1. П. Одмаа

2. Эль хаант улс
XIII зууны хоѐрдугаар хагаст Иран, Ирак,
Азербайджан, Армен, Туркестан, Гүржийн нутаг
дэвсгэр дээр Эль хаант улс тогтсон. Эль хаан
гэдэг нь улсын хаан, иргэний эзэн гэсэн утгатай.
Тиймээс түүхэнд Эль хааны улс гэж алдаршжээ.
Нийслэл нь анхандаа Тебриз хот байсан боловч
XIV зууны эхээр Иракийн Султание хотод
шилжсэн байна.

3. Эль хаадын дотроос нэрд гарсан нь улсыг
үндэслэн байгуулагч Хүлэгү (1256-1265 он),
Абага (1265-1282 он), Аргун (1284-1291 он),
Гайхат (1291-1295 он) Газан (1295-1304 он) нар
болно. Өлзийт, Абусанд, Шейх Хасан Кучук
зэрэг хаад төр барьж байв.
Эль хаант улс анхандаа монгол гүрний
захиргаанд байж байгаад Хайсан Хүлэг, Буянт
хааны үеэс эхлэн биеэ даасан байдалтай болж
цаашдаа бүр мөсөн тасран салсан байна.

4. Монголын байлдан дагуулагчдын ноѐрхол нь
Ираны аж ахуй, соѐлын хөгжилд асар их хохирол
учруулжээ. Тариалангийн газрыг малын бэлчээр
болгон хувиргасан нь Ираны эдийн засгийн хөгжил,
ард түмний амьдралын байдлыг доройтуулахад
нэрмээс болсон ажээ.
 Монголын байлдан дагуулагчид хэдэн зуу, мянган
тариачин, гар урчуудыг олзлон Иранд аваачиж байсан
явдал тус орны хөдөө аж ахуй, гар урлалд боолын
хөдөлмөр дэлгэрэхэд түлхэц өгчээ. Гар урлалд
хамжлагын хөдөлмөрийн зэрэгцээгээр боол өргөн
хэрэглэх болсны улмаас зарим талаар уналтын
байдалд орох тийшээ хандаж байжээ.


6. Монголын ноѐрхлын үеийн Ираны газар эзэмших
журамд зарим өөрчлөлт гарчээ. Өргөн уудам газар
нутаг, үй олон хүн ардыг хамран багтаасан гүрэнд
захиран шийтгэх түшмэлийн нүсэр аппарат хэрэгтэй
байв. Тийм аппаратын зардал, хаан, ноѐдын гоѐмсог
тансаг ордон харш элдэв хэрэглэлийг хангахад их
хэмжээний мөнгө хөрөнгө шаардагдаж байсан. Түүнд
зориулж Хүлэгү хааны үеэс эхлэн нутгийн сурвалжит
язгууртан нарын эзэмшлийн газрыг хурааж улсын
санд шилжүүлэх болжээ. Үүний үр дүнд монгол ноѐд,
ялангуяа Эль хааны мэдэлд асар их газар нутаг
нөөцлөгдөн хуримтлагджээ. Ийнхүү Эль хаан нар
болон монгол ноѐд Ираны газрын эзэн сууж захирах
болжээ.


7. Орон нутгийн ноѐдын дотроос Монголын
байлдан дагуулагчдын талд орж туслан дэмжсэн
хэсэг нь газар, эрх ямбаа алдсангүй харин улам
нэмэгдүүлсэн байна. Монголын төрийн албанд
хүчин зүтгэсэн нутгийн зарим түшмэл, өргөн
уудам газар нутгийг эзэмшиж байв. Нэрт түүхч
Жувейн, Хүлэгү ханы ордонд алба хааж, жилийн
гурван мянган зоосны орлоготой газар эзэмшиж
байв. Түүнчлэн Аргун, Газан, Өлзийт хааны үед
ерөнхий сайдын үүрэг гүйцэтгэж байсан РашидАд-Дин тухайн үедээ томхон газрын эзэн, цуутай
баян хүн гэгдэж байв. Тебриз хотын дөрөвний нэг
буюу гучин мянган айл, Султание хотын мянга
таван зуун айл бүхий нэгэн хороо Рашид-АдДины мэдэлд байжээ.

