
težnji romantizma (prikaz narodnog zivota i lokalna
boja u prikazivanju).
 S druge strane, protivnost romantizmu i pripremu za
nastajanje radikalnog negiranja mašte i emocije u
književnom stvaranju a za objektivnu verodostojnost
činjenica, što je krajem veka odvela u naturalizam.

149.  Realizam je u osnovi svoje estetike postavio tezu:
“Umetnost treba da prikaze stvarnost onakvu kakva
jeste, bez ulepšavanja, bez dodavanja umetnikovih
subjektivnih sklonosti i vidjenja, bez emocionalne
pristrasnosti, a sa težnjom ka objektivnosti, tačnosti i
istinitosti”.
 U stvari, realizam je u osnovu svoje estetike stavio
večitu težnju umetnosti ka istinitom podražavanju
prirode, života i čoveka.
 Zato su i shvatanja realizma bila vrlo različita, i kretala
su se od jednostavne postavke da je realizam ono što je
“svima jasno i razumne suštine”.

150.  Ipak, u svojim najpoznatijim i opšteprihvaćenim
teorijskim formulacijama realizam je postavljao zahtev
za istinitim prikazivanjem života, pri cemu se pod
“životom” podrazumevala pre svega društvena
čovekova situacija, njegovo psihičko reagovanje kao
društvenog bića na stavove i akcije drugih ljudi prema
njemu i, obrnuto, njegove prema njima.
 Stilski gledano realizam se zasniva na čvrstoj
fabuli, koja ima za cilj da što potpunije ocrta
likove, koji su tipski predstavnici jednog sloja ili jedne
vrste ljudi (tipičnost likova).
 Razvijeni opisi stvari i likova takođe su potčinjeni tom
cilju: da osvetle likove sa svih strana i da ih prikazu u
njihovoj društveno-političkoj uslovljenosti.

151.  Motivacija postupka i delovanja ličnosti zasnovana je
na prirodno-logičnoj kauzalnosti: ničeg
fantastičnog, halucinantnog, tajanstvenog i
natprirodnog nema u realističkom motivacijskom
sistemu.
 Psihološka analiza likova data je s obzirom na čovekove
društvene reakcije; međutim, upravo produbljenija
psihološka analiza odvela je realizam ka nekim novijim
književnim shvatanjima na prelazu dva veka.

152.  Glavni predstavnici realizma u Francuskoj bili su
Onore de Balzak (1799-1850), Gistav Flober (1821-1880),
i drugi. U Engleskoj Čarls Dikens (1812-1870), u
Nemačkoj je realističke težnje pokazivao pokret
“Mlade Nemačke” (1830-1850), Gotfrid Keler, Teodor
Storm, Konrad Ferdinand Majer, Teodor Fontane i
drugi.
 U južnoslovenskim književnostima realizam je dao niz
značajnih pripovedača i romansijera: Jakova
Ignjatovića (1822-1889), Lazu Lazarevića (1851-1890)
Simu Matavulja (1852-1908), Stevana Sremca (1855-
1906), Radoja Domanovića (1873-1908); Antuna
Kovačića (1854-1889) i druge.

153. NATURALIZAM
 Naturalizam (od lat. Natura – priroda) je književni
pravac nastao u Francuskoj i drugim evropskim
zemljama u zadnjoj četvrtini XIX veka, koji se zasnivao
na otkrićima prirodnih nauka (biologije,fiziologije) i
na filozofskoj osnovi pozitivizma.
 Glavna tema naturalizma bila je da je čovek proizvod
nasleđa, sredine i istorijske situacije (momenta), i da
se na toj osnovi najbolje može razumeti, protumačiti i
pisati njegovo delo ( kritički metod francuskog
istoričara književnosti Ipolita Tena, 1828-1893).

