Τσικολάτας Α. (2010) Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα της θρησκευτικότητας σε μαθητές Στ’ Δημοτικού. Πάτρα

Τσικολάτας Α. (2010) Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα της
θρησκευτικότητας σε μαθητές Στ’ Δημοτικού. Πάτρα
tsikolatas@gmail.com
ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗ:
Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα της
θρησκευτικότητας σε μαθητές Στ’ Δημοτικού.
Επιβλέπων:
ΚΕΔΕΚ
Εισηγητής:
Τσικολάτας Αλέξανδρος
Πανεπιστήμιο Πατρών
Σχολή Ανθρωπιστικών και
Κοινωνικών Επιστημών
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής
Εκπαίδευσης
Κέντρο Διαπολιτισμικής
Εκπαίδευσης
Καθηγητής Παντελής Γεωργογιάννης
University of Patras
School of Humanities and
Social Sciences
Department of Primary Education
Intercultural Education
Center
Prof. Dr. Pantelis Georgogiannis

Πάτρα, Ιανουάριος 2010
2

Περίληψη
Με την παρούσα εργασία θα δούμε εάν η υποκειμενοποίηση και η
υποκειμενικότητα σχετικά με τη θρησκευτικότητα ενυπάρχει και χαρακτηρίζει την
κοινωνική ομάδα των μαθητών της Στ΄ τάξης Δημοτικού και σε ποιο βαθμό.
Η παρούσα εργασία υλοποιήθηκε στο πλαίσιο επιμόρφωσης και εξειδίκευσης
στη «Διαπολιτισμικής εκπαίδευσης και έρευνας, με έμφαση στη διδακτική και τη
διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας». Το κεντρικό θέμα που
πραγματεύεται η παρούσα εργασία είναι η ανάπτυξη και η διαμόρφωση της
υποκειμενικότητας και της διαδικασίας της υποκειμενοποίησης στο άτομο μέσα από
την αλληλεπίδραση του με το κοινωνικό του περιβάλλον, εστιάζοντας κυρίως στη
θρησκευτική συνείδηση και το ρόλο της στην ανάπτυξη της ταυτότητα του ατόμου.
Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αποσαφήνιση των βασικών όρων που
πραγματεύεται η εργασία προκειμένου να εισάγουν και να διευκολύνουν τον
αναγνώστη στη μελέτη της, καθώς και πως αυτές οι έννοιες γίνονται λειτουργικές και
συνδέονται με την παρούσα εργασία.
Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια πιο αναλυτική αναφορά στις δυο βασικές
έννοιες της εργασίας, την υποκειμενοποίηση και την υποκειμενικότητα και στις
θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί γύρω από αυτές, παρουσιάζοντας τα βασικά τους
σημεία.
Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται αναλυτικά η όλη διαδικασία που
πραγματοποιήθηκε για την υλοποίηση της έρευνας. Από την επιλογή του δείγματος
και των μεθοδολογικών εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν, ως την συλλογή, την
επεξεργασία και την ανάλυση των δεδομένων από τις απαντήσεις που δόθηκαν.
Στο τέταρτο κεφάλαιο έχουμε μια παρουσιάσει των αποτελεσμάτων της
έρευνας καθώς και ερμηνεία τους.
Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο, μετά από την επεξεργασία και την
ανάλυση των απαντήσεων, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα για κάθε μια ερώτηση
ξεχωριστά. Η εργασία ολοκληρώνεται με τη εξαγωγή κάποιων συμπερασμάτων και
διαπιστώσεων γύρω από το συγκεκριμένο θέμα, που ίσως πρέπει να μας
προβληματίσουν όλους μας, προκειμένου να πετύχουμε την ομαλή ένταξη των
πολιτισμικά διαφορικών ομάδων στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.
3

Περιεχόμενα
2. Θεωρία.......................................................................................................................6
2.1 Αποσαφήνιση όρων.......................................................................................................6
2.1.1 Υποκειμενοποίηση.................................................................................................................6
2.1.2 Υποκειμενικότητα..................................................................................................................6
2.1.3 Μετανάστευση........................................................................................................................6
2.1.4 Αντικειμενικότητα .................................................................................................................6
2.1.5 Κοινωνικά διαμεσολαβητική υποκειμενικότητα....................................................................7
2.1.6 Κοινωνικοποίηση...................................................................................................................7
2.1.7 Πολιτισμοποίηση (enculturation)...........................................................................................7
2.1.8 Διαμεσολαβητές και Διαμεσολαβήσεις..................................................................................7
2.1.9 Θρησκεία................................................................................................................................8
2.1.10 Θρησκευτικότητα.................................................................................................................8
2.2 Θεωρίες τις υποκειμενοποίησης και της υποκειμενικότητας....................................9
2.2.1 Θεωρίες υποκειμενοποίησης..................................................................................................9
2.2.2 Θεωρίες υποκειμενικότητας.................................................................................................10
2.2.3 Θεωρίες κοινωνικής διαμεσολαβημένης υποκειμενικότητας..............................................11
2.3 Πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες και θρησκευτική υποκειμενικότητα................11
2.4 Ελληνικό σχολείο και Θρησκεία...............................................................................13
2.5 Υποθέσεις έρευνας......................................................................................................14
3. Μεθοδολογία της έρευνας.......................................................................................14
3.1 Δείγμα της έρευνας.....................................................................................................14
3.2 Ερευνητικά εργαλεία..................................................................................................14
3.3. Τρόπος επεξεργασίας δεδομένων..............................................................................14
3.3 Σύνταξη απαντητικών πινάκων.................................................................................15
4. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας.....................................................18
5. Συμπεράσματα της έρευνας...................................................................................20
Βιβλιογραφία...............................................................................................................22
4

1. Εισαγωγή
Αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός πως κάθε κοινωνία διακρίνεται, μεταξύ
άλλων, από μια θρησκευτική ανομοιογένεια. Η Ελλάδα, που κατά το μεγαλύτερο
διάστημα του 20ου αιώνα ήταν χώρα αποστολής μεταναστών προς τη Δυτική Ευρώπη
και την Αμερική, πλέον έχει μετατραπεί σε χώρα υποδοχής προσφύγων και
μεταναστών. Ως συνέπεια αυτών των κοινωνικών αλλαγών, η Ελλάδα μετατρέπεται
από μια χώρα που καυχιόταν για τη σχετική ομοιογένεια της και τη χριστιανό-
ορθόδοξη ταυτότητα της πλειονότητας του πληθυσμού της, σε μια χώρα που
παραδέχεται την πολυπολιτισμική της διάσταση.
Πολλοί θεωρούν αυτή την ανομοιογένεια ως αιτία που προκαλεί ανισορροπία,
φέρνει έντονες αντιπαραθέσεις και άλλα δεινά για την εύρυθμη λειτουργία του
κράτους. Η άποψη αυτή βέβαια είναι γεμάτη στερεότυπα και προκαταλήψεις και κάθε
άλλο κάνει από το να προάγει την ισονομία, ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη.
Προκειμένου να αμβλυνθεί το φαινόμενο αυτό, διαβλέπουμε τον σπουδαίο
ρόλο της εκπαίδευσης, η οποία όχι μόνο δεν πρέπει να τροφοδοτεί την παραγνώριση
των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, αλλά αντίθετα οφείλει να ευαισθητοποιεί την
κυρίαρχη ομάδα στην ιδέα του διαφορετικού και να εισάγει το διαφορετικό πολιτισμό
των μειονοτικών μονάδων στην εκπαιδευτική διαδικασία1
. Στα παιδιά θα πρέπει να
προσφέρεται εκπαίδευση τέτοια που να λαμβάνει υπόψη τη θρησκευτική ετερότητα
ως τμήμα της διαπολιτισμικής τους εκπαίδευσης, ασχέτως με το κατά πόσο
αντικατοπτρίζεται αυτό στο σχολικό πρόγραμμα σπουδών. Η εκπαίδευση αυτή θα
πρέπει να υποστηρίζει την ανεκτικότητα έναντι διαφορετικών θρησκευτικών
απόψεων, την εκπαίδευση στα ανθρώπινα δικαιώματα, στην κοινωνική και πολιτική
αγωγή και τη διαχείριση συγκρούσεων, αλλαγών και τις στρατηγικές για την
αντιμετώπιση του ρατσισμού και των διακρίσεων. Ο συνυπολογισμός της
θρησκευτικής διάστασης στη διαπολιτισμική εκπαίδευση θα πρέπει να διασφαλίσει
ότι διαπλάθει τους νέους με την ικανότητα να κατανοούν φαινόμενα πίστης αλλά και
της έλλειψής της, όπως επίσης με την ικανότητα να εκφράζουν την άποψή τους για
τις διαφορετικές κοσμοαντιλήψεις που υπάρχουν στις κοινωνίες. Η εκπαίδευση
επιβάλλεται να αναπτύσσει την ατομική αυτονομία και το κριτικό πνεύμα, την
ανεκτικότητα στην ετερότητα καθώς και την αίσθηση του ανήκω.
Τις τελευταίες δεκαετίες το ελληνικό σχολείο και ιδιαίτερα το Δημοτικό
υποδέχεται έναν σημαντικό αριθμό αλλοδαπών μαθητών, των οποίων οι οικογένειες
δηλώνουν διαφορετικό θρησκευτικό προσανατολισμό από τον κυρίαρχο ήτοι το
ανατολικό – ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα. Καλούμαστε λοιπόν να αλλάξουμε τις
μεθόδους διδασκαλίας στα πλαίσια μιας διαπολιτισμικής και θρησκευτικής
εκπαίδευσης αλλά και να αντιληφθούμε τις αλλαγές που διαδραματίζονται στις
διαδικασίες διαμόρφωσης της θρησκευτικότητας των μικρών μαθητών σε συνθήκες
επιπολιτισμού.
Η μελέτη της υποκειμενοποίησης και της υποκειμενικότητας της
θρησκευτικότητας των μαθητών, μπορεί να συντελέσει σημαντικά στην κατανόηση
των τρόπων με τους οποίους το παιδί διαμορφώνει πτυχές της ταυτότητάς του στα νέα
πλαίσια της παγκοσμιοποίησης.
1
Τσιούμης, 2003
5

