Lezing Jones, Trefdag Provincie Vlaams-Brabant rond klimaatneutraliteit, cleantech en de rol van het middenveld. Welke lessen trekken we uit lopende projecten zoals LKN 2030?

1. De transitie naar klimaatneutraliteit:
pleidooi voor een systeemvisie
Dr. Ir. Peter Tom Jones
(IOF Onderzoeksmanager KU Leuven, SIM² & Voorzitter iCleantech Vlaanderen vzw)
3-12-2013, Leuven, Vlaams-Brabant

2. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
3/12/2013
2

3. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
3/12/2013
3

4. Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde
(cf. UNEP, 2010)
3/12/2013
4

5. Het uitgangspunt: Economie = deelsysteem Aarde
(cf. UNEP, 2010)
3/12/2013
5

6. Materialenafhankelijkheid
Bron: D. Cohen, New Scientist, 2007
3/12/2013
6

7. Supply risk
Kritieke grondstoffen voor de EU
Economic importance
3/12/2013
7

8. …cruciaal voor de groene economie!
Wind energy, electric
cars, energy saving
lamps
Supply risk
Catalysts
PV energy
Batteries
Economic importance
3/12/2013
8

9. Het preanalytische uitgangspunt
Economie = deelsysteem Aarde (cf. UNEP, 2010)
3/12/2013
9

10. Een groeiende ecologische voetafdruk
Bron: Living Planet Report 2012
3/12/2013
10

11. Over tipping points en safe operating space
Bron: Global Biodiversity Outlook 3, 2011
3/12/2013
11

12. Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
3/12/2013
12

13. Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
3/12/2013
13

14. 6e massa-extinctie?
14

15. Oorzaken van verlies aan biodiversiteit
‘Big Five’
Verdwijnen
van habitat
Overbejaging en
-bevissing
Invasieve soorten
Vervuiling
En hun interacties !
Klimaatverandering
15

16. Het Rockströmdiagram
Hans Poertner: "The current rate
of change is likely to be more
than 10 times faster than it has
been in any of the evolutionary
crises in the earth's history."
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
3/12/2013
16

17. Het Rockströmdiagram
Bron: J. Rockström et al., Nature,
461, 2009
3/12/2013
17

18. Het klimaatprobleem
400 ppm
“...the last time so much
greenhouse gas was in
the air was several million
years ago, when the
Arctic was ice-free,
savannah spread across
the Sahara desert and
sea level was up to 40
metres higher than
today.”
Bron: The Guardian, 11
Mei 2013
3/12/2013
18

19. Het klimaatprobleem
400 ppm
Bron: The Guardian,
11 Mei 2013
3/12/2013
19

20. Het klimaatprobleem (The Perfect Storm,
WEF)
Bron: Nature, December 2011
Bron: World Bank, 2012
3/12/2013
20

21. Het klimaatprobleem
Bron: World
Bank, 2012
Bron: Fifth Assessment Report (SPM),
IPCC, Sep 2013

22. 3/12/2013
22

23. Klimaatonrechtvaardigheid – cf. Haiyan,
Filipijnen, 2013
23

24. …maar rijke Noorden blijft niet buiten schot
3/12/2013
24

25. …maar rijke landen blijven niet buiten schot
03/12/2013
25

26. Van het Holoceen naar het Antropoceen
• Holoceen:
o
o
o
Geologisch tijdvak sinds einde laatste ijstijd 12.000 jaar geleden
Stabiele omgevingsvoorwaarden  bloei menselijke samenlevingen
Vooralsnog: enige systeemtoestand waarvan we zeker zijn dat die de
huidige complexe samenleving kan ondersteunen
• Antropoceen:
o
o
Toename menselijke macht... maar ook kwetsbaarheid
Menselijke wijzigingen: ‘Global Change’
• “Meervoudig, complex, interagerend en mondiaal”
• Systeemparameters buiten natuurlijke variabiliteitszone
3/12/2013
26

27. Conclusie: transitie naar andere economie
• Koolstofarm: reductie uitstoot van broeikasgassen met
ongeveer 90% tegen 2050
• Circulair: slim sluiten van kringlopen – afval wordt voedsel
• Deze grote maatschappellijke uitdagingen staan ook
centraal in Horizon 2020, Europese Commissie:
o
o
o
o
o
o
3/12/2013
Health & well being
Food security and Bio-based economy
Secure, clean and efficient energy
Smart, green and integrated transport
Resource efficiency and climate
Inclusive, innovative and secure societies
27

28. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
3/12/2013
28

29. Transitiemanagement
• Derk Loorbach, 2007: “… we are facing persistent societal
problems of such complexity, that we cannot easily solve
them by means of traditional approaches. (…)
sustainability can not be delivered by top-down
approaches or bottom-up innovation (…) governance
approaches are needed that are able to take into account
a very long time horizon, a multitude of actors with
different perspectives, different levels of scale and
uncertain future development. By taking societal
complexity as point of departure, transition management
offers an integrative framework (…) for social innovation
towards sustainability.”
3/12/2013
29

30. Parallelle transities...
Energiebeheer
Materialenbeheer
Financiën
3/12/2013
30
Mobiliteit
Voeding
Wonen
Cultuur & educatie

31. Van probleemanalyse  Leitbilder  transitiepaden
 transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)
Figuur: VITO
3/12/2013
31

32. Leuven Klimaatneutraal 2030
32

33. Van probleemanalyse  Leitbilder  transitiepaden
 transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)
Figuur: VITO
3/12/2013
33

34. Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken
 koplopersmodel
Overheid
“Triple helix”
Kennisinstellingen
Bedrijven
3/12/2013
34

35. Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken
 koplopersmodel – quadruple helix
Overheid
Kennisinstellingen
“Quadruple helix”
1. Bewaker proces,
2. Partner in proces,
3. Initiatiefnemer
(David Dessers 3-12)
Bedrijven
3/12/2013
Civiele samenleving
35

36. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
3/12/2013
36

37. 1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
• De innovatieparadox:
o
o
Innovatie = drijvende kracht voor onduurzame
ontwikkelingspatronen (cf. teerzandolie)
Innovatie = onze hoop om duurzaamheid en veerkracht te
realiseren in de samenleving
• Innovatie 2.0: Innovatie i.f.v. duurzaamheidstransitie
o
o
Challenge drive research/innovation op basis van
megatrends/uitdagingen (cf. Horizon 2020, Grand Challenges)
Schone technologieën = minimale maar niet voldoende voorwaarde
• Transitie >> technologische innovatie
o
Doorbraken in structuren, culturen, praktijken, fiscale systemen,
governance, business modellen….  systeeminnovatie
www.petertomjones.be
37

38. 1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie
• Energie-efficiëntie &
Restwarmte optimaal
benutten
3/12/2013
38

39. 1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie
• Energie-efficiëntie &
Bron beeld:
www.geni.org
Restwarmte optimaal
benutten
• Hernieuwbare energie
(macro-meso-micro)
• (Super)Smart Grids
3/12/2013
39

40. Energie en CO2 –
The emission gap
en hoe ze te
overbruggen
Bron: The Emissions Gap
Report, UNEP, 2013
40

41. …vereist implementatie van cleantech in
transitieperspectief
• In de domeinen…
Materialenbeheer
o Energiebeheer
o Mobiliteit
o Landbouw/Water
o Andere
• Transitiemanagement &
systeemperspectief
o
03/12/2013
www.petertomjones.be
41

42. i-Cleantech Vlaanderen en Kamp C
(Provinciale Antenne iCTV-Antwerpen)
3/12/2013
42

43. Jeremy Rifkin’s Third Industrial Revolution
(2011)
3/12/2013
43

44. Jeremy Rifkin’s Third Industrial Revolution
(2011)
• Kernwoorden First and
Second Industrial
Revolution:
o
3/12/2013
Top-down flow of
authority, Financial
Capital, Marketplace,
Private Property
relations
44

45. Jeremy Rifkin’s Third Industrial Revolution
(2011)
• Kernwoorden First and Second Industrial Revolution:
o
Top-down flow of authority, Financial Capital, Marketplace, Private
Property relations
• Kernwoorden Third Industrial Revolution:
o
Distributed lateral power, Peer-to-peer interactivity, social capital,
participation in open commons, access to global networks
• 5 Pillars (new communication and energy regime):
o
o
o
o
o
3/12/2013
Shifting to renewable energy
Transforming the building stock (micro-power plants)
Deploying hydrogen and other storage technologies
Energy-sharing intergrid
Transitioning transport fleet to electric plug-in and fuel cell vehicles
45

46. 1. Systeemtechnologische innovatie en
nieuwe business modellen
Energietransitie
Materialentransitie
• Energie-efficiëntie
• Restwarmte optimaal
• Slim sluiten
• EcoDesign (LCA)
• Verbruikers  gebruikers
benutten
• Hernieuwbare energie
(inclusief bio-based
economy)
• (Super)Smart Grids
3/12/2013
46

47. 1a. Closing the loop…
Bron: P.T. Jones et al., JOM, December 2012
3/12/2013
47