154.  Osnivač i glavni predstavnik naturalizma u Francuskoj
bio je Emil Zola izgrađuje na toj teorijskoj osnovi čitav
ciklus svojih romana “Rugon-Makarovi” (1871-
1893), koji naziva “prirodna i drustvena istorija jedne
porodice pod Drugim carstvom” (1851-1870).
 Naturalizam je stvorio i svoje posebne stilske
postupke, dovodeći realističke zahteve o objektivnosti
opisivanja i isključivanju svakog emotivnog odnosa
umetnika prema predmetima koje opisuje do krajnjih
granica.
 U nemogućnosti da od zivota stvori “eksperimentalne
slučajeve” Zola izabira “kliničke slučajeve” u kojima se
abnormalno, bolesno i vidljivo ispoljava i mnogo
jasnije otkriva mehanizam ljudske psihe.

155.  Patologija
zločina, prostitucije, pijanstva, ludila, degeneracije i
raznih vrsta psihoza – postaje glavna tema
naturalizma.
 Verno beleženje i registrovanje i najmanjih pojedinosti
dovodi do proliferacije opisa, koji zauzima čitave
stranice i postaje sam sebi cilj. Umetnik se mora
dokumentovati na licu mesta radi prikupljanja tih
pojedinosti.
 Glavni predstavnici naturalizma u Francuskoj bili su:
Emil Zola (1840-1902), Gi de Mopasan (1850-
1893), Žoris Karl Uismans (1848-1907).

156.  U Nemačkoj i skandinavskim zemljama naturalizam će
se ogledati naročito u drami, a najžnačajniji njeni
predstavnici biće nemački dramatičar Gerhart
Hauptman (1862-1946), norveški dramatičar Henrik
Ibzen (1828-1906), švedski dramatičar i pripovedač
August Strindberg (1849-1912).
 U Italiji naturalističke težnje dovešće do posebnog
italijanskog realističko-naturalističkog pravca –
verizma, čiji je glavni predstavnik bio Djovani Verga
(1840-1922).

157.  U Rusiji naturalizam nije uhvatio jačeg korena zbog
jake umetničke dominacije realizma, ali ga ima u
nekim delovima i vidovima književnog stvaranja
manjih pisaca.
 U jugoslovenskim književnostima naturalizam je i
teoretski i prakticno zastupao Evgenij Kumičić (1850-
1904), međutim, naturalističkih elemenata uklopljenih
u umetnički uspelo stvaranje naših pisaca koji se nisu
isključivo vezivali za naturalizam naći ćemo i kod Sime
Matavulja (1852-1908), Josipa Kozarca (1850-
1906), Vjenceslava Novaka (1859-1905), Bore
Stankovića (1876-1927), Frana Govekara (1871-1947).

158. SIMBOLIZAM
 Simbolizam (grc. Symbolon – znak, beleg) je književni
pravac koji je dobio svoje ime i okupio svoje pristalice
kao grupu oko 1885. godine u Francuskoj, ali je imao
svoje preteče jos iz perioda romantizma i trajao po
nekim bitnim elementima svoje poetike još i posle
1900. godine, kada se računa da je kao pokret prestao.
 U stvari, simbolizam je u mnogome postao osnova
moderne poezije, a njegov glavni preteča francuski
pesnik Šarl Bodler (1821-1867), sa svojom čuvenom
zbirkom pesama “Cveće zla” postavio je temelje celoj
modernoj poeziji XX veka.

159.  Pored Bodlera, u preteče simbolizma se računaju još
neki romantičari: nemački pesnik i romansijer Novalis
(1772-1801), američki pripovedač i liricar Edgar Alan Po
(1809-1849), Alfred de Vinji (1797-1863).
 Kao pokret simbolizam se datira od 1886. godine kada
je Žan Moreas u listu “Figaro” objavio “Manifest
simbolizma”, a Malarme predgovor “Raspravi o
recima” Rene Gila (1862-1925).
 U osnovu svoje poetike simbolisti su stavili teorijske
stavove i poetsku praksu Šarla Bodlera: moderni
pesnik je čedo velikog grada, koji svojom senzibilnošću
silazi do dna čovekovog fizičkog i moralnog
pada, nalazeći u tim tamnim dubinama ljudskog bića
najveću patnju i najveću ozarenost, spoj nesreće i
lepote.