2. Θεωρία
2.1 Αποσαφήνιση όρων
2.1.1 Υποκειμενοποίηση
Με τον όρο υποκειμενοποίηση εννοούμε τον τρόπο με τον οποίο οι φυσικές
γλώσσες μέσα στη δομή και τον κανονικό τρόπο λειτουργίας τους, προάγουν την
έκφραση του εαυτού, των στάσεων και των «πιστεύω» του ομιλητή2
. Επίσης εκφράζει
μια σημασιολογική διαδικασία στην οποία τα νοήματα βασίζονται στα υποκειμενικά
«πιστεύω», στις αντιλήψεις και στις αξίες ενός υποκειμένου που παράγει λόγο
απέναντι σε μια πρόταση, σε αυτό που λέει και σε αυτό που εννοεί3
.
2.1.2 Υποκειμενικότητα
Με τον όρο υποκειμενικότητα ορίζουμε την διαμόρφωση των διαδικασιών με
τις οποίες το υποκείμενο αφήνεται να παρατηρήσει τον εαυτό του, να τον αναλύσει,
να τον ερμηνεύσει, να τον αναγνωρίσει ως ένα τομέα πιθανής γνώσης4
. Είναι η
συνειδητότητα δηλαδή του ανθρώπου, η οποία αλλάζει όταν αλλάξουν οι συνθήκες
της υλικής του ύπαρξης, των κοινωνικών του σχέσεων και της κοινωνικής του ζωής5
.
Ορίζεται από δηλώσεις όπως η συνείδηση, τα συναισθήματα, οι επιθυμίες που
είναι εγγενή στοιχεία του υποκειμένου. Κατ’ επέκταση, υποκειμενικά ορίζουμε τα
γεγονότα που συμβαίνουν και υπάρχουν στο μυαλό των υποκειμένων και που οι
υπόλοιποι δεν έχουν πρόσβαση σε αυτά. Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί πως είναι
αντίθετη με την έννοια της αντικειμενικότητας. Μια τέτοια περίπτωση είναι και η
μετανάστευση των ανθρώπων.
2.1.3 Μετανάστευση
Ως μετανάστευση ορίζουμε την συνθήκη η οποία δημιουργεί ερωτήματα ως
προς την υποκειμενικότητα και μέσω αυτής παρουσιάζονται πιθανότητες
αναθεώρησής της. Είναι η έλλειψη στη μελέτη του πώς επανακαθορίζεται η
υποκειμενικότητα των ατόμων που μεταναστεύουν στα νέα κοινωνικά τους πλαίσια.
Είναι σημαντική η μελέτη της, γιατί η γνωριμία με τον άλλο είναι απαραίτητη
προϋπόθεση για να αρθούν στερεότυπα και προκαταλήψεις καθώς και αυθαίρετες
κατηγοριοποιήσεις και κατατάξεις των ατόμων αυτών.
2.1.4 Αντικειμενικότητα
2
Lyons, 1982
3
Aaron and Caroullos, 2005
4
Lacan, 1991
5
Marx and Engels, 2004
6

Ως αντικειμενικότητα ορίζεται το σύνολο των πραγμάτων γύρω από τον
άνθρωπο (το συνειδός υποκείμενο). Έχει άμεση σύνδεση με τον ορθολογισμό και τη
θετικιστική παράδοση της Δύσης. Κατ’ επέκταση, η αντικειμενική αλήθεια
προσεγγίζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες, υπάρχει διυποκειμενική συμφωνία
γι’ αυτή, ισχύει ανεξάρτητα από τα «πιστεύω» του παρατηρητή. Το αντικειμενικό
ταυτίζεται με το αληθές.
2.1.5 Κοινωνικά διαμεσολαβητική υποκειμενικότητα
Υπάρχει, επειδή η ανθρώπινη υποκειμενικότητα αναπτύσσει σχέσεις
«κοινωνικής συνύπαρξης». Είναι όρος από την Κριτική Ψυχολογία (μέσω της
κριτικής στις μεθόδους της παραδοσιακής ψυχολογίας). Βασικός εμπνευστής της
είναι ο Klaus Holzkamp6
.
2.1.6 Κοινωνικοποίηση
Αφού η υποκειμενικότητα είναι κοινωνικά διαμεσολαβημένη, η
κοινωνικοποίηση θεωρείται διάσταση της υποκειμενοποίησης. Καθορίζεται ως μια
διαδικασία διαμόρφωσης της ανθρώπινης υποκειμενικότητας ανάλογα με τους
κοινωνικούς και υλικούς τρόπους ζωής σε κάποια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή.
Επίσης ως διαδικασία μέσω της οποίας τα άτομα μαθαίνουν τους κανόνες
επικοινωνίας, τους αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς, τον τρόπο να μαθαίνουν και
γενικά τα κοινά νοήματα του κοινωνικού πλαισίου στο οποίο είναι τοποθετημένα,
ώστε να γίνουν πλήρη μέλη της κοινωνικής αυτής ομάδας.
Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί ότι η μετανάστευση αναδύει το φαινόμενο της
ανα-κοινωνικοποίησης, δηλαδή μέσω των νέων υποκειμενοποιήσεων σε ένα νέο
κοινωνικό περιβάλλον γι’ αυτά, τα άτομα αναδιαμορφώνουν την υποκειμενικότητά
τους.
2.1.7 Πολιτισμοποίηση (enculturation)
Αναφέρεται ως η διαδικασία μέσω της οποίας ένα άτομο γίνεται μέλος μιας
πολιτισμικής ομάδας. Έχει τρεις μορφές, την κάθετη (από μεγαλύτερες στις
μικρότερες γενιές), την οριζόντια (από συνομηλίκους μεταβίβαση), την πλάγια
(μεταβίβαση από άλλους ενήλικες). Ξεκινά από την παιδική ηλικία και το
αποτέλεσμά της είναι η δημιουργία πολιτισμικά ικανών ατόμων.
2.1.8 Διαμεσολαβητές και Διαμεσολαβήσεις
6
Κυπριανού, Δ. (2009). Υποκειμενοποίηση και Υποκειμενικότητα ως Αποτέλεσμα Διαμεσολαβητικών
Διαδικασιών.
7

