2. A palabra magosto designa unha celebración festiva e popular,
tradicional en toda Galicia organizada en torno á recollida das castañas.
Aprovéitase tamén para probar o primeiro viño novo.
O magosto realizábase
tradicionalmente o 1º de novembro,
día de Tódolos Santos, se ben en
Ourense, por maduraren máis tarde
as castañas, retrasouse ata o día
11, san Martiño. Na actualidade
celébrase en calquera data
comprendida entre a segunda
quincena de outubro e a primeira de
novembro, converténdose na festa
do outono por excelencia, e
incorpóranse diversos alimentos,
coma chourizos e outros produtos
elaborados nas matanzas do porco
coincidentes con estas datas.
Tampouco adoitan faltar as sardiñas
asadas.
O magosto celebrábase tradicionalmente nun claro do mesmo souto,
comezando a primeira hora da tarde coa recollida de leña e castañas.
Facíase unha ou varias fogueiras con paus para conseguir brasas
dabondo para asar as castañas; outras veces era na eira ou nun rueiro
amplo. Era costume que as mozas trouxeran as castañas e os mozos o
viño; noutros casos os mozos achegaban todo e as mozas ían convidadas.
Aínda que había que picar (ou sinalar) as castañas antes de botalas nas
brasas, non faltaba quen botaba algunha enteira, para que estoupase na
cara de quen as andaba a remexer, cousa que os participantes celebraban
lanzando aturuxos. Por fin, no remate da festa, os máis rapaces xogaban
a tisnarse coas mans cheas de feluxe mentres que mozos e adultos
cantaban e bailaban, nalgúns casos saltando sobre os restos da fogueira.
3. É unha festa de orixe pagá que logo foi cristianizada, e, como tódalas festas de
carácter agrario, pode situarse na Prehistoria, cando o ser humano vai adquirindo
consciencia individual e social . É unha festividade relacionada co culto á fecundidade;
de aí a súa relación directa co lume, representando ó sol, deus fecundador da terra.
Trátase tamén dunha comida comunitaria e ritual que reforza os vencellos
comunitarios do mundo rural, galego; ten un carácter alegre e de acción de grazas polos
froitos recolleitos, así coma de homenaxe aos castiñeiros e ás castañas.
Con posterioridade foi asociada ós santos e defuntos, por iso se festexa o 1 de
novembro, por ser unha comida que simboliza a morte do ciclo solar anual. Máis tarde
nas terras de Ourense pasou a celebrarse o día 11 de novembro, festividade de San
Martiño de Tours, padroeiro da cidade das Burgas.
Segundo crenzas antigas a castaña era como un
símbolo da ánima dos defuntos.Tradicionalmente outono,
castaña e defuntos aparecen asociados na festa dos
magostos. Enténdese que cada castaña comida é unha alma
liberada do purgatorio. Dise tamén que despois da festa as
almas viñan a quentarse nas brasas das fogueiras, polo que
cumpría deixar algo de castañas para a parroquia dos
mortos.
Hoxe en día fanse na eira da casa, nas adegas, nas lareiras das cociñas, pero
segue a tradición de facelas no monte ou nun escampado no que o lume non poida
facer mal.
4. Coma elemento básico e imprescindible do magosto
citaremos a castaña, nai e filla do castiñeiro.
O segundo elemento é o lume, con todo o
que simboliza, como representación do
deus sol dador de vida e elemento
purificador.
Outro elemento importante do magosto é o
viño, que non deixa de ser o sangue da terra.
Pan de centeo e millo, empanadas,
chourizos, patacas (que se adoitan
asar no lume sen depenar), e
augardente para a queimada (de novo
outra purificación), son suficientes
para este día de troula.
Ocupa un lugar eminente a leña,
outro froito da terra, para facer un
bo lume.
5. O castiñeiro, castanea sativa, vive en terreos profundos, ricos en
materia orgánica e pouco arxilosos.
Constitúe en Galicia unha especie autóctona, sábese que antes da
chegada dos romanos, os poboadores das nosas terras moían as castañas e
utilizábanas como alimento.
O seu cultivo promoveuse coa chegada dos romanos a Galicia, ano 139 a.
C., pero será durante a Idade Media, coa implantación de varios mosteiros,
cando se estenda a súa plantación.
O seu froito, foi tan importante
que chegou a denominarse árbore do pan,
xa que en épocas de fame garantiu a
supervivencia de moita xente..
A partir do s. XVII o consumo da
castaña foi substituído pola pataca
chegada de América.
Hoxe, o castiñeiro está a piques
de desaparecer na nosa terra debido a dúas
pestes que o atacan: o chancro e a tinta, e
tamén á expansión dos piñeiros e
eucaliptos que fan os nosos montes presa
dos incendios.
Na actualidade quedan reliquias do que antes foron os grandes soutos
nas terras de Samos, do Sil (Ribeira Sacra) e nos montes de Courel, Ancares,
Cebreiro e Queixa.