160.  Priroda, njena čistota i lepota, što je inspirisalo sve
pesnike ranijih vremena, naročito
romantičare, prestaje da interesuje simboliste u tom
njenom nevinom i čednom vidu; priroda je u svojim
pojavnim oblicima samo prividnost (san) iza koje se
kriju prave suštine stvari.
 Pesnik je vidovit, prorok koji u trenucima pesničke
intuicije otkriva te suštine, nalazeći “analogije” između
pojave i ideje, između stvari i bića.
 Najznačajniji prethodnici simbolizma: A. de Vinji
(1797-1863), Edgar Alan Po (1809-1849) i Šarl Bodler
(1821-1867) ušli su i svojom poetikom i svojim delima u
osnovu simbolističke teorije, pored njih bitna imena
simbolizma su: Artir Rembo (1854-1891), Stefan
Malarme (1842-1898) i Pol Verlen (1844-1896).

161.  Belgijski pesnik Moris Meterlink (1862-1949), dok su
naturalistički dramatičari Henrik Ibzen (1828-1906) i
August Strindberg (1849-1912).
 Od Nemačkih simbolista najpoznatiji su Rajner Maria
Rilke (1875-1926) i Hugo fon Houfmanstal (1874-
1929), Engleski Oskar Vajld (1856-1900) i V. B. Jejts
(1865-1939).
 U jugoslovenskim književnostima simbolizam je vezan
za moderne poetske pokrete na samom početku XX
veka, koji su dali nekoliko velikih pesničkih
predstavnika naše lirike: J. Dučića (1871-1943), M.
Rakića (1876-1938), V. Petkovića Disa (1880-1917), A. G.
Matosa (1873-1914), V. Vidrića (1875-1909), O.
Župančića (1878-1949).

162. IMPRESIONIZAM
 Impresionizam (od lat. Impression – utisak) je pre
svega oznaka za pravac u slikarstvu u zadnjoj četvrtini
XIX veka u Francuskoj, ali se njegovo ime upotrebljava
i za poeziju između 1890. i 1910. godine, koja označava
suprotnost naturalizmu i ekspresionizmu.
 Impresionizam se javlja najviše u liciri i lirskoj
prozi, kao i u lirskoj drami.
 To je poezija prefinjenih osećanja i trenutnih
utisaka, sa puno iznijansiranih raspoloženja i
neodređenih, slozenih htenja, puna muzike i glasovne
simbolike, sinestezija i jezičkih slika.

163.  Ovaj pravac ima mnogo zajedničkog sa simbolizmom i
neoromantizmom, sa kojim se često meša ili prosto
označava drugo ime dekadentnih težnji u književnosti
s kraja XIX veka, izražavajuci pesimističku osećajnost i
bolnu razdvojenost čoveka toga doba, u širokoj skali od
umorne rezignacije do bolesno-nervnih konvulzija.
 Njegove preteče su bili još Bajron, Mise, Leopardi,
Hajne, Lenau, Bodler i Verlen, a njegovi glavni
predstavnici su: Anatol Frans (1844-1924), Andre Zid
(1869-1951), Mrsel Prust (1871-1922), Moris Meterlink
(1862-1949), mladi Rajner Maria Rilke (1875-1926), kao
i mladi Tomas Man (1875-1955), Anton Čehov (1860-
1904), naročito s njegovim lirskim dramama i drugi.

164. EKSPRESIONIZAM
 Ekspresionizam (od lat. Ekspressio – izraz) je
umetnički i književni pokret na početku ovoga
veka, koji se javio u Nemačkoj uoči i za vreme Prvog
svetskog rata i koji je imao snažnog odjeka u svim
evropskim zemljama .
 (futurizam u Italiji i Rusiji, dadaizam u
Francuskoj, modernizam u južnoslovenskim
zemljama.