Το άτομο διαμορφώνει την υποκειμενικότητά του μέσω διαμεσολαβητών στο
εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο που θα βρεθεί. Τέτοιοι διαμεσολαβητές είναι η
οικογένεια, το σχολείο, οι φιλικές σχέσεις που διαμορφώνει, η γνώση ή όχι της
καινούργιας γλώσσας, η αυτοαντίληψη – αυτοεκτίμηση που έχει και που θα
αναπτύξει με την αλληλεπίδρασή του από το καινούργιο περιβάλλον, ο πολιτισμός, η
ετερότητα, η ένταξη και το φύλο του ατόμου.
Οι διαμεσολαβήσεις είναι οι στάσεις του κάθε διαμεσολαβητή, οι επιδόσεις
και οι προσδοκίες που έχουν από το άτομο. Όλοι οι παραπάνω διαμεσολαβητές είναι
οι κοινωνικές δομές του μακρο-επιπέδου με τις οποίες το άτομο έρχεται σε επαφή,
δέχεται τις επιδράσεις τους και οι οποίες του παρέχουν πιθανότητες και περιορισμούς
δράσης7
. Είναι μέσο κοινωνικοποίησης και προσφέρει πολλών ειδών
υποκειμενοποιήσεις (τρόποι συμπεριφοράς, αξίες, συνήθειες, τρόποι σκέψης,
πολιτισμική μεταβίβαση)
2.1.9 Θρησκεία
Ο όρος θρησκεία, που χρησιμοποιείται ενίοτε εναλλακτικά με την λέξη πίστη,
ή σύστημα πίστης καθορίζει γενικώς την πίστη στο υπερφυσικό, το ιερό ή το θείο και
τους ηθικούς κώδικες, πρακτικές, αξίες, οργανισμούς και τελετουργικά που
συνδέονται της. Στην ευρύτερη έννοιά της ορισμένοι την έχουν ορίσει ως το σύνολο
των απαντήσεων που δόθηκαν για να ερμηνευθεί η σχέση του ανθρώπινου είδους με
το σύμπαν. Στην μακρά πορεία ανάπτυξής της η θρησκεία έλαβε διάφορες μορφές σε
διαφορετικούς πολιτισμούς και άτομα. Σε αρκετές περιπτώσεις η λέξη θρησκεία, που
είναι παρόμοια με τη λέξη θρήσκευμα, χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει αυτό που
θα μπορούσε να περιγραφεί ορθότερα ως "οργανωμένη θρησκεία", δηλαδή ενός
οργανισμού που υποστηρίζει την άσκηση μιας θρησκείας συχνά υπό την μορφή
νομικής οντότητας.
Στην Ελλάδα κατοχυρώνεται συνταγματικά το δικαίωμα όχι μόνο της
θρησκευτικής ανοχής αλλά και το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Ως
αποτέλεσμα, οι πολίτες της χώρας ανήκουν σε ποικίλα θρησκεύματα. Η συντριπτική
πλειονότητα του πληθυσμού ανήκει παραδοσιακά στην Ανατολική Ορθόδοξη
Εκκλησία.
2.1.10 Θρησκευτικότητα
Η ιδιότητα εκείνου που έχει και εκδηλώνει μια βαθύτατη θρησκευτική πίστη,
ευσέβεια, ευλάβεια. Συναντούμε τρείς βασικούς τύπους θρησκευτικότητας, τον
σχολαστικό, τον ιδεολογικό και τον πνευματικό. Στον σχολαστικό, το θρησκευόμενο
άτομο προσκολλάται κατά αυτόματο, μηχανιστικό τρόπο στα «ιερά κείμενα» ή προς
7
Κυπριανού, Δ. (2009). Υποκειμενοποίηση και Υποκειμενικότητα ως Αποτέλεσμα Διαμεσολαβητικών
Διαδικασιών. Μια Ερευνητική Προσέγγιση σε γηγενείς μαθητές/τριες και σε μαθητές/τριες
πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων σε Ελλάδα και Κύπρο. [Πανεπιστημιακές Σημειώσεις],
Πανεπιστήμιο Πατρών, Π.Τ.Δ.Ε.
8

παραδοσιακούς θρησκευτικούς κανόνες, χωρίς να κάνει καμία προσπάθεια κριτικής
εξέτασης, άρα και ουσιαστικής εσωτερίκευσης αυτών των κανόνων. Στην περίπτωση
του ιδεολογικού, ο κεντρικός στόχος δεν είναι τόσο η απολυτοποίηση των ιερών
κειμένων όσο η κινητοποίηση των πιστών σε μια προσπάθεια περιχαράκωσης ή
επέκτασης μιας συγκεκριμένης θρησκευτικής πίστης. Η βασική λογική πίσω από κάθε
τέτοια προσπάθεια είναι πως η γνήσια θρησκευτικότητα, η γνήσια πίστη είναι μία και
μόνο και τυχαίνει να είναι το μονοπώλιο μιας συγκεκριμένης εκκλησίας, σέκτας,
εθνότητας. Τέλος στον πνευματικό τύπο, η έμφαση δίνεται στην άμεση εμπειρία του
ατόμου με το θείο, είτε αυτό που ονομάζουμε θείο βιώνεται σαν μια εξωτερική -
υπερφυσική δύναμη, είτε σαν μια εσωτερική διάσταση προς ανθρώπινης ψυχής (προς
πιο φιλελεύθερες εκδοχές χριστιανικής θεολογίας). Και είναι ακριβώς αυτή η άμεση,
αδιαμεσολάβητη εμπειρία του θρησκευόμενου ανθρώπου με το θείο που πολλές
φορές οδηγεί σε αυτό που ονομάζουμε «αγιοσύνη», δηλαδή σε μια κατάσταση βαθιάς
συμπόνιας του ατόμου προς τον εαυτό του, προς τον άλλο και προς τον ζωικό και
φυσικό κόσμο .
2.2 Θεωρίες τις υποκειμενοποίησης και της υποκειμενικότητας
Τα άτομα που προέρχονται από διαφορετικές πολιτισμικές κοινωνικές ομάδες,
αντιμετωπίζονται συχνά από την κυρίαρχη - πλειονοτική ομάδα ως ένα ενιαίο
σύνολο, ως μια ομοιογενή ομάδα, όπου τα μέλη της δεν αναγνωρίζονται ως άτομα με
ιδιαίτερη υποκειμενικότητα, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ιδιαίτερες ανάγκες. Έτσι, η
έννοια της υποκειμενοποίησης, όσο και η έννοια της υποκειμενικότητας πρέπει να
λαμβάνονται υπόψη στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες, καθώς κρίνονται αναγκαίες για
την προσέγγιση των πολιτισμικά διαφορετικών ατόμων ως φορείς δικαιωμάτων, με
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ξεχωριστές υποκειμενικές ανάγκες μάθησης, οι οποίες
δημιουργούνται μέσα στα όρια του κάθε κοινωνικού πλαισίου και συμβάλλουν στην
ανάπτυξη και τη διαμόρφωση της υποκειμενικότητας, μέσα στα διαφορετικά
περιβάλλοντα διαβίωσης τους.
2.2.1 Θεωρίες υποκειμενοποίησης
Ως υποκειμενοποίηση , στη γλωσσολογική έρευνα ορίζεται ο τρόπος με τον
οποίο οι φυσικές γλώσσες μέσα στη δομή και τον κανονικό τρόπο λειτουργίας τους,
προάγουν την έκφραση του εαυτού, των στάσεων και των «πιστεύω» του ομιλητή8
.
Η συγχρονική προσέγγιση έχει αντιπρόσωπο τον Langacker9
όπου εστιάζει
στον ομιλητή και τονίζει ότι κάποιες όψεις της επικοινωνίας μπορούν να
ερμηνευθούν με μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό υποκειμενοποίησης. Όσο μικρότερος
είναι ο βαθμός συνειδητοποίησης τόσο πιο υποκειμενική είναι η ερμηνεία και όσο πιο
ξεκάθαρα και δημόσια ένας ομιλητής είναι παρών σε μια περίσταση επικοινωνίας,
τόσο πιο αντικειμενικός είναι ο λόγος αυτός. Η υποκειμενοποίηση είναι αντίθετη με
8
Lyons, 1982
9
Κυπριανού, Δ., Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα ως αποτέλεσμα διαμεσολαβητικών
διαδικασιών (σημειώσεις μαθήματος)
9