8.  Монголын
ноѐрхлын үед ноѐны Икта хэмээх
эзэмшлийн газар хэдийгээр урьдийн адил ямар
нэгэн алба хаахтай уялдан олгогддог байсан
боловч үнэн хэрэг дээрээ үе залгамжлан өмчийн
байдалтай болсон байжээ. Ер нь тэр үед Ираны
газрын өмчлөл хуваарилалт, ноѐлогч ангийн
бүрэлдэхүүнд сүрхий өөрчлөлт гарсан юм.
 Язгууртнуудын бүрэлдэхүүнд монгол, түрэг
угсааны цэргийн сурвалжтан, орон нутгийн
түшмэд, шашны төлөөлөгчид, газрын эзэд
багтаж байв. Анхны Эль хаадын үед нүүдлийн
сурвалжтан феодал ноѐдын зүгээс суурьшил
иргэдийг дарлан мөлжих нь нэн ширүүн байжээ.

9. зууны эцэс XIV зууны эхээр хот, тосгоны
хүмүүс газар нутаг, орон сууцаа орхиж, харь газар
зугатан оддог байсны улмаас хөдөө тосгон, хот
суурин газар эзгүй болж оргож зайлсан тариачдыг
эргүүлэн авчирч, газар дээр нь суулган тариа
тариулах гэсэн нь амжилт олохгүй, харин оргож
босох явдал улам дэлгэрч, хөдөө тосгон эзгүйрч,
тариалангийн талбай хоосорч, улсын эдийн засаг,
аж ахуй хүнд хямралд оржээ. Энэ бүхэн Монголын
ноѐрхол цаашид тогтож байж чадах эсэхийн
асуудал тавигдахад хүргэсэн ажээ.
 Хүлэгү, Абага, Аргун зэрэг анхны Эль хаад
монгол сурвалжтан нарын эрх ашгийг хамгаалж,
Ираны ноѐдод ямарч буулт үл хийх бодлого явуулж
байв.
 XIII

10. Гэвч
цаашдаа
Монголын
байлдан
дагуулагчид
өөрийн
ноѐрхлыг
хэвээр
үлдээхийн
тулд
эрх
биш
Ираны
язгууртнуудтай зохицохоос өөр замгүй
болжээ. Эль хаан нар гагцхүү лалын
түшмэдтэй эвлэрэн, чухам тэдний тусламж
дэмжлэгт түшиглэн, улс орны эдийн засаг, аж
ахуйг мэдэж, ямар нэг хэмжээгээр тохинуулан
засаж гэмээнэ сая өөрийн ноѐрхлыг тогтоон
үлдээж чадах байв. Энэ байдлыг Газан хаан
ойлгон зохих арга хэмжээ авч нэлээд шинэтгэл
хийжээ.

11. Газан хан орон нутгийн хүн ардын санал сэтгэлийг
татаж, лалын түшмэдийн дэмжлэгийг олохын тулд өөрөө
лалын шашинд орж, лалын мөргөлийг төрийн шашин
болгон зарлажээ. Мөн лал сурталт түшмэл, эрдэмтэн
түүхч Рашид-Ад-Динийг урьж, улсын тэргүүн сайдын
тушаалд тохоон томилоод улс орны эдийн засаг, аж ахуйг
өөд татах арга хэмжээ авах үүрэг өгчээ. Рашид-ад-Дин
зөвхөн эрдэмтэн хүн байсан биш харин бас төрийн
зүтгэлтэн байсан учир нэлээд чухал шинэтгэл хийж,
Газан хааны даалгаврыг биелүүлж чадсан байна. ШУ,
эрдэмтэдийг тэтгэх дэмжихэд их анхаарлаа хандуулж
байсан. Нэрт гүн ухаантан одон орон судлаач Насир-аддин ат гүүш Азербайджаны Марагхад одон орон
судлалын төв байгуулах ажлыг хийж байсан.
 Мөн Түүх Анагаах ухааны салбаруудыг эрчимтэй
хөгжүүлж байсан. Рашид Ад Дины бичсэн “Анагаах
ухааны бүтээл” “Судрын чуулган” Ата Малык Жувейний
“Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх” зэрэг алдарт
зохиол гарсан.


