Το θέμα αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι οι «Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της από το νηπιαγωγείο στην Α’ τάξη του δημοτικού σχολείου». Σκοπός της συγκεκριμένης ερευνητικής εργασίας είναι η μελέτη των σχέσεων φυσικού/πρώτου και συμβατικού/σχολικού γραμματισμού στον χώρο που πρωτοσυναντούνται, δηλαδή στο νηπιαγωγείο και την Α’ τάξη του Δημοτικού Σχολείου. Ειδικότερα, μελετώνται τα αναλυτικά προγράμματα νηπιαγωγείου και Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου ως προς το γνωστικό αντικείμενο της γλώσσας και διερευνώνται οι αντιλήψεις νηπιαγωγών και δασκάλων της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου σχετικά με το θέμα ύπαρξης ή μη σύνδεσης των δύο βαθμίδων, νηπιαγωγείου και δημοτικού σχολείου, ως προς την ενίσχυση του γραμματισμού και οι πρακτικές τους. Στη διατριβή αυτή μας απασχόλησε η απάντηση στα εξής ερευνητικά ερωτήματα: α) Γνωρίζουν οι νηπιαγωγοί τις βασικές αρχές και τη μεθοδολογία που προτείνονται στο Δ.Ε.Π.Π.Σ. και στον Οδηγό της Νηπιαγωγού, όσον αφορά τον γραμματισμό και ποιες είναι οι αντιλήψεις τους για αυτά; β) Γνωρίζουν οι δάσκαλοι/ ες της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου τις βασικές αρχές και τη μεθοδολογία που αναφέρονται στο Δ.Ε.Π.Π.Σ. και στο Βιβλίο Δασκάλου, όσον αφορά τη γλώσσα και ποιες είναι οι αντιλήψεις τους για αυτά; γ) Γνωρίζουν οι νηπιαγωγοί το πρόγραμμα διδασκαλίας της γλώσσας στο δημοτικό σχολείο και αντιστοίχως γνωρίζουν οι δάσκαλοι/ ες τις πρακτικές γραμματισμού που λαμβάνουν χώρα στο νηπιαγωγείο και τι αντιλήψεις έχουν για αυτά; δ) Ποιες είναι οι αντιλήψεις των νηπιαγωγών και των δασκάλων της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου για την πιθανή ενιαιοποίηση των δυο προγραμμάτων, νηπιαγωγείου και πρώτων τάξεων του δημοτικού σχολείου, όσον αφορά τη γλώσσα; ε) Ποιες είναι οι πρακτικές που υιοθετούν οι νηπιαγωγοί και οι δάσκαλοι/ ες της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου στις τάξεις τους για τον γραμματισμό (ποια παιδαγωγική του γραμματισμού φαίνεται να υποστηρίζουν); στ) Πόσο επηρεάζονται οι νηπιαγωγοί και οι δάσκαλοι/ ες της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου από τις προσδοκίες και ανησυχίες των γονέων, όσον αφορά τον γραμματισμό των παιδιών τους και ποιες πρακτικές υιοθετούν στη συνεργασία μαζί τους; ζ) Ποιες είναι οι αντιλήψεις και οι πρακτικές των νηπιαγωγών και των δασκάλων της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου για τη μεταξύ τους συνεργασία, όσον αφορά τη γλώσσα; Η συλλογή των ερευνητικών δεδομένων έγινε: α) με τη χορήγηση ερωτηματολογίου σε τελικό δείγμα 326 νηπιαγωγών και 306 δασκάλων που διδάσκουν τη χρονιά διεξαγωγής της διαδικασίας στην Α’ τάξη δημοτικών σχολείων των νομών Αχαΐας και Ηλείας, που ανήκουν στην Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Δυτικής Ελλάδος, και β) με τη διεξαγωγή ημιδομημένων συνεντεύξεων σε 32 νηπιαγωγούς και δασκάλους της Α’ τάξης δημοτικών σχολείων των νομών Αχαΐας και Ηλείας από αυτούς που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο.

1. ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
«Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής
ηλικίας για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της
από το νηπιαγωγείο στην Α’ τάξη του δημοτικού σχολείου»
Ζωή Αποστόλου
Α.Μ.: 319
Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή
Νεκτάριος Στελλάκης, Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. Πανεπιστημίου Πατρών
(Επιβλέπων)
Γεράσιμος Κουστουράκης, Καθηγητής Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. Πανεπιστημίου Πατρών
Άννα Φτερνιάτη, Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών
Πάτρα, 2021

2. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 2
Επταμελής Εξεταστική Επιτροπή
Γεράσιμος Κουστουράκης, Καθηγητής Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. Πανεπιστημίου Πατρών
Άννα Φτερνιάτη, Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών
Μαριάννα Κονδύλη, Καθηγήτρια ΤΕΕΑΠΗ Πανεπιστημίου Πατρών
Παντελής Κυπριανός, Καθηγητής ΤΕΕΑΠΗ Πανεπιστημίου Πατρών
Μαρία Σφυρόερα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΤΕΑΠΗ Ε.Κ. Πανεπιστημίου
Αθηνών
Μαρία Κρέζα, Επίκουρη Καθηγήτρια, ΠΤΠΕ Πανεπιστημίου Κρήτης
Νεκτάριος Στελλάκης, Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. Πανεπιστημίου Πατρών
(Επιβλέπων)

3. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 3
Στη μνήμη της…
Την ευχαριστώ για όλα

4. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 4
Ευχαριστίες
Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους εκείνους που συνέβαλαν στην
ολοκλήρωση της παρούσας διδακτορικής διατριβής, η οποία εκπονήθηκε στο Τμήμα
Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία
(Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η.) του Πανεπιστημίου Πατρών.
Καταρχάς, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στον
Επιβλέποντα Καθηγητή της διδακτορικής μου διατριβής, κ. Νεκτάριο Στελλάκη,
Μόνιμο Επίκουρο Καθηγητή του Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Πατρών, για τη
διάθεσή του να αναλάβει την επίβλεψη της διατριβής μου. Τον ευχαριστώ από
καρδιάς γιατί υπήρξε ένας πολύτιμος συνεργάτης και ένας σημαντικά υποστηρικτικός
σύμβουλος για πολλά χρόνια της φοιτητικής και επαγγελματικής μου πορείας.
Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να απευθύνω ειλικρινείς ευχαριστίες στην κα
Μαριάννα Κονδύλη, Καθηγήτρια του Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Πατρών,
καθώς χωρίς αυτήν δε θα μπορούσα ποτέ να ξεκινήσω το ερευνητικό αυτό εγχείρημα.
Η διάθεσή της να υποστηρίξει την προσπάθειά μου θεσμικά και συμβουλευτικά,
υπήρξε εξαιρετικά σημαντική για εμένα. Επίσης, την ευχαριστώ για τη συνεργασία
που αναπτύξαμε όλα τα χρόνια της φοιτητικής μου διαδρομής, αλλά και με την
ιδιότητα της αποσπασμένης νηπιαγωγού στο Γραφείο Πρακτικής Άσκησης του
Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Πατρών.
Θα επιθυμούσα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου και στα άλλα μέλη
της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής. Πιο συγκεκριμένα, ευχαριστώ θερμά τον
κ. Γεράσιμο Κουστουράκη, Καθηγητή του Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου
Πατρών, για την επιστημονική του καθοδήγηση, για τις πολύτιμες συμβουλές του και
για τη διαρκή θετική ανατροφοδότηση και υποστήριξη που μου παρείχε κατά τη
διάρκεια διεξαγωγής της ερευνητικής διαδικασίας και συγγραφής της εργασίας.
Επίσης, ευχαριστώ την κα Άννα Φτερνιάτη, Καθηγήτρια του Π.Τ.Δ.Ε. του
Πανεπιστημίου Πατρών, για τις πολύτιμες καθοδηγητικές υποδείξεις της και το χρόνο
που αφιέρωσε για τη διατριβή μου.
Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στα μέλη της Επταμελούς
Εξεταστικής Επιτροπής, κα Μαριάννα Κονδύλη, Καθηγήτρια του ΤΕΕΑΠΗ του
Πανεπιστημίου Πατρών, κ. Παντελή Κυπριανό, Καθηγητή του ΤΕΕΑΠΗ του
Πανεπιστημίου Πατρών, κα Μαρία Σφυρόερα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του
ΤΕΑΠΗ Ε.Κ. του Πανεπιστημίου Αθηνώνμ και κα Μαρία Κρέζα, Επίκουρη
Καθηγήτρια του ΠΤΠΕ του Πανεπιστημίου Κρήτης, για την ιδιαίτερη τιμή που μου
έκαναν να συμμετέχουν στην αξιολόγηση της παρούσας διδακτορικής διατριβής
διαθέτοντας μέρος του πολύτιμου χρόνου τους.
Ευχαριστώ από καρδιάς τις συναδέλφισσες νηπιαγωγούς και τους/τις
δασκάλους/ες των νομών Αχαΐας και Ηλείας που έλαβαν μέρος στην έρευνα, τόσο με
τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου όσο και με τη συμμετοχή τους στη διαδικασία
των συνεντεύξεων. Υπήρξαν οι θεμέλιοι λίθοι για την περάτωση της παρούσας
διατριβής.
Ευχαριστώ θερμά τον κ. Κωνσταντίνο Λαβίδα, Ε.Ε.ΔΙ.Π. στο Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η.
του Πανεπιστημίου Πατρών για τις συζητήσεις που αναπτύξαμε σχετικά με ζητήματα
μεθοδολογίας της έρευνας και για την στήριξή του στο πλαίσιο των στατιστικών
αναλύσεων της παρούσας διδακτορικής διατριβής. Ευχαριστώ επίσης τον κ. Γεώργιο

5. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 5
Μαγιώνο, Υποψήφιο Διδάκτορα του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου
Πατρών, για τη φιλολογική επιμέλεια της διατριβής.
Τις πιο θερμές μου ευχαριστίες θέλω να απευθύνω σε πρόσωπα του
οικογενειακού και φιλικού μου περιβάλλοντος για την αμέριστη συμπαράστασή τους
και τη διαρκή υποστήριξή τους κατά τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της διδακτορικής
διατριβής. Χωρίς αυτούς δε θα είχα καταφέρει ποτέ να περατώσω αυτό το εγχείρημα.
Τέλος, θα ήθελα να απευθύνω τις εγκάρδιες ευχαριστίες μου στις Καθηγήτριες
και στους Καθηγητές του Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Πατρών για την
προσφορά επιστημονικών γνώσεων και ερευνητικών αναζητήσεων σε προπτυχιακό
και μεταπτυχιακό επίπεδο και την πολύτιμη και εξαιρετικά εποικοδομητική
συνεργασία μας όλα τα χρόνια που υπηρέτησα με απόσπαση στο Γραφείο Πρακτικής
Άσκησης των φοιτητών του Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Πατρών. Το
Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. του Πανεπιστημίου Πατρών και οι άνθρωποί του με στήριξαν
ποικιλοτρόπως σε πολύ δύσκολες για εμένα εποχές που ως προπτυχιακή φοιτήτρια,
μεταπτυχιακή φοιτήτρια, αποσπασμένη νηπιαγωγός, αλλά και ως υποψήφια
διδάκτορας έκανα προσπάθειες να προσανατολιστώ σε «αχαρτογράφητες» για μένα
περιοχές.
Τους ευχαριστώ όλους θερμά.

6. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 6
Πίνακας Περιεχομένων
Ευχαριστίες....................................................................................................................4
Πίνακας Περιεχομένων..................................................................................................6
Κατάλογος Πινάκων ....................................................................................................12
Κατάλογος Εικόνων.....................................................................................................15
Συντομογραφίες ...........................................................................................................16
Περίληψη .....................................................................................................................18
Abstract........................................................................................................................20
Εισαγωγή .....................................................................................................................22
Προσδιορισμός του θέματος της διατριβής .................................................................24
Προσέγγιση του αντικειμένου της έρευνας .................................................................27
Κριτήρια επιλογής θέματος και πρωτοτυπία της έρευνας ...........................................28
Συνεισφορά της έρευνας..............................................................................................30
Οργάνωση της δομής της διατριβής ............................................................................31
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ..........................................................................................33
1Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ - ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ .................................................34
1.1. Ο γραμματισμός....................................................................................................34
1.1.1. Πρώτος ή Αρχικός/ Φυσικός/ Αναδυόμενος Γραμματισμός......................38
1.2. Η οικογένεια ως το πρώτο εγγράμματο περιβάλλον και η συμβολή της στην
εκπαιδευτική πορεία του παιδιού.................................................................................50
1.3. Η ανάδειξη της προσχολικής ηλικίας ως τα πρώτο οργανωμένο εκπαιδευτικό
περιβάλλον και ως το θεμέλιο για την ανάπτυξη του γραμματισμού..........................56
1.4. Η πορεία προς τον εγγραμματισμό.......................................................................62
1.5. Πρώτος γραμματισμός και διδασκαλία της πρώτης ανάγνωσης και γραφής στην
πρωτοσχολική ηλικία...................................................................................................71
1.5.1. Μέθοδοι με έμφαση στον κώδικα...............................................................77
1.5.2. Μέθοδοι με έμφαση στο νόημα ..................................................................80
1.5.3. Μικτή μέθοδος: η εξισορροπημένη προσέγγιση για το γραμματισμό
(balanced literacy approach) ........................................................................83
1.6. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών της πρωτοσχολικής ηλικίας για το γραμματισμό στο
πλαίσιο της εξισορροπημένης προσέγγισης ................................................................98
1.7. Συνεργασία των εκπαιδευτικών της πρωτοσχολικής ηλικίας για το γραμματισμό
....................................................................................................................................106
1.8. Συνεργασία γονέων και εκπαιδευτικών της πρωτοσχολικής ηλικίας για το
γραμματισμό ..............................................................................................................111

7. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 7
2Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ - Ο ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΚΑΙ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ.........................117
2.1. Εισαγωγικά .........................................................................................................117
2.2. Αναλυτικά προγράμματα για την προσχολική ηλικία ........................................119
2.2.1. Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών για το Νηπιαγωγείο
(Δ.Ε.Π.Π.Σ.).................................................................................................119
2.2.2. Οδηγός Νηπιαγωγού (Ο.Ν.) .....................................................................122
2.2.3. ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιαγωγείου (Π.Σ.Ν.)............124
2.3. Αναλυτικά προγράμματα και εγχειρίδια για την Α΄τάξη του δημοτικού σχολείου
....................................................................................................................................125
2.3.1. Δ.Ε.Π.Π.Σ. ΚΑΙ Α.Π.Σ. για τη γλώσσα Α΄ και Β΄ τάξης του δημοτικού
σχολείου - Εγχειρίδια για τη διδασκαλία της γλώσσας στην Α’ και Β’ τάξη
του δημοτικού σχολείου ..............................................................................126
2.4. Σύγκλιση/απόκλιση των επίσημων κειμένων νηπιαγωγείου και Α’ τάξης του
δημοτικού σχολείου για το γραμματισμό ..................................................................130
2.5. Η εξισορροπημένη προσέγγιση του γραμματισμού ως δυνατότητα συνεργασίας
εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας .....................................................................140
2.6. Πιθανή ενιαιοποίηση Α.Π. πρωτοσχολικής εκπαίδευσης...................................144
2.7. Ανασκόπηση διεθνών και ελληνικών ερευνών για τις γνώσεις, αντιλήψεις και
πρακτικές των εκπαιδευτικών για το γραμματισμό στην προσχολική εκπαίδευση και
την Α’ τάξη του δημοτικού........................................................................................147
2.7.1. Γνώσεις των εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας...............................151
2.7.1.α. Γνώσεις των εκπαιδευτικών - διεθνείς έρευνες..............................154
2.7.1.β. Γνώσεις των εκπαιδευτικών - έρευνες στην Ελλάδα......................156
2.7.2. Αντιλήψεις των εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας..........................157
2.7.2.α. Αντιλήψεις των εκπαιδευτικών-διεθνείς έρευνες...........................160
2.7.2.β. Αντιλήψεις των εκπαιδευτικών – έρευνες στην Ελλάδα................164
2.7.3. Πρακτικές των εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας...........................168
2.7.3.α. Πρακτικές των εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας - διεθνείς
έρευνες.............................................................................................170
2.7.3.β. Πρακτικές των εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας – έρευνες
στην Ελλάδα ....................................................................................171
2.8. Παραδοχές της έρευνας ......................................................................................176
Η ΕΡΕΥΝΑ...............................................................................................................178
3Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΣΙΟ.................................................179
3.1. Εισαγωγικά .........................................................................................................179
3.2. Ερευνητικά ερωτήματα.......................................................................................179

8. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 8
3.3. Ερευνητικές υποθέσεις .......................................................................................180
3.4. Μεθοδολογία της έρευνας ..................................................................................182
3.4.1. Πολυμεθοδολογική έρευνα.......................................................................182
3.4.2. Μέθοδοι δειγματοληψίας..........................................................................185
3.4.3. Δειγματοληψία..........................................................................................186
3.4.4. Ερευνητικά Εργαλεία διεξαγωγής της έρευνας........................................192
3.4.4.α. Το ερωτηματολόγιο ........................................................................192
3.4.4.β. Η συνέντευξη..................................................................................195
3.4.5. Διαδικασία συλλογής των δεδομένων ......................................................199
3.4.6. Επεξεργασία και ανάλυση των ερευνητικών δεδομένων .........................201
3.4.7. Ζητήματα εγκυρότητας, αξιοπιστίας και γενίκευσης ...............................204
3.4.8. Ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας της έρευνας......................................207
3.4.9. Περιορισμοί της έρευνας ..........................................................................208
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ.................................................................................................210
4Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ - ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ
ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ......211
4.1. Α΄ μέρος. Γνώση των Α.Π. και των εγχειριδίων ................................................212
4.1.1. Γνώση των Α.Π. και των εγχειριδίων.......................................................212
4.1.2. Τρόποι γνώσης Α.Π. και εγχειριδίων .......................................................217
4.1.3. Γνώση μεθόδου διδακτικής προσέγγισης της γλώσσας στην άλλη βαθμίδα
.....................................................................................................................220
4.2. Β’ μέρος. Αντιλήψεις..........................................................................................222
4.2.1. Αντιλήψεις για τα Α.Π. και τα επίσημα εγχειρίδια ..................................222
4.2.1.α. Αντιλήψεις για τις θεωρητικές αρχές και τις διδακτικές προσεγγίσεις
που αναφέρονται στα επίσημα εγχειρίδια........................................222
4.2.1.β. Αντιλήψεις για τις μεθοδολογικές και διδακτικές προσεγγίσεις που
προτείνονται από τα επίσημα εγχειρίδια..........................................227
4.2.2. Αντιλήψεις για τις διδακτικές πρακτικές..................................................231
4.2.2.α. Αντιλήψεις για τις διδακτικές πρακτικές που αναφέρονται στο
ΔΕΠΠΣ και τον Οδηγό Νηπιαγωγού...............................................231
4.2.2.β. Αντιλήψεις για τις διδακτικές πρακτικές που αναφέρονται στα
εγχειρίδια των πρώτων τάξεων του δημοτικού σχολείου................235
4.2.2.γ. Αντιλήψεις για τις διδακτικές πρακτικές και τις μεθοδολογικές
προσεγγίσεις.....................................................................................238
4.2.3. Αντιλήψεις για τους στόχους....................................................................243
4.2.4. Αντιλήψεις για τις προσδοκίες γονέων.....................................................245

9. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 9
4.2.5. Αντιλήψεις για συνεργασία ......................................................................247
4.2.5.α. Αντιλήψεις για την ανάγκη συνεργασίας νηπιαγωγών και δασκάλων
..........................................................................................................247
4.2.5.β. Αντιλήψεις για την ανάγκη συνεργασίας νηπιαγωγών και δασκάλων
για τη γλωσσική διδασκαλία............................................................248
4.2.5.γ. Αντιλήψεις για ύπαρξη συνεργασίας νηπιαγωγών και δασκάλων .250
4.2.5.δ. Αντιλήψεις για την ύπαρξη συνεργασίας νηπιαγωγών και δασκάλων
για τη γλωσσική διδασκαλία............................................................251
4.2.5.ε. Αντιλήψεις για τρόπους επίτευξης συνεργασίας ............................254
4.2.5.στ. Αντιλήψεις για οφέλη συνεργασίας..............................................259
4.2.6. Αντιλήψεις για Ενιαιοποίηση των Α.Π. νηπιαγωγείου και Α΄ τάξης του
δημοτικού σχολείου στη μαθησιακή περιοχή της γλώσσας ........................262
4.3. Γ’ μέρος. Πρακτικές............................................................................................280
4.3.1. Πρακτικές διδασκαλίας.............................................................................280
4.3.2. Πρακτικές αξιολόγησης γλωσσικής ανάπτυξης μαθητών ........................284
4.3.3. Πρακτικές συνεργασίας............................................................................286
4.3.4. Πρακτικές συνεργασίας για την ενίσχυση του γραμματισμού και τη
διδασκαλία της γλώσσας .............................................................................289
5Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ - ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ
ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΗΜΙΔΟΜΗΜΕΝΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ...................297
5.1. Ατομικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων στις συνεντεύξεις......................297
5.2. Παρουσίαση και ανάλυση των αποτελεσμάτων των συνεντεύξεων με
νηπιαγωγούς...............................................................................................................304
5.2.1. Ερώτημα 1ο
: Ποια είναι η άποψή σας για το Δ.Ε.Π.Π.Σ. για το
Νηπιαγωγείο και τον Οδηγό της Νηπιαγωγού για τη γλώσσα;...................304
5.2.2. Ερώτημα 2ο
: Θεωρείτε ότι το αναλυτικό πρόγραμμα του νηπιαγωγείου για
τη γλώσσα σχετίζεται με τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος στην Α΄
τάξη του Δημοτικού σχολείου;....................................................................315
5.2.3. Ερώτημα 3ο
: Πιστεύετε ότι υπάρχει συνέχεια στον τρόπο που
προσεγγίζεται ο τομέας της γλώσσας στο νηπιαγωγείο και το γλωσσικό
μάθημα στην Α’ τάξη δημοτικού; ...............................................................327
5.2.4. Ερώτημα 4ο
: Θεωρείτε ότι θα ήταν χρήσιμη η ενιαιοποίηση των δύο
προγραμμάτων;............................................................................................351
5.2.5. Ερώτημα 5ο
: Σε ποιους στόχους που αφορούν τη γλώσσα δίνετε έμφαση
κατά την οργάνωση γλωσσικών δραστηριοτήτων;......................................364
5.2.6. Ερώτημα 6ο
: Συνεργάζεστε με τους γονείς για θέματα που αφορούν τη
γλωσσική ανάπτυξη και την εξοικείωση των παιδιών με τον γραμματισμό
στο σπίτι και το νηπιαγωγείο;......................................................................373

10. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 10
5.2.7. Ερώτημα 7ο
: Θεωρείτε ωφέλιμη τη συνεργασία νηπιαγωγών και δασκάλων
της Α’ τάξης σε θέματα που σχετίζονται με τη γλώσσα και τον γραμματισμό;
.....................................................................................................................384
5.3. Παρουσίαση και ανάλυση των αποτελεσμάτων των συνεντεύξεων με δασκάλους/
ες της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου...................................................................399
5.3.1. Ερώτημα 1ο
: Ποια είναι η άποψή σας για το αναλυτικό πρόγραμμα και το
Β.Δ. για τη γλώσσα της Α’ δημοτικού; .......................................................400
5.3.2. Ερώτημα 2ο
: Θεωρείτε ότι το αναλυτικό πρόγραμμα του νηπιαγωγείου για
τη γλώσσα σχετίζεται με τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος στην Α΄
τάξη του δημοτικού σχολείου;.....................................................................406
5.3.3. Ερώτημα 3ο
: Θεωρείτε ότι τα παιδιά που έρχονται από το νηπιαγωγείο
έχουν εξοικειωθεί με τις πρακτικές γραμματισμού;....................................421
5.3.4. Ερώτημα 4ο
: Θεωρείτε ότι θα ήταν χρήσιμη η ενιαιοποίηση των δύο
προγραμμάτων;............................................................................................431
5.3.5. Ερώτημα 5ο
: Σε ποιους στόχους της γλώσσας δίνετε έμφαση κατά τη
διδασκαλία του μαθήματος της γλώσσας;...................................................443
5.3.6. Ερώτημα 6ο
: Συνεργάζεστε με τους γονείς για θέματα που αφορούν τη
γλωσσική διδασκαλία στο σπίτι και το σχολείο;.........................................451
5.3.7. Ερώτημα 7ο
: Θεωρείτε ωφέλιμη τη συνεργασία νηπιαγωγών και δασκάλων
της Α’ τάξης σε θέματα που σχετίζονται με τη γλώσσα και τον γραμματισμό;
.....................................................................................................................458
ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .....................................................................470
6Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΥΖΉΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ........................................471
6.1. Συζήτηση.............................................................................................................471
6.1.1. 1ο
Ερευνητικό Ερώτημα ...........................................................................472
6.1.2. 2ο
Ερευνητικό Ερώτημα ...........................................................................476
6.1.3. 3ο
Ερευνητικό Ερώτημα ...........................................................................482
6.1.4. 4ο
Ερευνητικό Ερώτημα ...........................................................................490
6.1.5. 5ο
Ερευνητικό Ερώτημα ...........................................................................496
6.1.6. 6ο
Ερευνητικό Ερώτημα ...........................................................................509
6.1.7. 7ο
Ερευνητικό Ερώτημα ...........................................................................516
6.2. Συσχέτιση γνώσεων, αντιλήψεων και πρακτικών νηπιαγωγών και δασκάλων..522
6.3. Αξιοποιώντας τα ευρήματα της διατριβής..........................................................537
6.4. Συμπερασματικά - Επιλογικά .............................................................................538
6.5. Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα .......................................................................544
Βιβλιογραφικές αναφορές .......................................................................................546

11. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 11
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ .........................................................................................................587
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΑΔΕΙΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ.............................................588
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ .............................590
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΚΑΙ ΔΑΣΚΑΛΩΝ......592
α. Ερωτηματολόγιο νηπιαγωγών ........................................................................592
β. Ερωτηματολόγιο δασκάλων ...........................................................................601
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4: ΟΔΗΓΟΙ ΗΜΙΔΟΜΗΜΕΝΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ
ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΚΑΙ ΔΑΣΚΑΛΩΝ..........................................................................611
α. Σχέδιο συνέντευξης νηπιαγωγών....................................................................611
β. Σχέδιο συνέντευξης δάσκαλων.......................................................................613

12. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 12
Κατάλογος Πινάκων
Πίνακας 1. Ένα πλαίσιο εξισορροπημένου γραμματισμού .........................................86
Πίνακας 2. Συνολικός πληθυσμός και δείγμα έρευνας..............................................187
Πίνακας 3. Φύλο των συμμετεχόντων της ερεύνας...................................................188
Πίνακας 4. Μορφωτικό επίπεδο των συμμετεχόντων δασκάλων..............................188
Πίνακας 5. Μορφωτικό επίπεδο των συμμετεχουσών νηπιαγωγών..........................189
Πίνακας 6. Έτη υπηρεσίας των συμμετεχόντων δασκάλων και νηπιαγωγών ...........189
Πίνακας 7. Στοιχεία σχολικών μονάδων....................................................................190
Πίνακας 8. Γνώση Α.Π. και εγχειριδίων (Νηπιαγωγοί) ............................................214
Πίνακας 9. Γνώση Α.Π. και εγχειριδίων (Δάσκαλοι/ ες)...........................................216
Πίνακας 10. Τρόποι γνώσης Α.Π. και εγχειριδίων (Νηπιαγωγοί).............................218
Πίνακας 11. Τρόποι γνώσης Α.Π. και εγχειριδίων (Δάσκαλοι/ ες)...........................219
Πίνακας 12. Γνώση μεθόδου διδακτικής προσέγγισης της άλλης βαθμίδας
(Νηπιαγωγοί).......................................................................................................221
Πίνακας 13. Γνώση μεθόδου διδακτικής προσέγγισης της άλλης βαθμίδας (Δάσκαλοι/
ες) ........................................................................................................................221
Πίνακας 14. Αντιλήψεις για Α.Π. και εγχειρίδια (Νηπιαγωγοί)................................223
Πίνακας 15. Αντιλήψεις για για Α.Π. και εγχειρίδια (Δάσκαλοι/ ες)........................225
Πίνακας 16. Αντιλήψεις για τις μεθοδολογικές και διδακτικές προσεγγίσεις
(Νηπιαγωγοί).......................................................................................................229
Πίνακας 17. Αντιλήψεις για τις μεθοδολογικές και διδακτικές προσεγγίσεις
(Δάσκαλοι/ ες).....................................................................................................230
Πίνακας 18. Πρακτικές νηπιαγωγείου.......................................................................232
Πίνακας 19. Πρακτικές νηπιαγωγείου: Έμφαση στη λειτουργική χρήση της γλώσσας -
Κατανόηση..........................................................................................................232
Πίνακας 20. Πρακτικές νηπιαγωγείου: «Έμφαση στον Κώδικα –Τεχνικές δεξιότητες»
.............................................................................................................................232
Πίνακας 21. Αντιλήψεις για τις πρακτικές του νηπιαγωγείου (Νηπιαγωγοί)............233
Πίνακας 22. Αντιλήψεις για τις πρακτικές του νηπιαγωγείου (Δάσκαλοι/ ες)..........234
Πίνακας 23. Πρακτικές - Μεθοδολογικές προσεγγίσεις δημοτικού σχολείου ..........235
Πίνακας 24. Πρακτικές δημοτικού σχολείου: «Έμφαση στη λειτουργική χρήση της
γλώσσας - Κατανόηση» ......................................................................................236
Πίνακας 25. Πρακτικές δημοτικού σχολείου: «Έμφαση στον Κώδικα –Τεχνικές
δεξιότητες»..........................................................................................................236
Πίνακας 26. Αντιλήψεις για τις πρακτικές του δημοτικού σχολείου (Νηπιαγωγοί) .238
Πίνακας 27. Αντιλήψεις για τις πρακτικές του δημοτικού σχολείου (Δάσκαλοι/ ες)238
Πίνακας 28. Διδακτικές πρακτικές – Μεθοδολογικές προσεγγίσεις νηπιαγωγείου ..238

13. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 13
Πίνακας 29. Διδακτικές πρακτικές – Μεθοδολογικές προσεγγίσεις νηπιαγωγείου
(Νηπιαγωγός) ......................................................................................................239
Πίνακας 30. Διδακτικές πρακτικές – Μεθοδολογικές προσεγγίσεις νηπιαγωγείου
(Δράσεις).............................................................................................................239
Πίνακας 31. Διδακτικές πρακτικές – Μεθοδολογικές προσεγγίσεις νηπιαγωγείου
(Τάξη)..................................................................................................................240
Πίνακας 32. Αντιλήψεις για διδακτικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις
(Νηπιαγωγοί).......................................................................................................241
Πίνακας 33. Αντιλήψεις για διδακτικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις................241
Πίνακας 34. Αντιλήψεις για διδακτικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις (Μαθητής)
.............................................................................................................................242
Πίνακας 35. Αντιλήψεις για διδακτικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις (Αναλυτικό
πρόγραμμα) .........................................................................................................242
Πίνακας 36. Αντιλήψεις για διδακτικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις (Δάσκαλοι/
ες) ........................................................................................................................242
Πίνακας 37. Στόχοι του Δ.Ε.Π.Π.Σ. της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου για τη
Γλώσσα................................................................................................................243
Πίνακας 38. Στόχοι Δ.Ε.Π.Π.Σ. της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου για τη Γλώσσα:
«Έμφαση σε στόχους τεχνικών δεξιοτήτων»......................................................244
Πίνακας 39. Στόχοι νηπιαγωγείου για τον γραμματισμό: «Έμφαση σε
επικοινωνιακούς στόχους»..................................................................................244
Πίνακας 40. Αντιλήψεις για τους στόχους του Δ.Ε.Π.Π.Σ. της Α’ τάξης του
δημοτικού σχολείου για τη Γλώσσα (Δάσκαλοι/ ες) ..........................................245
Πίνακας 41. Αντιλήψεις για τις προσδοκίες των γονέων (Νηπιαγωγοί και δάσκαλοι/
ες) ........................................................................................................................246
Πίνακας 42. Αντιλήψεις για ανάγκη συνεργασίας (Νηπιαγωγοί και δάσκαλοι/ ες)..248
Πίνακας 43. Αντιλήψεις για ανάγκη συνεργασίας για τον γραμματισμό (Νηπιαγωγοί
και δάσκαλοι/ ες).................................................................................................250
Πίνακας 44. Αντιλήψεις για ύπαρξη συνεργασίας (Νηπιαγωγοί και δάσκαλοι/ ες) .251
Πίνακας 45. Αντιλήψεις για ύπαρξη συνεργασίας για τον γραμματισμό (Νηπιαγωγοί
και δάσκαλοι/ ες).................................................................................................253
Πίνακας 46. Αντιλήψεις για τρόπους επίτευξης συνεργασίας (Νηπιαγωγοί)............255
Πίνακας 47. Αντιλήψεις για τρόπους επίτευξης συνεργασίας (Δάσκαλοι/ ες)..........257
Πίνακας 48. Αντιλήψεις για οφέλη συνεργασίας ......................................................259
Πίνακας 49. Αντιλήψεις για οφέλη συνεργασίας (Μαθητής)....................................260
Πίνακας 50. Αντιλήψεις για οφέλη συνεργασίας (Εκπαιδευτικοί)............................260
Πίνακας 51. Αντιλήψεις για οφέλη συνεργασίας (Πρόγραμμα)................................260
Πίνακας 52. Αντιλήψεις για τα οφέλη της συνεργασίας (Νηπιαγωγοί) ....................261
Πίνακας 53. Αντιλήψεις για τα οφέλη της συνεργασίας (Δάσκαλοι/ ες) ..................261

14. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 14
Πίνακας 54. Αντιλήψεις για ενιαιοποίηση των Α.Π. του νηπιαγωγείου και της Α΄
τάξης του δημοτικού για τη γλώσσα (Νηπιαγωγοί)............................................262
Πίνακας 55. Αντιλήψεις για ενιαιοποίηση των Α.Π. του νηπιαγωγείου και της Α΄
τάξης του δημοτικού για τη γλώσσα (Δάσκαλοι/ ες)..........................................262
Πίνακας 56. Κατηγορίες αντιλήψεων για ενιαιοποίηση του Α.Π. του νηπιαγωγείου
και της Α΄ τάξης του δημοτικού για τη γλώσσα .................................................263
Πίνακας 57. Κατηγοριοποίηση των αντιλήψεων για την ενιαιοποίηση του Α.Π. του
νηπιαγωγείου και της Α΄ τάξης του δημοτικού για τη γλώσσα ..........................264
Πίνακας 58. Κατηγοριοποίηση των απαντήσεων για την ενιαιοποίηση του Α.Π. του
νηπιαγωγείου και της Α΄ τάξης του δημοτικού για τη γλώσσα ..........................273
Πίνακας 59. Βαθμός συμφωνίας/ διαφωνίας με την ενιαιοποίηση του Α.Π. του
νηπιαγωγείου και της Α΄ τάξης του δημοτικού για τη γλώσσα ..........................273
Πίνακας 60. Πρακτικές διδασκαλίας: Διδακτικά – εποπτικά μέσα νηπιαγωγείου....281
Πίνακας 61. Διδακτικά – εποπτικά μέσα νηπιαγωγείου:«Πρακτικές διδασκαλίας για
την επιδίωξη επικοινωνιακών στόχων» ..............................................................281
Πίνακας 62. Διδακτικά – εποπτικά μέσα νηπιαγωγείου: «Πρακτικές διδασκαλίας για
την καλλιέργεια τεχνικών δεξιοτήτων» ..............................................................281
Πίνακας 63. Πρακτικές διδασκαλίας: Διδακτικά – εποπτικά μέσα νηπιαγωγείου
(Νηπιαγωγοί).......................................................................................................283
Πίνακας 64. Για τη διδασκαλία της γλώσσας χρησιμοποιώ αυθεντικά κείμενα
παράλληλα με το Βιβλίο Μαθητή (Δάσκαλοι/ ες)..............................................283
Πίνακας 65. Αξιολόγηση της γλωσσικής ανάπτυξης των μαθητών (Νηπιαγωγοί)...285
Πίνακας 66. Αξιολόγηση της γλωσσικής ανάπτυξης των μαθητών (Δάσκαλοι/ ες).286
Πίνακας 67. Συνεργασία νηπιαγωγών και δασκάλων στο παρελθόν ........................287
Πίνακας 68. Συνεργασία νηπιαγωγών και δασκάλων για τον γραμματισμό στο
παρελθόν .............................................................................................................289
Πίνακας 69. Πρακτικές συνεργασίας νηπιαγωγών και δασκάλων για τον γραμματισμό
(Νηπιαγωγοί).......................................................................................................291
Πίνακας 70. Πρακτικές συνεργασίας νηπιαγωγών και δασκάλων για τον γραμματισμό
(Δάσκαλοι/ ες).....................................................................................................295
Πίνακας 71. Ατομικά χαρακτηριστικά των νηπιαγωγών που συμμετείχαν στη
διαδικασία των συνεντεύξεων.............................................................................300
Πίνακας 72. Ατομικά χαρακτηριστικά των δασκάλων της Α’ τάξης του δημοτικού
σχολείου που συμμετείχαν στις συνεντεύξεις.....................................................301

15. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 15
Κατάλογος Εικόνων
Εικόνα 1. Το μοντέλο των πεδίων και των συστατικών στοιχείων του αναδυόμενου
γραμματισμού.........................................................................................................47
Εικόνα 2. Το Ολοκληρωμένο Μοντέλο Αναδυόμενου Γραμματισμού - The
Comprehensive Emergent Literacy Model (CELM).............................................50
Εικόνα 3. Η εξισορροπημένη προσέγγιση του γραμματισμού ....................................92
Εικόνα 4. Πρόγραμμα εξισορροπημένης προσέγγισης του γραμματισμού.................95

16. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 16
Συντομογραφίες
ACARA: Australian Curriculum Assessment and Reporting Authority
ALEA: Australian Literacy Educators’ Association
CPD: Continuing Professional Development
CTC: Community Training Centre
DEECD: Department of Education and Early Childhood Development
DEEWR: Department of Education Employment and Workplace Relations
DES: Department of Education and Skills
EACEA: Education, Audiovisual and Culture Executive Agency, EACEA/Eurydice
ECCE: Early Childhood Care and Education
Eds: Editions
ELINET: European Literacy Policy Network
et al.: and others
EU: European Commission
FACES: Family and Child Experiences Survey
FFA: Framework for Action Education 2030
IEA: International Association for the Evaluation of Educational Achievement
IRA: International Reading Association
NELP: National Early Literacy Panel
NICHHD: National Institute of Child Health and Human Development
OECD: Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Organisation for
Economic Cooperation and Development)
PIRLS: Progress in International Reading Literacy Study (international study of
reading, mathematical and scientific literacy conducted under the auspices of the
OECD)
PISA: Programme for International Student Assessment (international study of
reading literacy conducted under the auspices of the IEA)
SDGs: Sustainable Development Goals
UIL: UNESCO Institute for Lifelong Learning
UNEP: United Nations Environment Programme
UNESCO: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
UNGA: United Nations General Assembly
UNRIC: United Nations Regional Information Centre for Western Europe
Yπ. Aπ.: Υπουργική Απόφαση
Α.Π.Σ.: Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών
Α.Π.: Αναλυτικά Προγράμματα

17. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 17
ΑΣΕΠ: Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού
Βλ. ενδ. Βλέπε ενδεικτικά
Βλ. κεφ.: Βλέπε κεφάλαιο/ Βλέπε κεφάλαια
Δ.Ε.Π.Π.Σ.: Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών
Επιμ.: Επιμέλεια
Ι.Ε.Π.: Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής
κ.ά.: και άλλοι (ερευνητές)
Μτφ.: Μετάφραση
Μτφ. δική μου: Μετάφραση δική μου
ΟΝ: Οδηγός Νηπιαγωγού
ΟΕΔΒ: Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων
ΟΕΠΕΚ: Οργανισμός Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών
Όπ. αναφ.: Όπως αναφέρεται
Π.Ι.: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο
ΠΜΣ: Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών
σσ.: σελίδες
ΤΕΕΑΠΗ: Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική
Ηλικία
τομ.: τόμος/τόμοι
τχ.: τεύχος/τεύχοι
ΥΠ.Δ.Β.Μ.Θ.: Υπουργείο Δια βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων
Υπ’ αριθ.: Υπ’ αριθμόν
ΥΠΠΕΘ: Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων
ΦΕΚ: Φύλλο Εφημερίδος Κυβερνήσεως

18. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 18
Περίληψη
Το θέμα αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι οι «Γνώσεις, αντιλήψεις και
πρακτικές εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας για τη διδακτική του γραμματισμού
και την πιθανή συνέχειά της από το νηπιαγωγείο στην Α’ τάξη του δημοτικού
σχολείου». Σκοπός της συγκεκριμένης ερευνητικής εργασίας είναι η μελέτη των
σχέσεων φυσικού/πρώτου και συμβατικού/σχολικού γραμματισμού στον χώρο που
πρωτοσυναντούνται, δηλαδή στο νηπιαγωγείο και την Α’ τάξη του Δημοτικού
Σχολείου. Ειδικότερα, μελετώνται τα αναλυτικά προγράμματα νηπιαγωγείου και Α’
τάξης του δημοτικού σχολείου ως προς το γνωστικό αντικείμενο της γλώσσας και
διερευνώνται οι αντιλήψεις νηπιαγωγών και δασκάλων της Α’ τάξης του δημοτικού
σχολείου σχετικά με το θέμα ύπαρξης ή μη σύνδεσης των δύο βαθμίδων,
νηπιαγωγείου και δημοτικού σχολείου, ως προς την ενίσχυση του γραμματισμού και
οι πρακτικές τους. Στη διατριβή αυτή μας απασχόλησε η απάντηση στα εξής
ερευνητικά ερωτήματα: α) Γνωρίζουν οι νηπιαγωγοί τις βασικές αρχές και τη
μεθοδολογία που προτείνονται στο Δ.Ε.Π.Π.Σ. και στον Οδηγό της Νηπιαγωγού,
όσον αφορά τον γραμματισμό και ποιες είναι οι αντιλήψεις τους για αυτά; β)
Γνωρίζουν οι δάσκαλοι/ ες της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου τις βασικές αρχές
και τη μεθοδολογία που αναφέρονται στο Δ.Ε.Π.Π.Σ. και στο Βιβλίο Δασκάλου, όσον
αφορά τη γλώσσα και ποιες είναι οι αντιλήψεις τους για αυτά; γ) Γνωρίζουν οι
νηπιαγωγοί το πρόγραμμα διδασκαλίας της γλώσσας στο δημοτικό σχολείο και
αντιστοίχως γνωρίζουν οι δάσκαλοι/ ες τις πρακτικές γραμματισμού που λαμβάνουν
χώρα στο νηπιαγωγείο και τι αντιλήψεις έχουν για αυτά; δ) Ποιες είναι οι αντιλήψεις
των νηπιαγωγών και των δασκάλων της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου για την
πιθανή ενιαιοποίηση των δυο προγραμμάτων, νηπιαγωγείου και πρώτων τάξεων του
δημοτικού σχολείου, όσον αφορά τη γλώσσα; ε) Ποιες είναι οι πρακτικές που
υιοθετούν οι νηπιαγωγοί και οι δάσκαλοι/ ες της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου
στις τάξεις τους για τον γραμματισμό (ποια παιδαγωγική του γραμματισμού φαίνεται
να υποστηρίζουν); στ) Πόσο επηρεάζονται οι νηπιαγωγοί και οι δάσκαλοι/ ες της Α’
τάξης του δημοτικού σχολείου από τις προσδοκίες και ανησυχίες των γονέων, όσον
αφορά τον γραμματισμό των παιδιών τους και ποιες πρακτικές υιοθετούν στη
συνεργασία μαζί τους; ζ) Ποιες είναι οι αντιλήψεις και οι πρακτικές των νηπιαγωγών
και των δασκάλων της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου για τη μεταξύ τους
συνεργασία, όσον αφορά τη γλώσσα;

19. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 19
Η συλλογή των ερευνητικών δεδομένων έγινε: α) με τη χορήγηση
ερωτηματολογίου σε τελικό δείγμα 326 νηπιαγωγών και 306 δασκάλων που
διδάσκουν τη χρονιά διεξαγωγής της διαδικασίας στην Α’ τάξη δημοτικών σχολείων
των νομών Αχαΐας και Ηλείας, που ανήκουν στην Περιφερειακή Διεύθυνση
Εκπαίδευσης Δυτικής Ελλάδος, και β) με τη διεξαγωγή ημιδομημένων συνεντεύξεων
σε 32 νηπιαγωγούς και δασκάλους της Α’ τάξης δημοτικών σχολείων των νομών
Αχαΐας και Ηλείας από αυτούς που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο.
Τα ερευνητικά μας ευρήματα φανέρωσαν μερική γνώση των αναλυτικών
προγραμμάτων από νηπιαγωγούς και δασκάλους, άγνοια των αρχών και της
μεθοδολογίας της βαθμίδας που έπεται ή προηγείται της δικής τους, αντιστοίχως,
«σύγχυση» των αντιλήψεων και των διδακτικών πρακτικών τους, διάσταση μεταξύ
θεωρητικών αρχών και διδακτικών πρακτικών σε κάθε βαθμίδα, ασυνέχεια του
προγράμματος ενίσχυσης του γραμματισμού από το νηπιαγωγείο στο δημοτικό,
έλλειψη ουσιαστικής συνεργασίας μεταξύ τους, έλλειψη ουσιαστικού ενδιαφέροντος
από τους γονείς για το γραμματισμό, δισταγμό και κριτική διάθεση των
εκπαιδευτικών της πρωτοσχολικής ηλικίας για την πιθανή ενιαιοποίηση των δυο
προγραμμάτων. Οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν στην έρευνα πρότειναν από
κοινού επιμόρφωση νηπιαγωγών και δασκάλων της Α’ τάξης με τη θεσμοθέτηση ενός
πλαισίου ουσιαστικής συνεργασίας μεταξύ τους και σχεδιασμό κοινών δράσεων,
συνεργασία με τους γονείς για τη διασφάλιση της συνέχειας του προγράμματος
ενίσχυσης του γραμματισμού από το σπίτι στο νηπιαγωγείο και από το νηπιαγωγείο
στο δημοτικό σχολείο, καθώς και μερική ενιαιοποίηση των δυο προγραμμάτων,
νηπιαγωγείου και πρώτων τάξεων του δημοτικού σχολείου, μόνο ως προς κάποιους
άξονες και στόχους. Η εργασία ολοκληρώνεται με την αξιοποίηση των ευρημάτων
από τα οποία προκύπτει η πρόταση δημιουργίας του παραπάνω πλαισίου να
λειτουργήσει ως γέφυρα μεταξύ του νηπιαγωγείου και της Α’ τάξης του δημοτικού
σχολείου με προφανή θετικά αποτελέσματα για τους μικρούς μαθητές, τους
εκπαιδευτικούς και τη σχολική κοινότητα ευρύτερα.
Λέξεις κλειδιά: παιδαγωγική του γραμματισμού, νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο,
εξισορροπημένη προσέγγιση, ελληνικά αναλυτικά προγράμματα, συνέχεια,
ενιαιοποίηση, γνώσεις/αντιλήψεις/διδακτικές πρακτικές.

20. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 20
Abstract
The subject of this PhD thesis is "Knowledge, perceptions and practices of
kindergarten and first grade primary school teachers for the relationship between
emergent/first and conventional/school literacy". The purpose of this research study is
the investigation of the relationship between emergent/first and conventional/school
literacy in the area where they first appear, that is, in kindergarten and the first grade
of primary school. In particular, the language curricula of kindergarten and first grade
of primary school are studied, and the perceptions of kindergarten and first grade
teachers are explored on the issue of the existence of a connection between the two
levels, kindergarten and primary school, in terms of enhancing literacy and their
practices.
In this PhD thesis we were concerned with the answer to the following
research questions: a) are kindergarten teachers familiar with the basic principles and
methodology proposed in the Cross Thematic Curriculum Framework for
Kindergarten (DEPPS) and the Kindergarten Teacher's Guide regarding literacy and
what are their perceptions of them? b) Are the teachers of the first grade of primary
school aware of the basic principles and the methodology delineated in the Cross
Thematic Curriculum Framework for Compulsory Education (DEPPS) and in the
Teacher's Book, in terms of language and what are their perceptions of them? c) Are
the kindergarten teachers aware of the language teaching program in the primary
school and accordingly, do the primary school teachers know the literacy practices
that take place in the kindergarten? What perceptions do they have about them? d)
What are the perceptions of kindergarten teachers and primary school teachers about
the possible integration of the curricula of kindergarten and of the first grade of
primary school, regarding the language module? e) What are the practices adopted by
kindergarten teachers and primary school teachers in their literacy classes (which
literacy pedagogy do they seem to support)? f) To what extent are kindergarten
teachers and primary school teachers influenced by parents' expectations and concerns
regarding their children's literacy and what practices do they adopt to cooperate with
them? g) What are the perceptions and practices of the kindergarten teachers and the
first grade teachers of the primary school for the cooperation between them, regarding
the teaching of language?

21. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 21
The research data were collected: a) by providing a questionnaire to a final
sample of 326 kindergarten teachers and 306 teachers who teach the year of the
process in the first grade of primary schools in the prefectures of Achaia and Ilia
(Region of Western Greece), and b) by conducting semi-structured interviews with 32
kindergarten teachers and primary school teachers chosen among those who
completed the questionnaire. Our research findings revealed partial knowledge of the
curricula by kindergarten teachers and school teachers, an ignorance of the principles
and methodology of the level that follows or precedes their own, respectively, a
"confusion" of their perceptions and teaching practices, divergence between
theoretical principles and teaching practices at every level, discontinuity of the
literacy enhancement program from kindergarten to primary school, lack of effective
cooperation between them, lack of substantial interest from parents regarding literacy,
hesitation and critical disposition of teachers concerning the possible unification of
the two curricula. The educators who participated in the research proposed joint
training of kindergarten teachers and first grade teachers by establishing a framework
for effective cooperation between them and planning joint actions, cooperation with
parents to ensure the continuation of the literacy program from home to kindergarten
and from kindergarten to primary school, as well as partial integration of the curricula
of kindergarten and of the first grades of primary school, only in terms of some axes
and goals. The work concludes with the use of the findings from which arises the
proposal to create the above framework to function as a bridge between the
kindergarten and the first grade of primary school with obvious positive results for
young students, teachers and the school community at large.
Key-words: literacy pedagogy, kindergarten, primary school, balanced approach,
greek curricula, continuity, integration, knowledge/beliefs/practices.

22. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 22
Εισαγωγή
Το ζήτημα της ενίσχυσης του γραμματισμού στην παιδική ηλικία και
ειδικότερα στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση1
απασχολεί όλο και εντονότερα τη διεθνή
κοινότητα, καθώς έχει αποδειχτεί ότι συνδέεται με τη μετέπειτα σχολική επιτυχία ή
αποτυχία του παιδιού και για το λόγο αυτό μπορεί μακροπρόθεσμα να συμβάλλει
στην κοινωνική ευημερία, την κοινωνική δικαιοσύνη και την ανάπτυξη της
δημοκρατίας (OECD, 2010e˙ UNESCO, 2016c˙ UNICEF, 2017, 2019). Λαμβάνοντας
υπόψη ότι η μετέπειτα σχολική επιτυχία ή αποτυχία του παιδιού σχετίζονται άμεσα με
την εξοικείωση του παιδιού κατά την προσχολική ηλικία (UNICEF, 2019) με
εκφάνσεις της γλώσσας που έχουν σχέση με τον γραπτό λόγο (ΥΠ.Ε.Π.Θ. - Π.Ι.,
2003α και 2003β), με τις γνώσεις των παιδιών που αναδύονται από τις εμπειρίες
γραμματισμού (National Early Literacy Panel, 2002), με τη συνέχεια στην
κουλτούρα, στις παραδόσεις και στις εμπειρίες μάθησης που βιώνουν τα παιδιά στο
σπίτι, στο νηπιαγωγείο και στο δημοτικό σχολείο (πρωτοβάθμια εκπαίδευση) 2
1
Η δημόσια πρωτοβάθμια εκπαίδευση [Προσχολική Εκπαίδευση - Early childhood education -
ISCED LEVEL 0. Ειδικότερα, η προσχολική εκπαίδευση περιλαμβάνει 2 κατηγορίες: α) ISCED 010 -
early childhood educational development (γέννηση - και τη συμπλήρωση των δύο ετών) και β)
ISCED 020 - pre-primary education (τρία - είσοδο στο δημοτικό) και Δημοτική Εκπαίδευση -
Primary education ISCED LEVEL 1 (6-12 ετών)] (International Standard Classification of Education
ISCED, UNESCO, 2011) στην Ελλάδα παρέχεται δωρεάν από το κράτος στα: Νηπιαγωγεία και
Δημοτικά σχολεία. Η φοίτηση στο Νηπιαγωγείο είναι διετής. Βάσει του νόμου 4521/2018, για τα
νήπια που συμπληρώνουν ηλικία 4 ετών γίνεται υποχρεωτική σταδιακά από το σχολικό έτος 2018-
2019 και σε κάθε περίπτωση εντός τριετίας. Εγγράφονται σε αυτό νήπια 5 ετών (φοίτηση ήδη
υποχρεωτική) και νήπια 4 ετών (φοίτηση σταδιακά υποχρεωτική). Προκειμένου να εγγραφεί ένα νήπιο
στο Νηπιαγωγείο θα πρέπει να έχει την καθορισμένη από το νόμο ηλικία, δηλαδή στις 31 Δεκεμβρίου
του έτους εγγραφής του να έχει συμπληρώσει την ηλικία τουλάχιστον των 4 ετών. Η φοίτηση στο
Δημοτικό σχολείο είναι εξαετής. Περιλαμβάνει τις τάξεις Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄ και ΣΤ΄. Στην Α΄ τάξη
εγγράφονται μαθητές ηλικίας 6 ετών. Στην πρώτη τάξη του Δημοτικού Σχολείου εγγράφονται
υποχρεωτικά όσοι μαθητές συμπληρώνουν τη νόμιμη ηλικία, δηλαδή μαθητές που συμπληρώνουν την
31η Δεκεμβρίου του έτους εγγραφής την ηλικία των 6 ετών. Η εποπτεία της οργάνωσης και
λειτουργίας της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ανήκει στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Παιδείας και
Θρησκευμάτων (EACEA, 2020, όπως αναφ. στο https://eacea.ec.europa.eu/national-
policies/eurydice/content/organisation-primary-education-20_el).
2
«Η δημόσια πρωτοβάθμια εκπαίδευση [Προσχολική Εκπαίδευση - Early childhood education -
ISCED LEVEL 0. Ειδικότερα, η προσχολική εκπαίδευση περιλαμβάνει 2 κατηγορίες: α) ISCED 010 -
early childhood educational development (γέννηση - και τη συμπλήρωση των δύο ετών) και β)
ISCED 020 - pre-primary education (τρία - είσοδο στο δημοτικό) και Δημοτική Εκπαίδευση - Primary
education ISCED LEVEL 1 (6-12 ετών)] (International Standard Classification of Education ISCED,
UNESCO, 2011) στην Ελλάδα παρέχεται δωρεάν από το κράτος στα: Νηπιαγωγεία και Δημοτικά
σχολεία. Η φοίτηση στο Νηπιαγωγείο είναι διετής. Βάσει του νόμου 4521/2018, για τα νήπια που
συμπληρώνουν ηλικία 4 ετών γίνεται υποχρεωτική σταδιακά από το σχολικό έτος 2018-2019 και σε κάθε
περίπτωση εντός τριετίας. Εγγράφονται σε αυτό νήπια 5 ετών (φοίτηση ήδη υποχρεωτική) και νήπια 4
ετών (φοίτηση σταδιακά υποχρεωτική). Προκειμένου να εγγραφεί ένα νήπιο στο Νηπιαγωγείο θα πρέπει
να έχει την καθορισμένη από το νόμο ηλικία, δηλαδή στις 31 Δεκεμβρίου του έτους εγγραφής του να έχει

23. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 23
(Broström, 2002˙ Fabian & Dunlop, 2006), δημιουργούνται ερωτήματα σχετικά με
την ύπαρξη ή μη σύνδεσης του νηπιαγωγείου και του δημοτικού σχολείου, ως προς
τις πρακτικές ενίσχυσης και προώθησης του γραμματισμού. Πιο συγκεκριμένα, η
προβληματική που εγείρεται αφορά στις αντιλήψεις των εκπαιδευτικών για το ζήτημα
των σχέσεων φυσικού/πρώτου και συμβατικού/σχολικού γραμματισμού, στις
διδακτικές πρακτικές που υιοθετούν στις τάξεις τους για την ενίσχυση του
γραμματισμού, και στις πρακτικές συνεργασίας, τόσο μεταξύ τους όσο και με τους
γονείς των μαθητών τους, που αναδύονται ως ανάγκη και ως ενδεδειγμένες πρακτικές
προκειμένου να διασφαλιστεί η συνέχεια του γραμματισμού από το οικογενειακό
περιβάλλον στο νηπιαγωγείο και από το νηπιαγωγείο στο δημοτικό σχολείο. Μια
πιθανή ενιαιοποίηση των αναλυτικών προγραμμάτων (εφεξής Α.Π.) όσον αφορά τη
διδακτική της γλώσσας και του γραμματισμού αναδύθηκε, επίσης, ως ερευνητικό
ζητούμενο και θέμα μελέτης στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής.
Ειδικότερα, στο πλαίσιο, αφενός της θεσμοθέτησης της υποχρεωτικής
φοίτησης για τα νήπια (Ν. 3518/2006, άρθρο 73) και της σταδιακής θεσμοθέτησης
της υποχρεωτικής φοίτησης για τα προνήπια στο νηπιαγωγείο3
και αφετέρου της
ανάδειξης της οπτικής για το γραμματισμό ως μια συνεχούς διαδικασίας μάθησης
(UNESCO, 2017a, 2019a) με πρώτη φάση την προσχολική ηλικία (UNICEF, 2019)
και η οποία λαμβάνει χώρα σε όλες τις ηλικίες, κρίθηκε σημαντικό να εξεταστεί η
σκοπιμότητα και οι τρόποι ενίσχυσης της επικοινωνίας μεταξύ νηπιαγωγών και
δασκάλων της Α’ τάξης του δημοτικού σχολείου προκειμένου να υιοθετήσουν κοινές
πρακτικές γραμματισμού. Κρίνοντας ότι τα ελληνικά Α.Π. (Δ.Ε.Π.Π.Σ. για το
Νηπιαγωγείο και Δ.Ε.Π.Π.Σ. για τη γλώσσα στην Α’ και Β’ τάξη του Δημοτικού
συμπληρώσει την ηλικία τουλάχιστον των 4 ετών. Η φοίτηση στο Δημοτικό σχολείο
είναι εξαετής. Περιλαμβάνει τις τάξεις Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄ και ΣΤ΄. Στην Α΄ τάξη εγγράφονται μαθητές
ηλικίας 6 ετών. Στην πρώτη τάξη του Δημοτικού Σχολείου εγγράφονται υποχρεωτικά όσοι μαθητές
συμπληρώνουν τη νόμιμη ηλικία, δηλαδή μαθητές που συμπληρώνουν την 31η Δεκεμβρίου του έτους
εγγραφής την ηλικία των 6 ετών. Η εποπτεία της οργάνωσης και λειτουργίας της πρωτοβάθμιας
εκπαίδευσης ανήκει στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων» (EACEA, 2020,
όπως αναφ. στο https://eacea.ec.europa.eu/national-policies/eurydice/content/organisation-primary-
education-20_el).
3
«Στο Νηπιαγωγείο η φοίτηση είναι διετής. Το Νηπιαγωγείο περιλαμβάνει δύο ομάδες μαθητών:
▪ Η πρώτη ηλικία (νήπια) περιλαμβάνει τα νήπια τα οποία στις 31 Δεκεμβρίου του έτους εγγραφής
συμπληρώνουν ηλικία 5 ετών (φοίτηση υποχρεωτική)
▪ Η δεύτερη ηλικία (προνήπια) περιλαμβάνει τα νήπια τα οποία στις 31 Δεκεμβρίου του έτους εγγραφής
συμπληρώνουν ηλικία 4 ετών (φοίτηση σταδιακά υποχρεωτική)» (EACEA, 2020, όπως αναφ. στο
https://eacea.ec.europa.eu/national-policies/eurydice/content/organisation-primary-education-
20_el).

24. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 24
Σχολείου) υιοθετούν την εξισορροπημένη προσέγγιση (balanced approach)
διδασκαλίας του γραμματισμού (για περισσότερα βλ. κεφ. 1.5.3., σσ. 83-97)
θεωρούμε ότι παρέχεται η δυνατότητα επικοινωνίας και «συνέχειας» μεταξύ
νηπιαγωγείου και δημοτικού σχολείου. Επιπροσθέτως, η συνέχεια που φαίνεται να
υπονοείται από τα Α.Π. παρέχει στους εκπαιδευτικούς και τους γονείς τη δυνατότητα
να εξασφαλίσουν συνθήκες που να διευκολύνουν την ομαλή μετάβαση των μαθητών
από τη μια εκπαιδευτική βαθμίδα στην άλλη (Department of Education and Skills
[DES], 2011).
Προσδιορισμός του θέματος της διατριβής
Το θέμα της διδακτορικής διατριβής είναι οι «Γνώσεις, αντιλήψεις και
πρακτικές εκπαιδευτικών πρωτοσχολικής ηλικίας για τη διδακτική του γραμματισμού
και την πιθανή συνέχειά της από το νηπιαγωγείο στην Α’ τάξη του δημοτικού
σχολείου». Η ερευνητική μελέτη επιχειρεί μέσα από τη διερεύνηση της γνώσης, των
αντιλήψεων και των πρακτικών νηπιαγωγών και δασκάλων της Α’ τάξης του
δημοτικού σχολείου να εξετάσει εάν οι εκπαιδευτικοί θεωρούν σκόπιμο να
οικοδομηθεί η συνέχεια στη γλωσσική διδασκαλία. Ειδικότερα, στόχος είναι μέσα
από τις καταγραφές και την ανάλυση των απαντήσεων τους να διαφανεί κατά πόσο
επιτυγχάνεται ή όχι η «υπονοούμενη»4
(από το Α.Π. του νηπιαγωγείου) και ρητά
διατυπωμένη (από το Α.Π. της δημοτικής εκπαίδευσης) συνέχεια της διδασκαλίας του
γραμματισμού ανάμεσα στο νηπιαγωγείο και το δημοτικό σχολείο. Στη συνέχεια
ελέγχεται και ερμηνεύεται ο βαθμός ισορροπίας και αρμονίας των γνώσεων, των
αντιλήψεων και των πρακτικών με βάση το αναλυτικό πρόγραμμα, που ως
εκπαιδευτικοί καλούνται να εφαρμόσουν. Στην περίπτωση που διαφανεί ισορροπία
και αρμονία μεταξύ των παραμέτρων, τότε μπορούμε εύλογα να υποστηρίξουμε ότι
όντως υπάρχει συνέχεια, ενώ σε αντίθετη περίπτωση θα πρέπει να επιχειρηθεί
ερμηνεία και αναζήτηση των αιτιών ύπαρξης ασυνέχειας.
Η ερμηνεία αυτή θα επιχειρηθεί στη βάση της παραδοχής που υποστηρίζεται
στην εργασία αυτή και για την οποία υπάρχει αναλυτική τεκμηρίωση στη συνέχεια
(κεφάλαιο 2o, σσ. 116-139) σύμφωνα με την οποία τα Α.Π. νηπιαγωγείου και Α’
4
Η λέξη υπονοούμενη στη συγκεκριμένη πρόταση σημαίνει όχι ρητά δηλωμένη.

25. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 25
τάξης του δημοτικού σχολείου «συναντώνται», υιοθετούν και προτείνουν την
εξισορροπημένη προσέγγιση (balanced approach) για την ενίσχυση και τη διδασκαλία
του γραμματισμού.
Η αναγκαιότητα και η σημασία διερεύνησης τέτοιων ζητημάτων σχετικών με
τη συνέχεια των αντιλήψεων και των πρακτικών νηπιαγωγών και δασκάλων
αναγνωρίζεται αν αναλογιστεί κανείς την προτροπή του Β.Δ. της Γλώσσας (εφεξής
Β.Δ.) της Α’ δημοτικού (Β.Δ., 2008:8), σύμφωνα με την οποία:
«Είναι καλό ο/η εκπαιδευτικός της τάξης στο μέτρο του δυνατού, να
προσπαθήσει να ενημερωθεί και να πληροφορηθεί για το τι γνωρίζουν ήδη τα παιδιά
από τα νηπιαγωγείο ή και το οικογενειακό περιβάλλον, ώστε να οικοδομήσει πάνω
στην υπάρχουσα γνώση».
Με άλλα λόγια, αναγνωρίζεται ότι τα παιδιά φτάνουν στο δημοτικό σχολείο
έχοντας προηγούμενες γνώσεις πάνω στις οποίες θα οικοδομηθούν οι νέες. Συνεπώς,
το Β.Δ. της Γλώσσας της Α’ δημοτικού συμμερίζεται την οπτική της δία βίου
εκμάθησης του γραμματισμού (lifelong learning literacy), που υποστηρίζει ότι ο
γραμματισμός δεν είναι μια δεξιότητα που διδάσκεται και αποκτάται, αλλά μια
πολυεπίπεδη ικανότητα που καλλιεργείται κατά τη διάρκεια μιας μακρόχρονης
πορείας, η οποία δεν αρχίζει αλλά και δεν τελειώνει στην Α’ δημοτικού.
Σύμφωνα με το Ινστιτούτο δια βίου μάθησης της UNESCO (Institute for
Lifelong Learning-UIL, 2017:2):
«Η κατάκτηση του γραμματισμού είναι μια συνεχής διαδικασία που οδηγεί σε
διαφορετικά επίπεδα επάρκειας. Ικανοποιητικά επίπεδα γραμματισμού που
κατακτήθηκαν σε δεδομένη χρονική στιγμή μπορεί να αποδειχτούν ανεπαρκή,
ξεπερασμένα ή ελλιπή σε άλλη χρονική στιγμή. Ως εκ τούτου, δεν έχει νόημα να μιλάμε
για ‘γραμματισμό’ ή ‘αναλφαβητισμό’. Ο γραμματισμός είναι μια δια βίου διαδικασία
κατάκτησης γνωστικής επάρκειας. Ο στόχος της πολιτικής πρέπει να είναι ‘να
βελτιώσουν τα επίπεδα του γραμματισμού’ παρά να ‘εξαλείψουν τον αναλφαβητισμό’.
Η απόκτηση και ανάπτυξη του γραμματισμού πραγματοποιείται πριν, κατά τη διάρκεια
και μετά τη σχολική εκπαίδευση, εντός και εκτός σχολείου και μέσω της τυπικής, μη
τυπικής και άτυπης μάθησης, καθ 'όλη τη διάρκεια της ζωή ενός ατόμου. Δεν είναι ποτέ
πολύ νωρίς ή πολύ αργά για να ξεκινήσει κανείς την εκμάθηση του γραμματισμού».
Παρόλη τη σημασία των Α.Π. υπάρχουν έρευνες που αναδεικνύουν τον ρόλο
του εκπαιδευτικού ως συντονιστή του παιδαγωγικού έργου της τάξης και ως έναν

26. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 26
πολύ σημαντικό παράγοντα για την αποτελεσματικότητα του σχολείου5
. Ειδικότερα
για τη διδασκαλία της γλώσσας και την ενίσχυση του γραμματισμού οι εκπαιδευτικοί
αναδεικνύονται από αρκετές έρευνες6
ως ένας από τους παράγοντες που κατέχουν
σημαντικό ρόλο στο πως εφαρμόζεται το Α.Π., δηλαδή ποιες προσεγγίσεις και
πρακτικές υιοθετούνται. Συγκεκριμένα, και σε ό,τι αφορά τη διατριβή, από τις
έρευνες αυτές φαίνεται οι νηπιαγωγοί και οι δάσκαλοι της Α’ τάξης του δημοτικού
σχολείου να εφαρμόζουν το Α.Π. διαδραματίζοντας έναν πολύ σημαντικό ρόλο και
μεταφέροντας αντιλήψεις, τοποθετήσεις, στάσεις, αναπαραστάσεις που καλά
θεμελιώθηκαν στην πορεία της ζωής τους και από τις οποίες εκπηγάζουν οι πρακτικές
που υιοθετούν και εφαρμόζουν στις τάξεις τους, διαμορφώνοντας το παιδαγωγικό
τους έργο και στη συνέχεια το γενικότερο εκπαιδευτικό σκηνικό (EACEA/Eurydice,
2011˙ Hoy, Tarter, & Hoy, 2006˙ Kennedy et al., 2012˙ Lonigan & Shanahan, 2010).
Όσον αφορά τους εκπαιδευτικούς πρωτοσχολικής ηλικίας και τις πρακτικές
γραμματισμού και τις αντιλήψεις που απορρέουν από αυτές θα γίνει διεξοδική
αναφορά σε επόμενα κεφάλαια (για περισσότερα βλ. κεφάλαια 1.6. σσ. 94-102, και
2.7. σσ. 141-170), καθώς απασχολούν σημαντικά το μεγαλύτερο μέρος της παρούσας
διατριβής.
Συνοψίζοντας, η αντιμετώπιση του γραμματισμού μέσα σε ένα όραμα
πραγματικής και ουσιαστικής δια βίου μάθησης απαιτεί βαθύτερη κατανόηση του
«γραμματισμού» και των «βασικών δεξιοτήτων» του σε θεωρητικό επίπεδο, σε
επίπεδο πολιτικής εγχάραξης και σχεδιασμού εθνικών στρατηγικών, αλλά κυρίως στο
επίπεδο της πράξης, της εφαρμογής των στόχων και των στρατηγικών στην
εκπαιδευτική πρακτική.
5
Περισσότερα για το θέμα αυτό, βλ. κεφάλαια 1.6, σσ. 94-102, 1.7, σσ. 102-106. Για σχετικές έρευνες
βλ. ενδ. Djonov, Torr, & Stenglin, 2018˙ Girolametto, Weitzman, van Leishout, & Duff, 2000˙ Hall &
Harding, 2003˙ IRA, 2000a, 2000b˙ Kennedy, Dunphy, Dwyer, Hayes, McPhillips, Marsh, O’Connor,
& Shiel, 2012˙ Scott, Teale, Carry, Johnson, & Morgan, 2009˙ Xue & Meisels, 2004.
6
Περισσότερα για το θέμα αυτό, βλ. κεφάλαιο 1.6, σσ. 94-102. Για σχετικές έρευνες βλ. ενδ.
Amorsen & Miller, 2017˙ Djonov et al., 2018˙ IRA, 2000a˙ Erickson & Wharton-McDonald, 2019˙
Excell & Linington, 2011˙ Kennedy et al., 2012˙ Louden et. al, 2005˙ Mazzoni & Gambrell, 2003˙
McLachlan & Arrow, 2014˙ National Reading Panel, 2000˙ Ottley, Petscher, & Justice, 2015˙ Piasta,
Petscher, & Justice, 2012˙ Snow, Burns, & Griffin, 1998a˙ Strickland, 2001˙ Tracey & Morrow, 2007˙
Xue & Meisels, 2004˙ Westerveld, Gillon, van Bysterveldt & Boyd, 2015˙ Wray et al., 2002.

27. Γνώσεις, αντιλήψεις και πρακτικές εκπαιδευτικών για τη διδακτική του γραμματισμού και την πιθανή συνέχειά της/ 27
Προσέγγιση του αντικειμένου της έρευνας
Με βάση όσα προαναφέρθηκαν στην παρούσα έρευνα εστιάζουμε στα:
α) επιστημονικό πλαίσιο. Παρουσιάζονται αρχικά οι διεθνείς
τάσεις/προσεγγίσεις για τον γραμματισμό, τον γραπτό και τον προφορικό λόγο και τη
διδασκαλία τους, με έμφαση αφενός στις πρακτικές ενίσχυσης του γραμματισμού
στην προσχολική εκπαίδευση και αφετέρου τη διδασκαλία της πρώτης
ανάγνωσης/γραφής στην Α’ τάξη του δημοτικού σχολείου. Μελετώνται τα είδη του
γραμματισμού, οι διδακτικές πρακτικές για την επίτευξή του, διερευνάται η διδακτική
του πρώτου γραμματισμού (ανάγνωση και γραφή στο νηπιαγωγείο και τις πρώτες
τάξεις του δημοτικού σχολείου), ο γραμματισμός στον ελληνικό εκπαιδευτικό χώρο,
όπως αποτυπώνεται σε παλαιότερα Α.Π. και διδακτικά εγχειρίδια με στόχο να
εντοπιστούν εκείνα τα χαρακτηριστικά που διαμόρφωσαν ένα συγκεκριμένο μοντέλο
διδασκαλίας της πρώτης ανάγνωσης και γραφής και ο βαθμός διατήρησης αυτού του
μοντέλου στα νέα Α.Π. και σχολικά εγχειρίδια. Παρουσιάζονται, επίσης, συνδέσεις
των θεωρητικών και διδακτικών προσεγγίσεων των νέων Α.Π. και σχολικών
εγχειριδίων με τις σύγχρονες διεθνείς και ελληνικές έρευνες στο χώρο του σχολικού
γραμματισμού.
β) υποκειμενικότητα του κάθε εκπαιδευτικού. Διερευνάται ο τρόπος με τον
οποίο το επιστημονικό πλαίσιο προσλαμβάνεται από τους εκπαιδευτικούς,
αναπλαισιώνεται και αναδιαμορφώνεται από την εκπαιδευτική ταυτότητα, από τον
κάθε εκπαιδευτικό λειτουργό με βάση τις δικές του αντιλήψεις και στάσεις (Barton,
1994˙ Pajares, 1992). Με δεδομένες τις αλλαγές που συντελούνται κατά τις
τελευταίες δεκαετίες στο χώρο της μελέτης και έρευνας του γραμματισμού καθώς και
στις αλλαγές των Α.Π. έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να διερευνηθεί πώς
αντιλαμβάνονται το ρόλο τους οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί και ποιες πρακτικές
επιλέγουν, πόσο καλά θεωρούν οι ίδιοι ότι γνωρίζουν τα Α.Π. σπουδών και πώς
αναπλαισιώνουν τις προτεινόμενες θεωρητικές αρχές και διδακτικές προτάσεις, ποιες
είναι οι πρακτικές που υιοθετούν στις τάξεις τους για τη διδασκαλία του γλωσσικού
μαθήματος, ποιες είναι οι αντιλήψεις τους για την πιθανή ενιαιοποίηση των Α.Π.
νηπιαγωγείου και πρώτων τάξεων του δημοτικού σχολείου όσον αφορά τη γλώσσα
και ποιες πρακτικές συνεργασίας αναπτύσσουν νηπιαγωγοί και δάσκαλοι της Α’
τάξης μεταξύ τους, αλλά και με τους γονείς των μαθητών τους για την ενίσχυση και
προώθηση του γραμματισμού;