48. Hoe het niet moet…
3/12/2013
48

49. Stadsmijnbouw (bv. Edele metalen recycling
in Umicore)
3/12/2013
49

50. Enhanced Landfill Mining: Vlaanderen =
koploper
Bron: Knack, 2012
3/12/2013
50

51. 1b. Ecodesign for recycling
• Multifunctionaliteit & modulariteit
• Ecodesign:
o
Voor hergebruik, reassemblage, sluiten kringlopen,
minimale impact tijdens gebruiksfase
o
Ook op systeemniveau (bv. stadsplanning)
• Additive manufacturing (cf. 3D-printing)
• Nieuwe reguleringsvormen
o
3/12/2013
Extended producer responsibility (EPR) &
terugnameplicht
51

52. 1c. Nieuwe business modellen - Van
producten naar diensten
• In volle opmars (cf. Jeremy
Rifkin, The Third Industrial
Revolution, 2011):
o
o
o
3/12/2013
Van verkopers-kopers naar
leveranciers-gebruikers
Van producten en bezit naar
diensten en toegang
Voorbeelden: ProductService Systems (autodelen,
leasing, CSA, Couch Surfing,
Performance Contracting,
Shared Savings Agreement),
ESCO’s, Coöperatieven
52

53. Third Industrial Revolution (2011)
• Samengaan van
internet- en
energierevolutie
• Kernwoorden :
o
o
o
o
3/12/2013
Distributed lateral
power
Participation in open
commons,
Access to global
networks
Social capital &
entrepreneurship
Bron: Wilson & Post, Small Bus Econ, 40,
2013
53

54. Sociaal ondernemerschap
 Social entrepreneurs...



Just as entrepreneurs change the face of business,
social entrepreneurs act as the change agents for society.
(…)
While a business entrepreneur might create entirely new industries,
a social entrepreneur comes up with new solutions to social
problems and then implements them on a large scale.
- Ashoka Foundation (ashoka.org)
 Kerneigenschappen:


3/12/2013
Missie-gedreven: primaire doelstelling = genereren van sociale
waarde (impact)
Markt-georiënteerd: doelstellingen bereiken via ondernemerschap, door inkomsten te genereren
54

55. 2. Naast technologie ook gedragsveranderingen –
systeemniveau & collectief
3/12/2013
55

56. Terug naar boomhutten? Neen, danku
3/12/2013
56

57. Urgenda, 2010
3/12/2013
57

58. Leuven Klimaatneutraal 2030
3/12/2013
58

59. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en
lessen voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s
voordelen op
3/12/2013
59

60. Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid
komt niet van de grond
UNFCCC Proces COPx  Kyoto, post-Kyoto...
Heel moeilijk...
3/12/2013
60

61. Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid
komt niet van de grond
UNFCCC Proces COPx  Kyoto, post-Kyoto...
Heel moeilijk...
Én
én
Hoopgevend… Lokale
overheden sneller pro-actief
Bottom-up proces: gemeenten, steden,
provincies nemen het voortouw...
3/12/2013
61

62. Steden gaan voorop in de strijd tegen de
klimaatveranderingen
Bron: J. Dirix, W.
Peeters, J. Eyckmans,
P.T. Jones, S. Sterckx,
Climate Policy, 2013
3/12/2013
62

63. Waarom? Opwarming > 2°C & steden staan in
frontlinie klimaatoorlog
3/12/2013
63

64. Van kwetsbaarheid naar veerkracht
Bron: Tyler & Moench, Climate and Development, 4 (4), 2012
3/12/2013
64

65. Urban climate resilience
3/12/2013
65

66. Waarom? Veerkrachtige stad is een absolute
noodzaak
Bron: Tyler & Moench, Climate and Development, 4 (4), 2012
3/12/2013
66

67. Waarom? Veerkrachtige stad is een absolute
noodzaak
• “Capaciteit om schokken te
absorberen zonder
systeemschade op te
lopen”
• Cruciale eigenschap in
21e eeuw (Cf. Sandy, New
York)
• Bv. groen in stad: als
buffer voor wateroverlast
en extreme hitte
3/12/2013
67

68. C40 Cities: http://www.c40cities.org/
Bron: Policy Sci, 45, 2012
3/12/2013
68

69. EU Burgemeestersconvenant
http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html
• 4627 leden & 167 miljoen inwoners
• Mission statement: “(…) By their commitment, Covenant
signatories aim to meet and exceed the European Union
20% CO2 reduction objective by 2020.”
3/12/2013
69

70. Klimaatprocessen in Vlaanderen
De Vlaamse klimaatkaart – Burg’Conv’

71. De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale
Klimaatprocessen in Vlaanderen
processen
Antwerpen 2050
Stadslab

72. De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale
Klimaatprocessen in Vlaanderen
processen en EU projecten
Antwerpen 2050
Stadslab
Brugge klimaatneutraal 2050?