την αντικειμενοποίηση η οποία είναι μια ενέργεια αποπροσωποποίησης. Οι
διαστάσεις της υποκειμενοποίησης είναι: η Κοινωνικοποίηση, που είναι μια
διαδικασία διαμόρφωσης της ανθρώπινης υποκειμενικότητας ανάλογα με τους
κοινωνικούς τρόπους ζωής, η Πολιτισμοποίηση όπου είναι, μία διαδικασία μέσω της
οποίας ένα άτομο γίνεται μέλος μιας πολιτισμικής ομάδας, ο Επιπολιτισμός μέσω της
πολιτισμικής επαφής, η Μάθηση όπου τα ερεθίσματα κωδικοποιούνται, προωθούνται
στη μνήμη, ανασύρονται οι παλαιότερες γνώσεις, εκφράζεται μια νέα συμπεριφορά
και η Ταυτότητα όπου οι διάφορες ταυτίσεις του ατόμου σχετίζονται με τις
υποκειμενοποιήσεις που κάνει10
.
Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί πως η υποκειμενοποίηση είναι αντίθετη με
την έννοια της αντικειμενοποίησης (μια ενέργεια αποπροσωποποίησης, πώς τα άτομα
τοποθετούν πράγματα έξω από τον εαυτό τους), ενώ η υποκειμενοποίηση είναι η
προσωποποίηση, η διαδικασία του να θεωρεί το άτομο κάτι ως μέρος του εαυτού του.
Είναι μια διαδικασία που συμβαίνει ασυνείδητα.
Ως εσωτερίκευση και οικειοποίηση στοιχείων, η έννοια είναι σχετική με τις
έννοιες Κοινωνικοποίηση, Πολιτισμοποίηση, Επιπολιτισμός, Μάθηση, Ταυτότητα.
2.2.2 Θεωρίες υποκειμενικότητας
Ώς υποκειμενικότητα ορίζεται «οι ιδέες, οι οπτικές, η πρόσληψη νοημάτων, η
συνειδητότητα δηλαδή του ανθρώπου, η οποία αλλάζει όταν αλλάξουν οι συνθήκες
της υλικής του ύπαρξης, των κοινωνικών του σχέσεων και της κοινωνικής του
ζωής»11
.
Υιοθετείται από την Κριτική Ψυχολογία η έννοια του ιστορικού υλισμού αφού
δίνει έμφαση στην ιστορία ως εξελικτική διαδικασία, που με την κατανόησή της
εξηγούνται οι υπάρχουσες συνθήκες και αφού θέτει ως βασική παραδοχή τη
διαλεκτική ενότητα του ατόμου με την κοινωνία.
Το άτομο δε πρέπει να μελετάται ως κάτι αφηρημένο και στα πλαίσια ενός
πειραματικού εργαστηρίου χωρίς να προσεγγίζεται η υποκειμενικότητά του. Τα
άτομα να μη θεωρούνται κοινωνικά «κενά». Η γενική ψυχολογία πρέπει να μελετά τις
κοινωνικές εξαρτήσεις του ατόμου και τις υποκειμενικές νοηματοδοτήσεις της
πραγματικότητάς του. Η υποκειμενικότητα τίθεται στο επίκεντρο και μελετάται στο
ιστορικό και κοινωνικό της πλαίσιο και αφού καθορίζεται ιστορικά και κοινωνικά
είναι μεταβαλλόμενη.
Υπάρχει ταύτιση με την αίσθηση του «εγώ». Οι σκέψεις και εμπειρίες του
ατόμου με τον εαυτό του δηλώνονται ως σημείο αναφοράς. Έχουμε τρία είδη εαυτού:
α) το πώς προσλαμβάνει το άτομο το υλικό περιβάλλον και πώς δραστηριοποιείται
μέσα σε αυτό, β) η ιδέα του εαυτού ως μιας κινούμενης ολότητας προσωπικών
χαρακτηριστικών και γ) οι εντυπώσεις που τα άτομα πιστεύουν ότι διαμορφώνουν οι
άλλοι γι’ αυτά12
.
10
Κυπριανού Δ., Υποκειμενοποίηση και Υποκειμενικότητα ως αποτέλεσμα Διαμεσολαβητικών
διαδικασιών , Σημειώσεις μαθημάτων
11
Marx and Engels, 2004
12
10

Τέλος, πρέπει να πούμε πως η υποκειμενικότητα είναι μια διαρκής και
δυναμική διαδικασία. Τα άτομα αλλάζουν διαμέσου των χρόνων μέσω των
διαφορετικών ερεθισμάτων που δέχονται από το μεταβαλλόμενο κοινωνικό τους
περιβάλλον ή επειδή αλλάζουν κοινωνικό πλαίσιο. Έτσι η υποκειμενικότητα
μεταβάλλεται και καθορίζεται ιστορικά. Τα πολιτισμικά νοήματα μεταβάλλονται και
αλλάζουν στην πορεία του χρόνου και έτσι αναδιαμορφώνονται και
υποκειμενικότητες. Η υποκειμενικότητα αφού διαμορφώνεται και αναπτύσσεται
μέσω της γνώσης και δεδομένου ότι η παραγωγή νοήματος αλλάζει από εποχή σε
εποχή, τότε η υποκειμενικότητα δεν μπορεί να ολοκληρωθεί ποτέ και να αποτελέσει
μια στατική ενότητα13
.
2.2.3 Θεωρίες κοινωνικής διαμεσολαβημένης υποκειμενικότητας
Αναφέρεται στο πώς τα άτομα δίνουν νόημα στην κοινωνική τους δράση σε
σχέση με τα νοήματα και τους προσανατολισμούς του ευρύτερου κοινωνικού χώρου,
μακροεπίπεδο (κοινωνικοί θεσμοί, εξουσία, νόρμες), μεσοεπίπεδο (οργανισμοί:
σχολείο, επάγγελμα) και μικροεπίπεδο (οικογένεια), αλλά και ανάλογα με τις
διαμεσολαβήσεις του ιδιαίτερου και μοναδικού υποκειμενικού τους χώρου που τους
δίνουν συγκεκριμένες δυνατότητες ή περιορισμούς δράσης (αντίληψη του εαυτού
ανάλογα με τη θέση, την κατάσταση και την υποκειμενική πραγματικότητα, τη θέση
στην κοινωνία, τις έμμεσες εμπειρίες ζωής).
Τα άτομα από πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες αντιμετωπίζονται ως
«γενικευμένες εικόνες ανθρώπου» αφού θεωρούνται ομοιογενής ομάδα δηλαδή
αποπροσωποποιούνται και δεν αναγνωρίζονται ως άτομα με ιδιαίτερη
υποκειμενικότητα και ιδιαίτερες ανάγκες ενώ κρίνεται αναγκαία η αντιμετώπισή τους
ως ξεχωριστών ατόμων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ιδιαίτερες υποκειμενικές
ανάγκες μάθησης προσμετρώντας και τις διαφορετικές διαμεσολαβήσεις που
συνεπάγονται τα διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα διαβίωσής τους.
2.3 Πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες και θρησκευτική υποκειμενικότητα.
Οι ραγδαίες κοινωνικές εξελίξεις της εποχής μας, που έχουν και οικονομικές
προεκτάσεις, έχουν αλλάξει την ελληνική κοινωνία. Πλέον γίνεται λόγος για μια
πολυπολιτισμική κοινωνία με μια συνεχιζόμενη τάση για διεθνοποίηση.
Σήμερα , υπολογίζεται ότι στην Ελλάδα με τις ανταλλαγές των πληθυσμών, οι
ομάδες που διδάσκονται την ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα είναι οι κάτοικοι
των Βαλκανίων, οι κάτοικοι στην πρώην Σοβιετικής Ένωσης, οι ομογενείς της
Ευρώπης, οι ομογενείς της Αυστραλίας, των Η.Π.Α. και του Καναδά, οι
Μουσουλμάνοι της Θράκης, οι Ρομ και οι Ομογενείς από όλον τον κόσμο που ζουν
στην Ελλάδα14
. Όλοι αυτοί οι πληθυσμοί είναι φυσικό να έχουν διαφορετικά ήθη και
13
14
Χατζησαββίδης Σ,. Διαπολιτισμική εκπαίδευση και διδασκαλία γλώσσας , Σημειώσεις μαθημάτων .
11