165.  U prethodnike ekspresionizma možemo ubrojiti pre
svega neke filozofe koji su svoje stavove vezivali za
umetničko stvaranje: danski filozof Seren Kjerkegor
(1813-1855), nemački filozof Fridrih Nice (1844-
1900), francuski filozof Andri Bergson (1859-
1941), nemački filozof Edmond Huserl (1859-1938).
 Ekspresionizam je nastao iz spoja likovnih umetnosti i
književnosti oko nekih avangardnih časopisa, a
izražavao je pobunu mladih umetnika protiv
mehanizacije života i stravične sudbine čovečanstva
(ratovi, glad, beda i umiranje).

166.  Ta pobuna ogledala se pre svega u negiranju cele
prethodne umetnosti, u odbacivanju kulta klasične
lepote i harmoničnosti, u poricanju svake logičke
kauzalnosti u životu čoveka i društva, i u zahtevanju
potpune slobode kako u životu tako i u književnosti i
umetnosti.
 Glavni predstavnici ekspresionizma u Nemačkoj i u
Austriji su: pesnici – G. Hajm, F. Verfel, K. Beher, A.
Starm, K. Hajnike, Georg Trakl; dramatičari – Oskar
Kokoška, E. Barlah, G. Kajzerl. U Rusiji najznačajniji
predstavnici bili su V. Hljebnikov i V. Majakovski
(1893-1930).
 U južnoslovenskim zemljama ekspresionizam je imao
snažnog odjeka: T. Seliskar, S. Kosovel, E. Kocbek, A B.
Simic, U. Donadini, M. Crnjanski.

167. FUTURIZAM
 Futurizam (od lat. Futurum – budućnost) je radikalna
varijanta ekspresionizma u Italiji, koju je proklamovao
F. T. Marineti (1876-1944) svojim “Manifestom
futurizma”, objavljenim u pariskom listu “Figaro”
20.02.1909. godine.
 Futurizam je kao i ekspresionizam, negirao sve
tradicionalne forme u istoriji umetnosti, filozofiji i
celokupnoj kulturi, kao i u javnom i političkom
životu, zahtevajući konačni raskid s proslošću.

168.  Marineti je zasnivao novu umetnost na ritmu i
tendencijama moderne, mašinske civilizacije: na
energiji i ludoj smelosti, drskosti i pobuni, na
zahuktaloj brzini trkačkog automobila i aviona, na
lepoti i zanosu borbe, na plamenu rata, “koji
predstavlja jedinstvenu higijenu sveta”.
 U ovoj poslednjoj fazi futurizam se razlikovao i od
ekspresionizma i od nadrealizma, kao i od ruskog
futurizma, koji su svi bili izrazito antiratno
raspoloženi.

169.  Futurizam je imao mnogo više umetničko-kreativnih
crta u Rusiji, gde su ga predstavljala dva velika pesnika:
Velimir Hlebnjikov i Vladimir Majakovski (1893-1930).
 Ruski futurizam je u jednom svom toku imao izrazito
revolucionarni karakter i sa italijanskim futurizmom
su ga spajali samo neki formalno-izražajni elementi.
 Futurizam je takođe imao odjeka u
Ukrajini, Poljskoj, Mađarskoj, Švedskoj, Finskoj, Španij
i, pa čak i u Americi.

170. DADAIZAM
 Dadaizam (od dečjeg tepanja da – da) ekstremna
varijanta ekspresionizma, nastala u toku Prvog
svetskog rata u Cirihu (1916. godine) u grupi mladih
slikara i književnika raznih narodnosti (Rumun
Tristan Cara; Nemci: H. Bal i H. Hilsenbek;
Holanđanin van Hodis), koji su se skupljali u kabareu
“Volter”.
 Ime pokreta je nastal od od prve reči na koju su naišli
u nasumice otvorenom rečniku; dečja rec “da – da”
upravo je odgovarala infantilno-agresivnom negiranju
dotadašnje kulture i literature i svih estetskih i etičkih
tradicija.