A madeira do castiñeiro é moi apreciada para a construción e para
ebanistería, chegando a denominarse a caoba de Galicia, e o seu froito, a
castaña, ten múltiples usos na alimentación de persoas e animais, sendo tamén
un recurso natural moi importante na economía dalgunhas zonas de Galicia.
Da flor do castiñeiro, a candea, as abellas extraen mel con propiedades
curativas en problemas de anemia por falta de ferro, acelera a circulación
sanguínea e tamén actúa de astrinxente en diarreas.
6. Tamén é moi común nos parques e
cidades galegas o castiñeiro das bruxas ou
das Indias (Aesculus hippocastanum),
árbore ornamental caducifolia de xénero
completamente diferente ao castiñeiro
bravo e froito non comestíbel. Dise na
cultura popular que o froito desta última
árbore ten propiedades máxicas contra o
mal de ollo.
7. A castaña críase en ourizos en grupos de
tres coma máximo.
No outono as castañas empezan a pingar,
ábrense os ourizos e déixanas soltas caendo ao
chan. Despois os castiñeiros atoléiranse ou
sacódense cunha baloira ou pau longo e flexible
para chimpar os ourizos.
As castañas pódense consumir de diferentes maneiras: crúas, cocidas
con leite, en potaxe, con fabas, asadas en tixolas…..
Coas castañas pilongas, secadas ao fume,
mesturadas con sangue de porco, fariña de millo
e leite fanse as bólas, embutidos en tripa de
porco que se comen no inverno acompañando o
leite do almorzo.
Hoxe en día a castaña utilízase
en pastelería de diferentes
formas, salientando o “marrón
glacé”.
.
Principios nutritivos da castaña (100 gramos)
Hidratos de carbono 45 %
Potasio 517 mg
Auga 49 %,
Fósforo 184 mg
Proteínas 3,4 %
Sodio 72 mg
Graxas 1,9 %
Magnesio 76 mg
8. Caraboleca: que non se criou. Que só ten casca.
Bullada: a que se saca do ourizo.
Degraída: a que cae por si soa do ourizo.
Martiñesa (do S. Martiño): a serodia, tardía.
Sanmigueliña (do S. Miguel): a temperá.
VARIEDADES SEGUNDO O TAMAÑO, A COR E O SABOR:
Abadá, agrela, branquiña, bicuda, brava, buxeira, cabezuda, chatadesa, galeza,
garrida, leinova, lemos, loura, luguesa, mansa, martesa, pagaíña, picón, rañuda,
riá, ribeira, verdella, vermella, senra.
9. As castañas sécanse de diferentes maneiras: nunhas partes sécanse
ao sol; noutras en fornos, e nalgunhas cúranas ó fume das cociñas.
Despois de secas, nunhas partes gardan a cáscara, e noutras
móndanas e denúdanas non só da cáscara exterior, senón tamén da
interior, deixándoas limpas, brancas e curadas.
Para descascalas, nuns sitios enchen un saco húmido e despois
apaléano ata que lles saen as cáscaras interior e exterior, que se están ben
secas, hanlles saír con facilidade; noutros sitios poñen poucas castañas no
saco para collelo logo entre dous homes polos extremos, érgueno ó aire e
sacódeno con forza contra un banco que poñen no medio.
Terminada esta primeira manobra pásase a limpalas usando unha criba, e
outros avéntanas coma o trigo, pero de calquera modo as castañas quedan
enteiramente separadas de cáscara na que están envoltas, e non falta máis
que darlle a última man para separar as danadas e feitas anacos das que están
enteiras, sas e en estado de conservarse.
10. “A castaña no agosto quere arder, e no setembro
beber.”
beber.”
“A castaña que está no
veciño.”
camiño é do veciño.”
“As castañas no Nadal, saben ben e pártense mal.”
saben mal.”
“Polo San Martiño, o peón
camiño.”
no camiño.”
Temperá é a castaña que no setembro regaña.
Sempre un porco ruín ha atopar a mellor castaña.
Con castañas asadas e sardiñas salgadas non hai
ruín viño.
A castaña e o besugo, no febreiro
ten
non ten zugo.
Se chove na semana do San Mateo
non prepares canizo porque non
hai ourizos.
11. Ten pelexo coma a xente
e é moi boa para comer
chega polo mes de Santos
e todo o ano a tés.
Alto me vexo Eu nacín dentro dun berzo,
no meu capelexo cal é a cousa, cal é ela, ten tres
por unha risada capas de inverno: a primeira
nada.
quedeime sen nada. mete medo, a segunda é lustrosa
e a terceira é amargosa?
Alto
Alto está
barbas ten Alta estou
ri e solta o que ten. ladrón vexo vir
do meu carapucho
non podo fuxir.
No aire se cría
no aire se ten Alto Pimpín,
bota unha risada ruín cabaleiro;
e perde o que ten. rómpelle a bolsa
e cáelle o diñeiro.
Unha cousiña cousa
criada no monte
enxoita na casa
e cómese sen tasa.
Son verde e non son limón,
son moura e non son carbón,
non
son vermella e non son sangue,
son branca e non son papel,
que cousa cousiña son?