12.  Газан
хаан, Рашид-Ад-Дин нарын шинэтгэл
Хүлэгүгийн улсын задран мөхөхийг саатуулж
чадсан боловч бүр мөсөн зогсоож чадаагүй юм.
Шинэтгэл явуулсны дараа ч гэсэн Ираны эдийн
засгийн хөгжлийн хэмжээ XIII зууны эхэн
үеийнхээсээ их дээрдээгүй байжээ. Хотын
хөгжил,
таваарын
үйлдвэрлэл
доройтож,
мужуудын хоорондын аж ахуйн холбоо харилцаа
суларч, хувийн газар өмчлөл хүчтэй дэлгэрсэн
учир феодалын бутрал орон даяар түгээмэл
өрнөхөд хүргэжээ. Эль хаан Абу Сайдыг үхмэгц
1335 онд Хүлэгүгийн улсын дотор дайн самуун
дэгдэж, удалгүй Хүлэгүгийн улс биеэ даасан хэд
хэдэн улс болж задран бутарчээ.

13. Алтан Ордны улс
Энэхүү
улсыг
түүхэнд
“Кипчакийн
хант
улс“,
“Зүчийн улс“ гэж нэрлэдэг
бөгөөд зарим зохиолд “Хөх
орд“ “Цагаан орд“,“Цагаан
ордот
улс“,“Орос дахь
Монголын хаант улс“ гэх
зэргээр нэрлэсэн байна. Харин
1243 оны үеэс эхлэн энэ
улсыг “ Алтан ордны улс”
хэмээн нэрлэх болсон байна .
Бат хаан өрнө анх зүгт аян
дайн хийж явахдаа Чингис
хааных шиг Алтан ордонтой
байж түүгээрээ алдаршсан.
Тиймээс”Алтан ордны Улс
гэж нэрлэжээ. Алтан Ордны
үүсэл нь Зүчийн эзэмшлээс
эхлэлтэй.

14. 1225 онд Чингис хаан
дөрвөн хүүдээ нутаг хуваан
зааж өгчээ. Ууган хүү
Зүчидээ Эрчис мөрнөөс
баруун тийш, Хорезмоос
хойш Монгол цэргийн
морины
туурай
хүрэх
газрыг өгчээ. Зүчи Урал
мөрнөөс
зүүн
тийш
Кипчакийн тал нутгийн
зүүн хэсэг, Амур, Сыр
Дарьяа
мөрний доод
урсгалын
Хорезмийн
хэсгийг эзэмшиж байлаа.


15. Зүчийн ахмад хүү
Бат
1236-1240
оны
хооронд Урал мөрнөөс
зүүн
тийш
Волга
мөрний дагуу, Кипчак,
Болгарыг эзлэж мөн
Оросыг
эрхшээлдээ
оруулсан байна. Эхлээд
Рязаны
Пронск,
Белгород,
Ижеславск
хотуудыг эзэлжээ .


17.  Бат хан тэргүүтэй Монгол ноѐд баруун замын аян
дайнаас буцаж ирээд Ижил мөрний доод урсгалд Сарай
гэдэг нийслэл хот байгуулан суусан. Хожим Бэрх Сарай
хэмээн нэрлэгдсэн байна.

Зүчийн дараа Бат Бэрх нарын үед хүчирхэгжиж,
Алтан ордны улсын зүүн тал нь Эрчис мөрөн, баруун
тал нь Днепр мөрөн хүрч зүүн хойш Болгарт хүрч умард
тал нь Крым, Кавказад хүрсэн өргөн уудам нутгийг
эзлэж байв.
 Монголын байлдан дагуулагчид хэдий их чармайн
зүтгэсэн боловч бүх Оросыг эзэлж чадсангүй, түүний
зөвхөн өмнөд ба баруун урд хэсгийг эрхшээлдээ оруулжээ.
Оросын бусад хэсэг нь Алтан ордны бүрэлдэхүүнд
оролгүй, алба барьдаг, хараат улсын байдалтай үлджээ.

18. Алтан ордны хаадын дотроос нэрд гарсан нь
Зүчи(1184–1225) , Бат (1205–1256), Бэрх (12571266 он), Мөнхтөмөр (1266-1280 он), Тудамөнх
(1280-1287 он), Тулабуга (1287-1291 он), Тохта
(1291-1312 он), Узбек (1312-1342 он), Жанибек
(1347-1357 он) нар болно.
 Зүчи, Бат нарын үед Алтан ордын хаан
өөрийн улсыг Монгол гүрний нэгэн хэсэг гэж
үзэн, Монголын хаанд захирагдаж байсан
боловч Бэрх ханы үеэс, өөрөөр хэлбэл Юан улс
байгуулагдсан цагаас эхлэн бие даасан
байдалтай болж, удалгүй Монгол гүрнээс бүр
мөсөн тусгаарлан салжээ.