171.  Dadaizam je počeo da se širi najpre u Švajcarskoj;
grupi su se pridruzili, kasnije čuveni slikari –
Kandiski, Kle, de Kiriko., a počeo je da izlazi i časopis
“Dada”, u čijem je trecem broju (1918.) Cara objavio
“Manifest Dada”.
 Od 1920. godine, centar pokreta prenosi se u Pariz; tu
mu se pridružuju kasnije poznati nadrealisti:
Supo, Breton, Aragon, Kokto i drugi. Pokret prihvataju
i neki ugledniji časopisi.
 Međutim, Breton sa grupom ostalih udaljuje se od
radikalnog nihilizma Tristana Cara; već oko 1923.
godine Breton zasniva novi pravac – nadrealizam, koji
označava kraj i produženje dadaizma.
 Oko 1920. godine pokret se preneo i u Berlin; jedna
grupa je delovala i u Njujorku, ali nije bila dužeg veka.

172. ZENITIZAM
 Zenitizam je jugoslovenska varijanta
ekspresionizma, nastala oko časopisa “Zenit”, koji je
izlazio najpre u Zagrebu, zatim u Beogradu, od 1921-
1926. godine, sa oznakom “Internacionalna revija za
umetnost i kulturu”.
 Časopis je uređivao Ljubomir Micić koji je bio i glavni
teoretičar pokreta, a u njemu su sarađivali i Miloš
Crnjanski, Rastko Petrović, Stanislav Vinaver, Dragan
Aleksić i drugi pisci, okupljeni oko grupe “Alfa -
beogradska literarna zajednica”.

173.  Časopis “Zenit” se uključio u evropski ekspresionistički
pokret; u njemu su sarađivali, na nemačkom jeziku,
pesnici Ivan Gol, H. Valden, H. Hajne, a nemački
ekspresionistički časopis “Juris”, koji je u Berlinu
pokrenuo još od 1910. godine H. Velden objavljuje 1924.
godine članak Ljubomira Micića “Zenitozofija ili
energetika stvaralačkog zenitizma”, koji je posle bio
objavljen i na francuskom jeziku.
 Nemački naucnik P. Pertner uneo je u svoje značajno
delo dokumenta o evropskom ekspresionizmu i
Micićeve Manifeste. U svome manifestu objavljenom u
“Jurisu” Micić je u deset tačaka izneo opšte principe
zenitizma, koji uglavnom izražavaju vitalističko-
futuristički i borbeno-ekspresionistički karakter ovog
modernističkog pravca u našoj književnosti.

174. NADREALIZAM
 Nadrealizam (franc. Surrealisme – iznad realizma)
jedan je od najznačajnih evropskih književnih pokreta
između dva rata, koji je, preko dadaizma, predstavljao
francusku varijantu ekspresionizma.
 Za srpsku književnost između dva rata nadrealizam je
značio ono što je ekspresionizam značio za hrvatsku i
slovenačku književnost; paralelno uključivanje u
savremene tokove evropske literature, izgrađivanje
svoje sopstvene moderne književnosti i u slucaju
srpskog nadrealizma, dalju razradu i specifičnu
metamorfozu ovog evropskog pravca.

175.  Nadrealizam se začeo i formirao u Francuskoj kao
nastavak i prevazilaženje dadaizma, koji su lansirali
pisci oko časopisa “Literatura”, pod uredništvom Luja
Aragona, Andre Bretona i Filipa Supoa, koji je bio
prebačen iz Švajcarske.
 Brenton, vođa francuskih nadrealista, objavljuje 1924.
godine svoj “Nadrealistički manifest”, a u decembru
iste godine započinje desetogodišnja era ovog
književnog pravca.
 Nadrealizam će ostaviti dubokog traga u francuskoj
književnosti i nastaviti da živi i posle II svetskog rata i
formalno kao grupa, i još više, kao književni stil.