έθιμα και διαφορετικές θρησκείες. Έτσι, η θρησκευτικότητα των σύγχρονων
κοινωνιών αλλάζει δραματικά, κυρίως ως προς τα χαρακτηριστικά της. Ο ρόλος των
θρησκειών, γίνεται πιο σημαντικός στην αντιμετώπιση θεμάτων που απαιτούν
παγκόσμιο διάλογο. Ο σύγχρονος κόσμος, είναι ένα ανταγωνιστικό θρησκευτικά
πεδίο, όπου οι θρησκευτικές παραδόσεις και τα πιστεύω, είναι ανοιχτά σε
αμφισβήτηση. Έτσι, τόσο η θρησκευτική αγωγή των μαθητών, όσο και αυτή των
ενηλίκων, είναι μια σημαντική στρατηγική απόφαση, για τη διάπλαση πολιτών, που
θα αποδέχονται, αντί να ανέχονται την ετερότητα, που θα συζητούν θέματα, όπως η
συνύπαρξη διαφορετικών θρησκευμάτων, χωρίς προκαταλήψεις και με θετική στάση.
Όταν λοιπόν, μιλάμε για πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες και θρησκευτική
υποκειμενικότητα αναφερόμαστε σε διαφορετικούς πολιτισμούς, οι οποίοι έχουν
δημιουργήσει μία θρησκευτική υποκειμενικότητα γύρω από την θρησκευτική τους
συνείδηση αλλά παράλληλα και γύρω από τις κοινωνικές τους επαφές, και με τους
πολιτισμούς που συναναστρέφονται. Ο χώρος όπου οι μαθητές από διάφορες
πολιτισμικές ομάδες συναναστρέφονται, είναι το σχολείο. Το σχολείο είναι ένας
σημαντικός χώρος ως προς τη διαμόρφωση της θρησκευτικής τους
υποκειμενικότητας. Τα παιδιά στο σχολείο μπορούν να έρθουν σε επαφή με διάφορες
πολιτισμικές ομάδες και να αντιληφτούν την θρησκευτικότητά τους ως ετερότητα,
εφόσον συνειδητοποιούν την θρησκεία τους, ως κάτι διαφορετικό. Παράλληλα όμως,
δημιουργούν φιλικές σχέσεις, ανταλλάσουν πληροφορίες και ενδιαφέροντα με
συνομήλικους τους και μ’ αυτό τον τρόπο καταλήγουν στην θρησκευτική τους
υποκειμενικότητα, που αφορά τα θρησκευτικά πιστεύω τους αλλά και όλες τις
κοινωνικές επαφές τους με διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες, με διαφορετικά
θρησκεύματα.
Όσον αφορά τις μειονοτικές πληθυσμιακές ομάδες (Μουσουλμάνοι,
Πομάκοι,) με την επιλογή της θρησκευτικής πίστης ως ένα κριτήριο ανταλλαγής και
εξαιρέσεις πληθυσμών, το οποίο αποτέλεσε βασικό συστατικό στοιχείο της συνθήκης
της Λοζάννης, αναδεικνύει τη θρησκεία σε κεντρικό στοιχείο προσδιορισμού των εν
γενέσει μειονοτήτων. Το θρησκευτικό στοιχείο επικρατεί τόσο στον
ετεροπροσδιορισμό όσο και στον αυτοπροσδιορισμό της ταυτότητας τους. Το εθνικό
στοιχείο που έχει εισχωρήσει τα τελευταία χρόνια στη συνείδηση τους δεν
παραμέρισε το θρησκευτικό, το οποίο ανέκαθεν καθόριζε πρωταρχικά τον
αυτοπροσδιορισμό τους. Ακόμη και οι Πομάκοι, ως ευσεβείς μουσουλμάνοι,
εξακολουθούν να τοποθετούν τη θρησκεία στο κέντρο του αξιακού τους συστήματος
και της κοινωνικοποίησης τους, ανεξάρτητα από τα νέα εθνικά συστατικά της
συνείδησης τους15
.
Αντίθετα, οι τσιγγάνοι παρουσιάζονται ως άτομα με μειωμένη θρησκευτική
συνείδηση και ελλιπή ευσέβεια. Ασπάζονται μια θεσμικά καθιερωμένη θρησκεία
μόνο εφόσον προσδοκούν να αποκομίσουν οφέλη ή όταν τα θρησκευτικά καθήκοντα
που τους επιβάλλονται , όταν δεν μπορούν να τα αποφύγουν εντελώς, τουλάχιστον
δεν τους είναι ιδιαίτερα επίπονα.
Με βάση τα παραπάνω και αναλύοντας τη σημασία της θρησκείας στο
προσδιορισμό της ταυτότητας, υποστηρίζεται ότι μερικές βαθιά ριζωμένες
θρησκευτικο-πολιτισμικές συνήθειες έχουν τέτοια δύναμη και επιμονή, που τους
15
Τρουμπέτα, Σ., (2001), Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Αθήνα:
Κριτική
12

επιτρέπουν, να θεωρηθούν σχεδόν ισοδύναμες με τους χαρακτήρες που πηγάζουν από
τα γενετική μας υπόσταση16
.
2.4 Ελληνικό σχολείο και Θρησκεία
Η Ελλάδα σε αντίθεση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες δίνει στο μάθημα
χαρακτήρα υποχρεωτικό και ομολογιακού χαρακτήρα. Δεν είναι η μόνη χώρα στην
Ευρώπη ως προς αυτό, αλλά χαρακτηρίζεται ως «ακραία περίπτωση κατηχητισμού
και θρησκευτικής ενδογμάτισης στο σχολείο»17
. Ο σεβασμός για τη θρησκευτική
ταυτότητα του ατόμου σε αυτό το πλαίσιο εκφράζεται με τη δυνατότητα απαλλαγής
από το μάθημα των Θρησκευτικών. Μ’ αυτόν τον τρόπο, όμως, η θρησκευτική
ετερότητα χαρακτηρίζεται μειοψηφία και δεν γίνεται αποδεκτή ως ισότιμη, αφού δεν
θεωρείται ότι μπορεί να τυγχάνει σεβασμού ως ιδιαίτερη πολιτισμική και
θρησκευτική ταυτότητα στο εκπαιδευτικό σύστημα.
Η θρησκεία έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στο χαρακτήρα που διαμόρφωσε
η ελληνική εκπαίδευση αλλά και στο περιεχόμενό της μέχρι και σήμερα με
αποτέλεσμα να επικρατεί ο κατηχητισμός και η μονοφωνία στο ελληνικό σχολείο. Ο
τρόπος που ερμηνεύουμε την επίσημη θρησκεία αλλά και ο τρόπος διδασκαλίας
αποκλειστικά αυτής στο ελληνικό σχολείο προκαλεί δυσάρεστες συνέπειες πολιτικές,
κοινωνικές και εκπαιδευτικές. Η δυνατότητα που δίνεται στους αλλόθρησκους
μαθητές να απαλλάσσονται από το μάθημα των θρησκευτικών δηλώνοντας το
θρήσκευμά τους, θεωρείται παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με βάση το
πόρισμα της Αρχής Προστασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα18
.
Τέτοιου είδους διακρίσεις είναι πολύ σοβαρές με ανάλογες συνέπειες στον
πολιτικό και κοινωνικό τομέα. Οι πολίτες αυτοί στερούνται διπλά το κοινωνικό τους
δικαίωμα. Από τη μια θρησκευτικές μειοψηφίες δεν έχουν το δικαίωμα να λαμβάνουν
εκπαίδευση αντίστοιχη με τις πολιτισμικές τους αξίες και παραδόσεις, γεγονός που
παραβιάζει θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα που κατοχυρώνονται από την
Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και από την άλλη αυτές οι
διακρίσεις δυσκολεύουν την ομαλή ένταξη των αλλοδαπών μαθητών στο
εκπαιδευτικό και κοινωνικό πλαίσιο με αποτέλεσμα να περιθωριοποιούνται.
Είναι γεγονός ότι η θρησκευτική παιδεία στο ελληνικό σχολείο θεωρεί την
ιδιότητα του πολίτη ταυτόσημη με αυτήν του πιστού. Το γεγονός αυτό τον εμποδίζει
να αποδεκτεί και να σεβαστεί τη θρησκευτική και κατ’ επέκταση και την πολιτισμική
ετερότητα και επομένως να τη συμπεριλάβει στο πρόγραμμά του. Το γεγονός αυτό,
όμως, αποτελεί πρόβλημα πια στις μέρες μας αφού ακριβώς η πολιτισμική και
θρησκευτική ετερότητα αυξάνεται λόγω του μεγάλου αριθμού οικονομικών
μεταναστών στη χώρα μας19
.
16
Ζαμπέτα, Ε., (2003), Σχολείο και θρησκεία. Αθήνα: Θεμέλιο
17
Ζαμπέτα, Ε., (2003), Σχολείο και θρησκεία. Αθήνα: Θεμέλιο
18
Ζαμπέτα, Ε. (2003), Σχολείο και Θρησκεία, Θεμέλιο, Αθήνα.
19
Ζαμπέτα, Ε. (2003), Σχολείο και Θρησκεία, Θεμέλιο, Αθήνα.
13