73. Provincie Limburg – TACO2
• “De provincie Limburg heeft in 2008 resoluut besloten
deze uitdaging aan te gaan en zich als doel te stellen om
tegen 2020 uit te groeien tot een CO2-neutrale provincie.
Deze doelstelling werd verankerd in het Milieubeleidsplan
Provincie Limburg 2010-2013. De provincie legt de lat
bewust erg hoog. Daarmee wil ze een duidelijk signaal
geven, een signaal van dwingende noodzaak, maar ook
van hoop, motivatie en inspiratie.”
3/12/2013
73

74. Gent Klimaatneutraal tegen 2050
http://www.gentsklimaatverbond.be/
• Gent Klimaatneutraal tegen 2050
• Oprichting Gents Klimaatverbond vanuit de
Stadsoverheid
• Burgers, maatschappelijke organisaties, scholen,
vakbonden, bedrijven,...
3/12/2013
74

75. Case Leuven Klimaatneutraal 2030
LKN 2030
3/12/2013
75

76. Voorbeeld: project LKN 2030
• Stad Leuven, KU Leuven, Leuvense
ondernemingen en Leuvense
middenveld beslisten in 2011 om
een gezamenlijk project op te starten
o
o
“Leuven Klimaatneutraal 2030”
(codenaam: LKN 2030)
Tegen 2030 op grondgebied Groot
Leuven geen netto uitstoot meer van
koolstofdioxide (CO2), methaan of
lachgas
• 9 November 2013:
oprichtingsvergadering vzw LKN
2030
3/12/2013
76

77. Scope 1-3 – Leuven Klimaatneutraal 2030
3/12/2013
77

78. Fase 1 LKN 2030: Resultaten nulmeting
3/12/2013
78

79. Voorbeeld: LKN 2030
• Emissies (Scope 1 + 2):
60% gebouwen, 25%
mobiliteit
• Alle Leuvenaars samen
incl. bedrijven: 250 miljoen
EURO/jaar aan energie:
• Leuven: 31% groene
stroom, vooral door import
o
Eigen productie aan energie:
< 1% consumptie
3/12/2013
79

80. LKN 2030: resultaten Fase 1
Scenario’s naar
klimaatneutraliteit (rechts)
Bron: H. Vandevyvere et al.,
Eindrapport LKN 2030,
2013
3/12/2013
80

81. Project Tweewaters Leuven – From a grey
industrial zone…
3/12/2013
81

82. Project Tweewaters Leuven – From a grey
industrial zone to a sustainable community
3/12/2013
82

83. Maatregelen voor LKN 2030 – sociale
rechtvaardigheid
• Sleutelvragen:
o
o
Wat kunnen we doen? Hoeveel impact heeft het?
Wat kost het nu? Wat brengt het later op?
Opbrengst:
€ / ton CO2, jaar
Totale CO2-besparing / jaar
X-factor:
haalbaarheid, sociabiliteit, zichtbaarheid
3/12/2013
83

84. Voorbeeldprojecten in wetenschappelijk
rapport LKN 2030: Residentiële gebouwen
• Klimaatneutrale nieuwbouwwijken
o
Regelgeving / ondersteuning
• ‘Slechte’ wijken ombouwen tot Klimaatwijken *
o
Selectie (interesse /toestand /noodzaak /…), opheffen obstakels,
collectieve investering, …
• Sensibiliseren, informeren & prefinancieren individuele
bouwheren *
o
3/12/2013
Thermografie, energieloket, ESCO, …
84

85. Vlaams-Brabant klimaatneutraal?
• Ambitie officieel uitgesproken –
•
•
nog geen eindjaar voorzien
Klimaatplan tegen 2014
Burgemeesters + schepenen 54
Vlaams-Brabantse gemeenten
ondertekenden Klimaatengagement: 4-10-2013
3/12/2013
85

86. Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen – lessen voor Vlaams-Brabant
• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw
o
o
3/12/2013
Gedetailleerde nulmeting + consistentie serie van maatregelen
Monitoring emissies en herhaling “nulmeting”
86

87. Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen – lessen voor Vlaams-Brabant
• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw
o
o
Gedetailleerde nulmeting + consistentie serie van maatregelen
Monitoring emissies en herhaling “nulmeting”
• Quadruple helix aanpak is essentieel
o
o
o
3/12/2013
Betrek captains of society (Cf. G20 Leuven) – top-down
Betrek brede laag van experten – bottom-up (Cf. Leuven
Klimaatforum)
Communiceer naar en betrek bevolking – bottom-up - Aandacht
voor positieve aspecten klimaatbeleid  nieuwe economische bril
87

88. Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen – lessen voor Vlaams-Brabant
• Zorg voor wetenschappelijke onderbouw
o
o
Gedetailleerde nulmeting + consistentie serie van maatregelen
Monitoring emissies en herhaling “nulmeting”
• Quadruple helix aanpak is essentieel
o
o
o
Betrek captains of society (Cf. G20 Leuven) – top-down
Betrek brede laag van experten – bottom-up (Cf. Leuven
Klimaatforum)
Communiceer naar en betrek bevolking – bottom-up - Aandacht
voor positieve aspecten klimaatbeleid  nieuwe economische bril
• Vermijd inconsistente boodschappen en praktijken
o
3/12/2013
(bv. “Leuven fietsstad” versus “fietsrazzia’s”, “Leuven autoluw” vs.
Nieuwe parkeergarages in centrum)
88

89. Aandachtspunten voor klimaatneutrale
processen – lessen voor Vlaams-Brabant
• Zorg voor robuustheid in proces
o
o
Richt een onafhankelijke organisatie op m.b.v. kernactoren (cf. vzw
LKN 2030) – governance aspecten
Over partijpolitieke grenzen & electorale cycli heen
• Aandacht voor alternatieve financiering –
klimaatfonds/crowd funding – behoud controle over deze
instrumenten vanuit quadruple helix
3/12/2013
89

90. Vlaams klimaatplatform – samenwerking met iCleantech Vlaanderen vzw
• Drempelverlaging & standaardisatie  andere provincies,
steden en gemeenten in Vlaanderen
• Ontwikkelen instrumenten voor duurzame verankering
o
o
Organisatiestructuren & stappenplan
Financiële structuur en klimaatfondsen
• Ontwikkelen instrumenten monitoring
• Deelname aan EU Consortia
De grote bottle neck = prefinanciering!
Alternatieve business modellen en betaalsystemen zijn dringend nodig:
Klimaatfondsen, crowd funding, derdebetalersystemen, ESCO’s,
Sharing Savings Agreement, Coöperatieven
3/12/2013
90

91. Overzicht
• Welkom in het Antropoceen
• Oplossingen
o
o
o
Een gefaseerde aanpak
Transitiemanagement als nieuw kader
Transitiepaden naar duurzaamheid
• Een nieuwe visie op klimaatbeleid en lessen
voor klimaatneutrale processen
• Besluit: transities leveren massa’s voordelen
op
3/12/2013
91

92. De weg vooruit: rechtvaardige transities!
• Gedeeld, enthousiasmerend Leitbild
• VLAAMSE TRANSITIENETWERK VAN HET
MIDDENVELD (Sinds Mei 2010!)
• Transitiefestival 26/10/2012, Gent, 700 aanwezigen
• http://transitienetwerkmiddenveld.be/
3/12/2013
www.petertomjones.be
92

93. Naar TM v.2.0...
Overheden
Timing, coalities, vastberadenheid,
enthousiasmerende visievorming
Bestaande
TM-arena’s
“Middenveld”: oude en nieuwe
sociale bewegingen + “vloeibare
genetwerkte middenveld”
2. Beleidsbeïnvloeding
1. Draagvlakcreatie
Bedrijven
+ Samenleving
93

94. De weg vooruit: voordelen van transitiebeleid
• Resilience
o
3/12/2013
Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie
gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]
94

95. Jobs in de energiesector: cleantech versus
fossiel (credits: Han Vandevyvere, VITO)
[McKinsey 2012]

96. De weg vooruit: voordelen van transitiebeleid
• Resilience
o
o
o
3/12/2013
Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie
gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]
Daling energiefactuur
Energie-, materialen- en voedselautonomie
96

97. Energieafhankelijkheid!
[http://energy.publicdata.eu/ee/vis.html]
3/12/2013
97

98. Permanent verlies aan middelen i.p.v.
middelen in eigen regio te houden
Güssing Renewable Energy (AT): ‘money stays in the region and the air clean’
[www.gussingrenewable.com]
3/12/2013
98

99. De weg vooruit: voordelen van transitiebeleid
• Resilience
o
o
o
o
Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie
gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]
Daling energiefactuur
Energie-, materialen- en voedselautonomie
Leefbare steden – minder gezondheidskosten [Pittel en
Rubbelke, 2008]
• Hier en nu, geen vrijbuiters
• Katalysator voor koerswijziging op hogere
schaalniveaus
3/12/2013
99

100. Dank voor de aandacht!
3/12/2013
100