176.  Nadrealizam je, isto kao i ekspresionizam, futurizam i
dadaizam, nastao u otporu prema dotadašnjoj i
literaturi, i kulturi, i životu uopste, naročito
društvenom.
 Od svih modernih pokreta, tzv. –izama, nadrealizam je
imao najnaglašeniju socijalno revolucionarnu crtu. I
nadrealizam je imao svoje prethodnike, svoje
filozofske utemeljivače, kao i glavne predstavnike.
 Sami nadrealisti su kao svoje dalje ili blize pretke
navodili: anonimne tvorce srednjovekovnih lakrdija
“crni ili gotski roman” XVIII veka, markiza de Sada
(1740-1814), nemačke
romantičare, Nervala, Bodlera, Remboa, Lotreamona,
Malarmea, Uismansa i Sen-Pol-Rua, i GIjoma Aplinera
neposrednog preteču nadrealizma.

177.  Treba istaći: “Seljaka iz Pariza” i “Raspravu o stilu” Luja
Aragona; “Umetnost i smrt” Antoana Artoa (1896-
1948); “Nadju”, “Spojne sudove” i “Ludu ljubav” Andre
Bretona (1896-1966); “Slobodu ili ljubav” Robera
Desnoa (1900-1945); “Umreti da se ne bi umrlo”, “Javnu
ružu” Pola Elijara (1895-1952).
 Od srpskih treba istaći: “Javnu pticu” i “Marsijasa”
(1927) Milana Dedinća (1902-1967); “Bez mere”
(1928), “Marginalije” (1929), “Turpitudu” (1938) Marka
Ristića; “Koren vida” (1928) i “Humor zaspalo” (1932)
Aleksandra Vuca i naročito posleratna dela nekih
istaknutih pisaca kojima je nadrealizam značio veliko
književno iskušenje i iskustvo: zbirke eseja Marka
Ristića, zbirke pesama Dušana Matića (1898-
1980), zbirke pesama i romani Oskara Davica i druga.

178. POSTMODERNIZAM
 Termin postmodernizam je prvi put ušao u upotrebu 1870-
ih godina. Tada je izmeĎu ostalog Džon Votkins Čapman
govorio o postmodernom stilu slikanja.
 Godine 1917. Rudolf Panvic je koristio termin da bi
opisao filozofski orijentisanu kulturu. 1920-ih godina
počinje da se koristi za nove pravce u umetnosti i
muzici, a kasnije i u arhitekturi.
 Postmoderna književnost po pravilu označava
literaturu koja je uslovljena sa dobi u kojoj
živimo, odnosno objašnjava izvesne tendencije u
književnosti posle Drugog svetskog rata.

179.  U to doba slabi hrišćanska tradicija, menja se životni
stil koji teži ka pluralizmu misli i time se dolazi do
filozofskih misli postmoderne. Epoha postmoderne
literature počela je 1950-ih godina, sa delom „Lolita“
Vladimira Nabokova (1955).
 Neki smatraju da je početak postmodernizma označilo
delo „Čekajući Godoa“ Semjuela Beketa (1953).
 Postmoderna literatura je nastavak
eksperimentijalizma i otvorenosti umetničkog dela, ali
i reakcija na ideje o prosvetiteljstvu, koje su prisutne u
modernoj literaturi.
 Postmoderna literatura, kao i postmodernizam
uopšte, nije lako definisati. Puno je različitih stavova u
vezi sa tačnim karakteristikama i značaja postmoderne
literature.

180.  Dok moderna literatura generalno traga za smislom u
haotičnom svetu, postmoderni pisci od toga
odustaju, često na šaljiv način, i književna dela postaju
parodije na to traganje. Za razliku od
moderne, postmoderna literatura poštuje
problematične osobenosti individue. Odlika
postmoderne literature jeste stilski pluralizam, koji
često završava u miksturi detalja iz različitih perioda.
 Neka postmoderna dela kombinuju postmoderni
književni stil sa elementima postmoderne filozofije, na
primer „Njujorška trilogija“ Pola Ostera (1985–1986).