2.5 Υποθέσεις έρευνας
Η πρώτη μας υπόθεση είναι ότι όλα τα παιδιά πιστεύουν στον Θεό. Δεύτερη
υπόθεση είναι, αν τα παιδιά που ασπάζονται τη χριστιανική θρησκεία, αισθάνονται
λιγότερο άνετα από τα αλλόθρησκα, όταν συναναστρέφονται παιδιά με διαφορετικό
θρήσκευμα. Τέλος, υποθέτουμε ότι οι σχέσεις των παιδιών μεταξύ τους δεν επηρεάζονται
από το αν γνωρίζουν το θρήσκευμα του άλλου.
3. Μεθοδολογία της έρευνας
3.1 Δείγμα της έρευνας
Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν μαθητές της Πρωτοβάθμια Εκπαίδευσης,
που φοιτούν στην Στ’ τάξη Δημοτικών Σχολείων. Η δειγματοληψία έγινε τυχαία. Η
συλλογή των δεδομένων έγινε με βάση τη δοκιμαστική εφαρμογή της κλίμακας
Πολιτισμικής Διαμεσολαβητικής Υποκειμενοποίησης του Καθηγητή Γεωργογιάννη
Παντελή. Πιο συγκεκριμένα σύμφωνα με τον πίνακα 1, το δείγμα αποτέλεσαν
πενηνταεννέα (59) μαθητές, εκ των οποίων οι τριαντατρείς (33) ήταν Έλληνες και οι
εικοσιέξι (26) αλλοδαποί. Στην έρευνα μετείχαν μαθητές και των δύο φύλων.
Συγκεκριμένα ,διακρίνονται είκοσι-εννέα(29) αγόρια και τριάντα(30) κορίτσια.
3.2 Ερευνητικά εργαλεία
Το είδος της έρευνας ήταν ποσοτικό και χρησιμοποιήσαμε την τεχνική του
ερωτηματολογίου, το οποίο περιλαμβάνει ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής με τις εξής
διαβαθμίσεις τις κλίμακας Likert: «πάρα πολύ», «πολύ», «αρκετά», «λίγο»,
«ελάχιστα», «καθόλου». Το δείγμα ζητήθηκε να απαντήσει στα εξής ερωτήματα:
Ποιο είναι το φύλο σου, ποιο είναι το θρήσκευμα σου, πόσο πιστεύεις στο Θεό, πόσο
σημαντικό είναι για σένα να κάνεις παρέα με παιδιά που πιστεύουν μόνο στο Θεό που
πιστεύεις εσύ, πόσο σημαντικό είναι για σένα να κάνεις παρέα με παιδιά που
πιστεύουν σε διαφορετικό Θεό από εσένα, πόσο σημαντικό είναι για σένα να κάνεις
παρέα με παιδιά χωρίς να σε ενδιαφέρει σε ποιο Θεό πιστεύουν;
3.3. Τρόπος επεξεργασίας δεδομένων
Για την επεξεργασία και στατιστική ανάλυση των πληροφοριών που
συγκεντρώθηκαν, χρησιμοποιήθηκε η ποσοτική ανάλυση των δεδομένων.
14

Εφαρμόστηκε το στατιστικό πακέτο SPSS έκδοση 17 και συγκεκριμένα έγινε χρήση
μεθόδων περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής. Τα στοιχεία/δεδομένα
κωδικοποιήθηκαν και καταχωρήθηκαν σ’ ένα αρχείο δεδομένων (data file) για να
είναι εφικτή η στατιστική τους επεξεργασία με τη χρήση του SPSS. Μετά τον έλεγχο
για την ακρίβεια των δεδομένων και τον προκαταρκτικό έλεγχο των προϋποθέσεων
αρχίζει η ανάλυση των δεδομένων . Ακολούθησε η συγκέντρωση των αποτελεσμάτων
σε μορφή κειμένου και πινάκων των σημαντικών πορισμάτων της έρευνας.
3.3 Σύνταξη απαντητικών πινάκων
Το δείγμα της έρευνάς μας αποτέλεσαν Έλληνες και αλλοδαποί μαθητές,
αγόρια και κορίτσια, ηλικίας δώδεκα ετών (Στ’ τάξη Δημοτικού), όπως φαίνεται στον
Πίνακα 1.
Πίνακας 1: Φύλο - Εθνικότητα
Πίνακας 2: Φύλο – Πιστεύεις το Θεό;
15

Στον πίνακα 2 ερευνούνται στοιχεία θρησκευτικής υποκειμενικότητας των
μαθητών και κατά πόσο επηρεάζονται από τη θρησκευτικότητα της χώρα προέλευσης
και το αντίστοιχο της χώρας υποδοχής.
Πίνακας 3: Θρήσκευμα/Φύλο – Πόσο πιστεύεις στο Θεό;
Στον πίνακα 3 ερευνάται ο βαθμός της θρησκευτικής υποκειμενικότητας των
αγοριών και των κοριτσιών χωριστά από κάθε θρήσκευμα.
Πίνακας 4: Θρήσκευμα/Φύλο – Πόσο σημαντική η παρέα με ομόθρησκους;
Χριστιανός p=0.456
Η ερώτηση του πίνακα 4 ήθελε να εξακριβώσει τη σχέση θρησκεύματος και
φιλίες μαθητών. Η κλίμακα των επιτρεπτών απαντήσεων έδινε τη δυνατότητα στους
μαθητές να εκφραστούν αρνητικά ή θετικά σε αξιολογική κλίμακα, με τη διάκριση
πάντα αγοριού ή κοριτσιού. Στόχος εδώ ήταν να αποτυπωθεί η εξάρτηση της παρέας
σχετικά με το θρήσκευμα και σε ποιον βαθμό αυτό υπαγορεύει τις ανθρώπινες
σχέσεις σ’ αυτή την ηλικία, σε χριστιανούς και σε μουσουλμάνους μαθητές.
Φαίνεται ότι οι χριστιανοί και γηγενείς μαθητές προτάσσουν περισσότερο
έναντι των μουσουλμάνων θρησκευτικά κριτήρια στη σύνοψη φιλιών και κοινωνικών
ομάδων. Αντίθετα οι μουσουλμάνοι σε ποσοστό διπλάσιο είναι απολύτως αρνητικοί
έναντι αυτών που δείχνουν θρησκευτική προτίμηση. Επίσης βλέπουμε πως δεν
16

υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των απαντήσεων χριστιανών και
μουσουλμάνων με επίπεδο σημαντικότητας α=0,05 αφού από το SPSS λαμβάνουμε
ότι «Χριστιανός p=0.456».
Πίνακας 5: Θρήσκευμα/Φύλο – Πόσο σημαντική η παρέα με αλλόθρησκους;
Η ερώτηση του πίνακα 5 ήθελε να εξακριβώσει τη σχέση διαφορετικού
θρησκεύματος και φιλίες μαθητών. Η κλίμακα των επιτρεπτών απαντήσεων έδινε τη
δυνατότητα στους μαθητές να εκφραστούν αρνητικά ή θετικά σε αξιολογική κλίμακα,
με τη διάκριση πάντα αγοριού ή κοριτσιού. Στόχος εδώ ήταν να αποτυπωθεί η
εξάρτηση της παρέας σχετικά με άλλο θρήσκευμα από τους ίδιους και σε ποιον
βαθμό αυτό υπαγορεύει τις ανθρώπινες σχέσεις σ’ αυτή την ηλικία, σε χριστιανούς
και σε μουσουλμάνους μαθητές.
Βλέπουμε πως υπάρχει θετική αλλά μικρή σημαντικότητα μεταξύ των
απαντήσεων χριστιανών και μουσουλμάνων με επίπεδο σημαντικότητας α=0,05 αφού
από το SPSS λαμβάνουμε ότι «Χριστιανός p=0.155».
Πίνακας 6: Θρήσκευμα/Φύλο – Πόσο σημαντική η παρέα με διάφορες θρησκείες;
17

Τέλος, στον πίνακα 6, όπου δίνονται τα αποτελέσματα σχετικά με τις
απαντήσεις των παιδιών αναφορικά με τον υπολογισμό του θρησκευτικού στοιχείου
στις προτιμήσεις τους για δημιουργία φιλίας.
Βλέπουμε πως δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των
απαντήσεων χριστιανών και μουσουλμάνων με επίπεδο σημαντικότητας α=0,05 αφού
από το SPSS λαμβάνουμε ότι «Χριστιανός p=0.408».
4. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας
Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται παρουσίαση των σημαντικότερων αποτελεσμάτων
της έρευνας. Εξετάζοντας τον πίνακα 2 διαπιστώνουμε πόσο σημαντική και δυνατή
είναι η πίστη στους μαθητές του δημοτικού. Από τις απαντήσεις στην ερώτηση
«πιστεύεις στο Θεό;», παρατηρούμε την σχεδόν απόλυτη ανάγκη για επαφή και
πίστη με το Θεό, καθώς οι πενήντα (50) από τους πενήντα-δύο (52) μαθητές
απαντούν θετικά στην ερώτηση. Εξαιρείται και απαντά αρνητικά ένας (1) μαθητής
από κάθε φυλετική ομάδα.
Στον πίνακα 3 μελετάται το κατά πόσο πιστεύει κανείς στο Θεό σύμφωνα με
τη διάκριση του δείγματος σε χριστιανούς και μουσουλμάνους (θρησκευτική
18