12. "As castañas son castañas, os ourizos son ourizos;
os ollos da túa cara, para min son dous feitizos"
"Canta a rula, canta a rula, canta a rula naquel souto;
probiño daquel que espera polo que está na man doutro"
"¡Dáseme tanto por ti, como si nunca te vira!
¡encólgate nun castaño coas pernas para riba!
“"A aldea de Palavea, de lonxe parece vila
ten corredoira na entrada, e un souto sin salida."”
"Acabáronse as vendimas ahí veñen as esfolladas
para comer coas nenas catro castañas asadas"
"Has de cantar que che ei de dar zonchos,
has de cantar que che ei de dar moitos;
has de cantar e has de cantar,
has de cantar que chos hei de dar."
" Teño un castiñeiro alto,
no tronco ten mil enredos,
tampouco os enamorados
poden te-los ollos quedos."
"Santo que estás no canizo
bota castañas embaixo
que anque non teño mandil,
apáñochas co refaixo."
13. As árbores espidiñas,
Sen follas,
Sen folliñas.
Os esqueletos de xeo amosan
Os seus outonos,
Os seus laios,
Os seus soños.
Unha alfombra cobre o chan
Tapiz de follas caídas,
Que veñen e van.
Folliñas lixeiras e secas
Fatigadas de troular.
Folliñas que bailan co vento
Todos collidos da man.
Ven onda nós o outono
Dacabalo do aire;
Nos camiños da fraga
Os ourizos xa abren.
Síntoo chegar contento
Da eterna viaxe
Enredando entre as follas
Estreando friaxe
ANA Mª FERNÁNDEZ.”Ondas de verde e azul”.Xerais
Don carballo chora landras na amencida.
E don Outono baballa néboa fría.
Don Labrego, de sombreiro,
Aplaude a don Castiñeiro
Con variña de abelaira.
E don Ourizo da chaira,
Como non se ten coa risa,
Cáenlle dentes de castaña.
HELENA VILLAR E XESÚS RÁBADE."Dona e Don" Árbore-Galaxia
14. UNHA MAÑÁ, PITIÑO PISPÍN
SAÍU PASEAR.
DÍXOLLE A NUBE:
"PIN-PIRIN-PÍN, PITIÑO PISPÍN
COAS MIÑAS PINGAS HEITE MOLLAR".
DÍXOLLE O PITO:
"TEÑO PARAUGAS,
PARA AS TÚAS PINGAS:
¡PAN-PARAN -PÁN!"
GLORIA SÁNCHEZ."Rimas con letra".Xerais
Outono
ten sono,
non pode durmir.
Ponlle unha mantiña
que se queda axiña
sereno e feliz.
ANTONIO GARCÍA TEIJEIRO."As catro
estacións".Árbore.
POLOS ALTOS
DO POUSADOIRO
ANDA UNHA NENA
CUN ZOSCADOIRO
PARA ZOSCARLLE
Ó VENTO NORDÉS,
PORQUE LLE PUXO
O PARAUGAS DO REVÉS
E MOLLOUNA TODIÑA
DA CABEZA ÓS PES.
XOÁN BABARRO "Ten,ten a miña casa ten..." Arbore.Galaxia
OS ANANOS DO OUTONO PINTAN AS UVAS.
OS RAPACES ASEXAN AS MAIS MADURAS.
TAMÉN OS GORRIÓNS REVOAN ENTRE AS
CEPAS DE DOUS EN DOUS.
PURA VÁZQUEZ."O libro dos cen poemas".Espiral maior.
15. Castañas asadas
Asínanse as castañas, é dicir, fáiselle un pequeno corte por un
lado para que non estoupen e despois póñense a lume lento
sobre unha plancha quente, tendo coidado de revolvelas a miúdo.
Cando se lles quita a casca con facilidade e están brandas por
dentro xa se poden comer.
Tamén poden asarse no forno. Neste caso case non necesitan
revolverse. Teñen a vantaxe de que así non manchan nada as
mans.
Se se fan nas brasas ou dentro dun cilindro metálico sobre o
lume, estamos xa a voltas cun magosto.
Castañas con leite
Quítaselle-la pel grosa de fóra ás castañas e
cócense en abundante auga cun pouco sal. Cando
están xa cocidas, pero aínda quentes, libéranse da
segunda pel e vanse botando directamente no
pratoonde se van comer. Cando o comensal
considera que ten unha cantidade suficiente
vértelles o leite por enriba e xa as pode comer
antes de que se vaia todo o calor da castaña.
Castañas cocidas
• Castañas secas
• Lacón cocido
• Cachola
• Chourizos
As castañas cocidas serven para acompañar calquera
carne. Na nosa comarca tradicionalmente tómanse con
carne de porco salada e cocida (lacón, cachola), con
chourizos cocidos, etc. As castañas secas hai que
escaldalas en auga fervida para quitarlles os restos de
peles. Logo férvense até que estean brandas e xa se
poden comer ben acompañadas, como xa indicamos
anteriormente.