19. Алтан ордны улсыг Чингисийн ахмад хөвүүн Зүчийн
үр ач нар толгойлж төр, засаг захиргаа, цэргийн зохион
байгуулалт анхны үед монголынхтой адил байжээ.
Алтан ордны улс мөн баруун, зүүн ба төвийн гурван
хэсэгт хуваагдаж, зүүн, баруун жигүүрийг Оглан хэмээх
хоѐр сайд толгойлж байв. Огланнарындараатүмт, мянгат,
зуутынноѐдордогбайжээ. Түүнчлэн Алтан ордны хааны
дэргэд язгууртан ноѐд, тэдний үр хөвгүүд, ах дүү нараас
бүрдсэн хишигтэн байдаг байжээ. Алтан ордны улсын
цэргийн зохион байгуулалт ийм нарийн тодорхой байсан
атал, засаг захиргааны байгуулал нь тиймгүй байжээ.
Алтан ордны улс Цагаадай, Хүлэгүгийн улсын нэгэн
адил төвийн ба орон нутгийн засаг захиргааны
байгуулалтандаа монгол заншил, эзлэгдсэн орнуудын
засаг захиргааны байгуулалтыг хослуулан хэрэглэсэн
байна. Эзлэгдсэн орнуудын муж, хот, суурингуудад
даргач нар тавьж, дарангуй цэрэг суулган захирчээ.


20. Алтан ордны захиргаанд байсан Оросын ард түмэн
тэргүүтэй олон угсаатан Монголын байлдан
дагуулагчдын эсрэг удаа дараа бослого гаргаж
байв. 1262 онд Ярославль, Ростов, Суздаль,
Владимир зэрэг хотын иргэд бослого гаргаж,
Монголын даргач нар ба дарангуй цэргийг
зайлуулж байжээ.
 Алтан ордны хотуудад гар урлал, худалдаа
арилжаа нэлээд хөгжиж байсан. Алтан ордны хаан
Орос, Дундад Азийн зэрэг орны суурьшмал
иргэдийн дотроос олон тооны гар урчуудыг олзлон
авч төв хотууддаа суулган ажиллуулдаг байсан
ажээ.


21. 


Гэвч Алтан ордны дотор феодалын хямрал гарч хаан
ширээ монгол ноѐдын нэгэн бүлгээс нөгөөгийн гарт
үргэлж шилжин дамжиж байдаг байсан бөгөөд зарим
үед угсааны бус ноѐдын гарт ордог байжээ.
Алтан ордны хамгийн хүчэрхэг болсон нь Узбек,
Жанибек нарын үе болно. Узбек ханы үед Исламын
шашны ѐс төрийн шашин болж, улмаар монгол, түрэг
угсааны олон аймгийн дунд дэлгэрч эхэлсэн байна.
1356 онд Жанибекийн цэрэг Хүлэгүгийн улсын
нийслэл Тебриз хотыг нийт Азербайджаны хамт булаан
авчээ. Алтан ордны улсын энэхүү ололт Жанибекийг
таалал болмогц дахин алдагдсан юм. Жанибекийн төр
барьж байх үеийн сүүлийн жилүүдээс эхлэн Алтан
ордоны эрх баригсдын дотор ширүүн самуун дэгдэж
1357 онд Жанибек самуунд өртөж нас барсан байна.

22. 1357-1381 он хүртэл Алтан ордоны улсад улс төрийн
хямрал болж, 20 хаан солигдож зарим нь хан ширээнд
сууж чадалгүй амь эрсдэж байсан ажээ. Ийнхүү
дотоодын самууныг мэдсэн эзэмшил улсууд салан
тусгаарлажээ. Ялангуяа Москва тэргүүтэй Оросын
вангууд ихээхэн эсэргүүцэл үзүүлж, татавар өгөхөөс
зайлсхийж эхэлсэн. 1381 онд хаан ширээнд суусан
Тохтамыш хаан 1395 он хүртэл төр барихдаа Москвад
амжилттай довтолж, татвар авч байсан боловч
Цагаадайн улсын Доголон Төмөртэй байлдан
ялагдсанаар дахин хямрал даамжирсан. Энэ байдлыг
ашиглан Алтан ордоны улсаас хэд хэдэн улсууд
салбарлан гарч эхэлсэн. 1420–иод онд Сибирийн хаант
улс Алтан ордны улсаас салж тусгаарласан байна. Мөн
XV зууны дунд үеэс Казанийн хаант улс, Астраханий
хаант улс тус тус салан тусгаарлажээ. Энэ үеэс Алтан
ордны улvын хүч нь доройтсоор 1502 онд бүр мөсөн
мөхжээ.