διάκριση) και σε αγόρια – κορίτσια (φυλετική διάκριση). Διακρίνονται για την
απάντηση οι βαθμίδες «πάρα πολύ», «πολύ», «αρκετά», «λίγο». Ως απάντηση των
χριστιανών υπερτερεί η βαθμίδα «πάρα πολύ», συγκεντρώνοντας το ποσοστό του
80% για τα αγόρια και του 87% για τα κορίτσια. Στους μουσουλμάνους από την άλλη
πλευρά, δεν παρατηρείται ταύτιση απόψεων καθώς το 33,3% των αγοριών δηλώνει
ότι πιστεύει «πάρα πολύ», σε αντίθεση με το ποσοστό των κοριτσιών που αγγίζει το
100% στην ίδια βαθμίδα.
Ο πίνακας 4 παρουσιάζει το πόσο σημαντικό είναι για τα παιδιά να
συναναστρέφονται με ανθρώπους τις ηλικίας τους που πιστεύουν μόνο στον Θεό που
πιστεύουν εκείνα. Γίνεται διάκριση του δείγματος σε χριστιανούς, μουσουλμάνους
και αλλόθρησκους, ενώ οι απαντήσεις κατανέμονται με βάση τις διαβαθμίσεις «πάρα
πολύ», «πολύ», «αρκετά», «λίγο», «ελάχιστα», «καθόλου». Συγκεκριμένα, για τους
χριστιανούς η συναναστροφή με ομόθρησκους κρίνεται «πάρα πολύ» σημαντική
κατά 35% για τα αγόρια και 30,4% για τα κορίτσια, ενώ «καθόλου» σημαντική σε
ποσοστό 15% για τα αγόρια και 26,1% για τα κορίτσια. Για τους μουσουλμάνους, η
βαθμίδα «πάρα πολύ» συγκεντρώνει ποσοστό 33,3% για τα αγόρια και 50% για τα
κορίτσια, ενώ στην βαθμίδα των «καθόλου», το ποσοστό είναι 66,7% μόνο για τα
αγόρια, ενώ δεν συναντάται η ακραία απάντηση «καθόλου» για τα κορίτσια.
Έπειτα τρέχουμε τους συντελεστές γραμμικής συσχέτισης. Οι πιο γνωστοί
συντελεστές γραμμικής συσχέτισης είναι οι συντελεστές του Pearson, του Spearman
και του Kendall. Η μηδενική και η εναλλακτική υπόθεση εδώ είναι η εξής:
• Ηο: ρ=0 ή δεν υπάρχει γραμμικής συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών.
• Η1: ρ≠0 ή υπάρχει γραμμική συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών.
Ο συντελεστής συσχέτισης του Pearson “χρειάζεται” την υπόθεση της
κανονικότητας των δεδομένων, σε αντίθεση με τους άλλους δύο που δεν
“χρειάζονται” την υπόθεση της κανονικότητας των δεδομένων. Βέβαια, για μεγάλα
δείγματα, μεγέθους 30 παρατηρήσεων και πάνω και όσο το μέγεθος του δείγματος
μεγαλώνει η θεωρία μας λέει ότι δεν έχουμε κάποιο πρόβλημα να χρησιμοποιήσουμε
οποιονδήποτε συντελεστή ανεξαρτήτως κατανομής των δεδομένων. Η κύρια
διαφορά των συντελεστών είναι ότι ο συντελεστής του Pearson υπολογίζεται με
βάση τα δεδομένα, ενώ οι άλλοι δύο υπολογίζονται με βάση τις τάξεις μεγέθους των
δεδομένων.
Για να υπολογίσουμε τον συντελεστή συσχέτισης Pearson στο SPSS
επιλέγουμε τα εξής: Analyze>Correlate>Bivariate και ομαδοποιούμε κάθε φορά σε
ζεύγος τον σημερινό μισθό με το δείγμα που θέλουμε να το συγκρίνουμε.
Γενικά ισχύουν τα εξής: Το πρόσημο (+) σημαίνει θετική συσχέτιση, δηλαδή,
οι τιμές μιας μεταβλητής αυξάνονται όταν αυξάνονται και της άλλης. Το πρόσημο (–)
σημαίνει αρνητική συσχέτιση, δηλαδή οι τιμές μιας μεταβλητής αυξάνονται καθώς
μειώνονται της άλλης. Συντελεστής συσχέτισης 1.00, σημαίνει μια τέλεια συσχέτιση
μεταξύ των δύο μεταβλητών. Με άλλα λόγια, ένα γράφημα διασποράς των δύο
μεταβλητών θα δείξει ότι όλα τα σημεία προσαρμόζονται απόλυτα σε μια ευθεία
γραμμή. Τιμή 0,00 σημαίνει ότι τα σημεία του γραφήματος διασποράς είναι
κατανεμημένα τυχαία γύρω από οποιαδήποτε ευθεία σχεδιαστεί ή είναι διατεταγμένα
έτσι ώστε να πλησιάζουν κάποια καμπύλη. Για παράδειγμα ένας συντελεστής
συσχέτισης -0,5 σημαίνει ότι υπάρχει μια μέτρια αρνητική γραμμική σχέση μεταξύ
των δύο μεταβλητών.
19

Αφού οι συντελεστές συσχέτισης βασίζονται συνήθως σε δείγματα
δεδομένων, είναι σύνηθες να συμπεριλαμβάνεται κάποια δήλωση στατιστικής
σημαντικότητας του συντελεστή συσχέτισης. Η στατιστική σημαντικότητα είναι μια
δήλωση της πιθανότητας να προκύψει ένας συγκεκριμένος συντελεστής συσχέτισης
για ένα δείγμα δεδομένων αν δεν υπάρχει συσχέτιση, δηλαδή αν η συσχέτιση είναι
0,00 στον πληθυσμό από τον οποίο λύφθηκε το δείγμα. Το SPSS μπορεί να δώσει τη
στατιστική σημαντικότητα ως μια ακριβή τιμή ή ως ένα από τα συμβατικά επίπεδα
κρίσιμης σημαντικότητας, για παράδειγμα 0,05 και 0,01.
Κάτω από κάθε τιμή του συντελεστή συσχέτισης εμφανίζεται μία p-value.
Η p-value που έχει υπολογιστεί για κάθε συντελεστή ξεχωριστά αναφέρεται στον
έλεγχο της υπόθεσης ότι στο συγκεκριμένο ζεύγος μεταβλητών δεν υπάρχει
γραμμική συσχέτιση (δηλαδή ότι ο συντελεστής συσχέτισης για το ζεύγος είναι
ίσος με το μηδέν).
Όταν το παρατηρηθέν επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας είναι μικρότερο
του 0.05, συμπεραίνουμε ότι αυτή η υπόθεση απορρίπτεται σε α=0.05. Άρα
υπάρχει στατιστικά σημαντική γραμμική συσχέτιση μεταξύ του ζεύγους. Στην
περίπτωση που η p-value είναι μικρότερη του 0.01, τότε ο συντελεστής συσχέτισης
εμφανίζεται με δύο αστεράκια αντί για μόνο ένα20
.
Έτσι λαμβάνονται οι αντίστοιχες ερμηνείες των πινάκων 4,5 και 6 όπως
αναφέρθηκαν.
5. Συμπεράσματα της έρευνας
Έπειτα από την συγκέντρωση, ανάλυση και ερμηνεία των δεδομένων,
μπορούμε να εξάγουμε ποικίλα συμπεράσματα από την έρευνά μας. Ένα πρώτο
20
Μαρκόπουλος Χ, Λέκτορας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών, Σημειώσεις Μαθήματος
20