23. Цагаадайн улс
Чингис хаан 1206 онд Их Монгол улсыг байгуулсны дараа
дэд хөвүүн Цагаадайд дөрвөн мянган өрхийг өгч, 1225 онд
Уйгарын нутгаас Аму дарьяа мөрөн хүртлэх нутгийг өгчээ.
Баруун зүг Аму дарьяа мөрөн, Зүүн зүг Турфан, Хойд зүг
Тарвагатай, Өмнө зүг Энэтхэг хүрч байв. Цагаадай Сыр
дарьяа мөрний зүүн эрэгт Кутлуг хот, Алмалык цэцэрлэг
барьж байжээ. Цагаадайн улсын Уйгарын хотууд өрнө дорныг
холбох худалдааны зам, ихэнх нутгаар өртөөний зам дамжин
өнгөрөөд байсан нь аль ч талын харилцаанд чухал үүрэгтэй
байжээ.
 Нийгмиин дээд давхаргад Цагаадайн угсааныхан дараа нь
мянганы ноѐд, исламын шашны санваартнууд мөн Түрэг
угсааны язгууртнууд, худалдаачид, тариачид харин доод
давхаргад боолчууд байв.


24. Нийгмиин дээд давхаргад Цагаадайн угсааныхан дараа нь
Мянганы ноѐд, Лалын шашины санваартнууд мөн Түрэг
угсааны язгууртнууд, худалдаачид, тариачид харин доод
давхаргад боолчууд байв. Хожим Цагаадайн улс
Моголистан, Мавреннахр гэж 2 хуваагдсан /13-р зууны
сүүлчээр/ Мавер-г Махмуд Ялавач захирч байсан. 13-р
зууны дундаас олон жижиг хэсэгт хуваагдан Цагаадайн
улсын хил нарийн тодорхойгүй болсон.Улс төрийн үймээн
самуун гарч, Торгоны их зам хаагдаж худалдаа саатан хот
тосгон эвдрэн сүйрснээс болж их хохирсон. Хайду, Дува нар
сүйдсэн төвүүдийг сэргээхийг оролдож Ферганд Андижан
гэдэг шинэ хотыг байгуулсан. Хотуудын суурин дээр шинэ
хот баригдаж худалдаа наймаа сэргэсэн байна. 1242 он
Цагаадайн хан нас барж Түүний ач Хар Хулугу эзэн
болсон.1246 онд Гүюг хаан суугаад, Цагаадайн 5-р хүү
Есөнмөнхтэй харилцаатай байсан учир хаан болгосон.
Есөнмөнхийг хаан болоход ноѐд түшмэд эсэргүүцсэн тул
хаан ширээнээс буулгаж ХарХулугу дахин Цагаадайн хамт
улсын эзэн болсон.

25. Мөнхийг хаан суухад Өгөөдэй, Цагаадайн угсааны
ноѐд эсэргүүцэж хааны эсрэг бослого гаргасан тул Бат
хаан их цэрэг хөдөлгөн Бүри тэргүүтэй ноѐдыг
цаазлаад Бухар, Самарканд зэрэг хотуудыг эзлэн авч
байжээ. Үүний дүнд Цагаадайн улсын үндсэн нутаг
Маверханараас Алтан ордны улсын мэдэлд шилжжээ.
Энэ үед Цагаадайн улсын хүч суларч мөхөх тийш
хандсан байна. 1260 онд Цагаадайн ач Алгу хаан
болоод Маверханараас Алтан ордны цэрэг түшмэдийг
хөөж өөрийн улсын засгийг сэргээсэн. Ингээд
зогссонгүй Дорнод Туркстаныг захиргаандаа оруулсан
аж. Мөн
Цагаадайн улсын эзэмшилд байсан
Афганистан Туркенстаны нутаг газар тариалан
эрхлэхэд тохиромжтой үржил шимтэй нутагт
тооцогдож байсан тул монголчууд энэ нутгийг малын
бэлчээр болгон ашиглах гэсэн ашиг сонирхолоос үүдэн
хоорондоо тэмцэлдэж Моголистан, Ìàâåðåííàõð гэсэн
хоѐр хэсэг болон хуваагдсан.