συμπέρασμα αποτελεί το γεγονός πως η πλειοψηφία των μαθητών πιστεύουν στο Θεό
ανεξαρτήτου φύλου και θρησκείας.
Μπορούμε να πούμε πως η πίστη των Χριστιανών μαθητών ανεξαρτήτου
φύλου είναι πάρα πολύ υψηλή σε αντίθεση με τους Μουσουλμάνους μαθητές οι
οποίοι διαφοροποιούνται. Αξίζει να αναφερθεί η καθολική πίστη των κοριτσιών
άλλων θρησκειών που αγγίζει το 100%.
Στους Χριστιανούς μαθητές ο βαθμός πίστης είναι πολύ μεγάλος με ένα μικρό
προβάδισμα στα κορίτσια. Στους Μουσουλμάνους ή άλλου θρησκεύματος μαθητές τα
αγόρια δεν δείχνουν να έχουν πολύ ανεπτυγμένο το θρησκευτικό τους συναίσθημα,
γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την αρχική υπόθεση. Αντίθετα τα κορίτσια έχουν
ανεπτυγμένο το θρησκευτικό συναίσθημα σε πολύ μεγάλο βαθμό. Γενικά στους
Χριστιανούς μαθητές, τα αγόρια πιστεύουν πολύ περισσότερο από ότι τα αγόρια
άλλου θρησκεύματος. Στα κορίτσια πολύ περισσότερο πιστεύουν αυτά που είναι
άλλου θρησκεύματος από ότι οι Χριστιανές.
Επίσης, αναφορικά με την προτίμηση φιλίας των μαθητών ανεξάρτητα από το
φύλο και την πίστη τους, σε όμοιο ή διαφορετικό Θεό, φαίνεται ότι οι φιλικές τους
σχέσεις επηρεάζονται από το θρήσκευμα σε μεγάλο βαθμό πράγμα που αναδεικνύει
το ισχυρό της υποκειμενικότητάς τους, όπως διαμορφώθηκε από το οικογενειακό
τους περιβάλλον και πολιτισμικά στοιχεία της χώρας προέλευσής τους (γηγενείς και
ξένοι).
Επιπλέον, οι χριστιανοί μαθητές έχουν τάση προτίμησης, δημιουργία φιλίας
με ομόθρησκους, προβάλλοντας έτσι αντίσταση αποδοχής της διαφορετικότητας.
Αντίθετα οι μουσουλμάνοι μετανάστες απαγκιστρώνονται από πολιτισμικά στοιχεία
προέλευσής τους ώστε να γίνουν αποδεκτοί στο νέο περιβάλλον τους.
Επίσης κρίνεται αναγκαίο να αναφέρουμε πως το 50% σε όλα τα δείγματα
αποτελείται από Χριστιανούς μαθητές, αλλά δεν έχουμε την πλήρη εκπροσώπηση
όλων των υπολοίπων θρησκειών για τη διεξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων.
21

Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
1. Γεωργογιάννης, Π. (1999), Θέματα Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης. Αθήνα:
Gutenberg
2. Γεωργογιάννης, Π. (2004) Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Ελληνικά ως Δεύτερη
ή Ξένη Γλώσσα, 6ο Διεθνές Συνέδριο, Πάτρα, Πρακτικά τόμος 4ος, σσ.279-
289
3. Γεωργογιάννης, Π. (2004), Διαπολιτισμική εκπαίδευση- Ελληνικά ως δεύτερη ή
ξένη γλώσσα, 6ο Διεθνές συνέδριο, τόμος 4ος , Πάτρα.
4. Γεωργογιάννης, Π. (2005), Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Ελληνικά ως Δεύτερη
ή Ξένη Γλώσσα, 8ο Διεθνές Συνέδριο, Πάτρα, Πρακτικά τόμος 2ος, σ.106-142
5. Γεωργογιάννης, Π. (2007), Διαπολιτισμική κοινωνική ψυχολογία και έρευνα,
Πάτρα.
6. Γεωργογιάννης, Π. (2008), Διαπολιτισμική εκπαίδευση, Πάτρα: Gutenberg.
7. Γεωργογιάννης, Π. (2009), Διαπολιτισμική εκπαίδευση, Διαπολιτισμική Έρευνα
και τα Ελληνικά ως Δεύτερη ή Ξένη Γλώσσα. 14/02/2008 – 30/06/2009
Εργασίες επιμορφούμενων, Τόμος Ι, Πάτρα: Gutenberg.
8. Γαλάτη Πικία, Το προφίλ των μεταναστών στην Ελλάδα – Εφημερίδα
Καθημερινή, 21/11/2004
9. Έμκε-Πουλοπούλου, Μετανάστες και Πρόσφυγες στην Ελλάδα 1970-1990
(1990), Περιοδικό ΕΚΛΟΓΗ, αρ85/86
10. Μάρκου, Βασιλειάδου (1996). Προσεγγίσεις της Πολυπολιτισμικότητας και η
Διαπολιτισμική εκπαίδευση - Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Υπουργείο
εθνική Παιδείας και Θρησκευμάτων. Γενική Γραμματεία Λαϊκής
Επιμόρφωσης. Αθήνα.
11. Βάμβουκας, Μ. (1998), Εισαγωγή στην ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και
μεθοδολογία, Αθήνα: Γρηγόρης.
12. Δαφέρμος, Β. (2005), Κοινωνική στατιστική με το SPSS, Αθήνα: Ζήτη.
13. Παπαναστασίου, Κ. & Παπαναστασίου, Ε. (2005). Μεθοδολογία
Εκπαιδευτικής. Έρευνας. Λευκωσία.
14. Παρασκευόπουλος, Ι. (1993), Μεθοδολογία Επιστημονικής Έρευνας, Τόμος Ι,
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
15. Παρασκευόπουλος, Ι. (1993), Μεθοδολογία Επιστημονικής Έρευνας, Τόμος ΙΙ,
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
16. Ρούσσος, Π., Τσαούσης, Γ. (2002), Στατιστική εφαρμοσμένη στις κοινωνικές
επιστήμες, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Ξενόγλωσση
1. Madianos, Bilanakis, Liakos, Acculturation, demoralization, and psychiatric
disorders among repatriated Greek immigrants in a rural area European,
Journal of Psychiatry12,95-1081998
Ιστοσελίδες
22

1. Γεωργογιάννης, Π. Πολιτισμικά διαφορετικές ομάδες στο ελληνικό
εκπαιδευτικό σύστημα και άσκηση γλωσσικής πολιτικής,
http://www.inpatra.gr/kedek/seminario/logparaktika.php?
pageNum_Recordset1=1&totalRows_Recordset1=19, (προσπελάστηκε στις
11/01/2010).
2. Κυπριανού, Δ., Κοινωνικά διαμεσολαβημένη υποκειμενικότητα παιδιών
πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων. Ερευνητική προσέγγιση,
http://www.wiziq.com/tutorial/45442-Despo-Kyprianou, (προσπελάστηκε στις
25/01/2010)
3. Keast, J. (2007), Θρησκευτική Ετερότητα και Διαπολιτισμική Εκπαίδευση.
http://www.pischools.gr/lessons/religious/syn_prosgiseis/diapolitism/4Council
_of_ Europe.doc (προσπελάστηκε στις 17/1/2009).
4. Μουζέλης Ν., Η θρησκευτικότητα στον 21ο
αιώνα
http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=148054&ct=114
(προσπελάστηκε 4/02/09)
5. Τριανταφυλλίδης, Λεξικό On Line, Λήμμα Θρησκεία. Στο:
http://www.komvos.edu.gr/dictonlineplsql/simple_search.display_full_lemma
?the_lemma_id=44233&target_dict=1 (προσπελάστηκε στις 17/1/2009).
6. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος
Σπουδών Θρησκευτικών, http://www.pi-schools.gr/programs/depps/,
(προσπελάστηκε στις 24/01/2009).
7. Χρήστος Γκόβαρης, Διαπολιτισμική Ικανότητα – κριτικές επισημάνσεις,. Στο:
http://www.inpatras.com/praktika/periodiko2/eishgiseis/gkovaris.php,
(προσπελάστηκε στις 05/01/2009)
8. Διεθνές Παιδαγωγικό Ηλεκτρονικό Forum, http://www.inpatras.com
9. Ινστιτούτο Μεταναστευτικής πολιτικής, http://www.imepo.gr,
10. ΚΕΜΟ, Συμπεράσματα Ημερίδας του Κέντρου Ερευνών Μειονοτικών
Ομάδων για τη Μετανάστευση, www.kemo.gr, (προσπελάστηκε στις
01/12/2009)
11. Παγκοσμιοποίηση - Μετανάστευση, http://clubs.pathfinder.gr/business/38627,
12. Παγκοσμιοποίηση – Μετανάστευση, www.asxetos.gr, (προσπελάστηκε στις
01/12/2009)
23

Τσικολάτας Α. (2010) Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα της θρησκευτικότητας σε μαθητές Στ’ Δημοτικού. Πάτρα

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Τσικολάτας Α. (2010) Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα της θρησκευτικότητας σε μαθητές Στ’ Δημοτικού. Πάτρα

Similar to Τσικολάτας Α. (2010) Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα της θρησκευτικότητας σε μαθητές Στ’ Δημοτικού. Πάτρα (20)

More from Alexandros Tsikolatas

More from Alexandros Tsikolatas (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Τσικολάτας Α. (2010) Υποκειμενοποίηση και υποκειμενικότητα της θρησκευτικότητας σε μαθητές Στ’ Δημοτικού. Πάτρα