26. XIII зууны сүүлчээр Цагаадайн угсааны хаад,
ноѐд ноѐрхлоо бататгахын тулд тус орны аж
ахуйг өөд татах, засаг захиргааны байгуулалтыг
цэгцлэхийн чухлыг ойлгож, зарим арга хэмжээ
авч байжээ. Тэдний дотроос 1318-1326 оны үед
байсан Кебек хааныг дурдаж болно.
 Кебек хаан эн түрүүнд мөнгөний шинэтгэл
хийжээ. Тэр үед Цагаадайн улс даяар гүйлгээнд
явах алт, мөнгөний ханш жигдгүй, нэгдмэл
мөнгөн тэмдэгт үгүй байжээ. Худалдаачид бараа
борлуулахын оронд алт, мөнгийг чанар
чансаасайтай газраас нь худалдан авч чансаа
султай газарт аваачин гүйлгэх зэргээр дамын
худалдаа хийж баяжихыг оролддог байжээ.


27. 

Ер нь мөнгөн санхүүгийн эмх журамгүй байдлаас болж
их бэрхшээл тохиолдож байсан ажээ. Тийм учир Кебек
хаан зоос гаргаж тараасан байна. Ингэж нэгдмэл
мөнгөнт эмдэгттэй болсон нь Цагаадайн улсын эдийн
засаг, аж ахуйн хөгжилд зохих нөлөө үзүүлсэн юм.
Кебек хаан бас засаг захиргааны чухал өөрчлөлт хийсэн
нь Ìàâåðåííàõðын хөгжилд тустай зүйл болжээ Кебекийн
өөрчлөлт хийхээс урьд Ìàâåðåííàõðт засаг захиргааны
хоѐр янзын байгуулал байжээ. Тус орны нийт эрхийг
Масуд бегеер толгойлуулсан монгол дарга нар барьж
байхад зарим хотын эрхийг орон нутгийн ноѐд эзэгнэж
байжээ. Кебек хаан энэ хоѐр захиргааны байгууллыг
халж Ìàâåðåííàõðт монголын түмтийн зохион байгуулалт
нэвтрүүлэн хэрэглэжээ. Өөрөөр хэлбэл, бүх орныг олон
түмт болгон хувааж, өөрийн төлөөний сайдуудад
захируулсан юм.

28.  Ìàâåðåííàõðын
түмт тус бүрийг заавал түмэн цэрэг
гаргахаар яг тааруулан зохиосон биш, харин гол
төлөв хуучин ноѐдын эзэмшил газрыг түмт болгон
өөрчилж зохион байгуулсан ажээ.
 Тийм учир Кебекийн хийсэн засаг захиргааны
өөрчлөлт нь Мавереннахрын феодалын ѐсыг аль нэг
хэмжээгээр өөрчлөх буюу түүнчлэн феодалын
бутралын нэмэгдэх хандлага чиглэлийг зогсоох
чадалгүй байжээ. Гэвч дээрхи шинэтгэл хичнээн
дутагдалтай байсан ч гэсэн Ìàâåðåííàõðт феодалын
төр хөгжих явдалд зохих үүрэг гүйцэтгэсэн гэж
үзвэл зохино. 1360-аад онд Моголистан хүчирхэгжиж
Мавреннахрыг нэгтгэх гэж оролдсон боловч мөн
амжилт олоогүй.

29.  Кебек
хааныг нас барсны дараа Казан хаан
болов. Казан хаан Кебек хааны бодлогыг шургуу
бөгөөд чадамгай үргэлжлүүлж байсан юм. Гэтэл
Казаган тэргүүтэй Цагаадайн угсааны бусад
ноѐд дургүйцэн эсэргүүцэж тэд Казан хааныг
алж засаг төрийн эрхийг булаан авчээ. Казаган,
Чингисийн угсааны хүн биш байсан учир биеэ
хаан гэлгүй эмир (Их ноѐн) гэж зарлажээ.
 Казаган 1346-1358 онуудад төр барьж, цэргийн
эрхтэн нарын ашиг сонирхлыг илэрхий хамгаалж
байжээ.
 Казаганыг нас барсны дараа Ìàâåðåííàõðт
самуун дахин өрнөж, биеэ даасан хэд хэдэн
эзэмшихүүн болж хуваагдаад харилцан дайн
дажин хийх болжээ.

30. Сербедар нар бас улсын албыг хөнгөвчлөн, зарим
алба татварыг хүчингүй болгохын тулд нутгийн
феодал ноѐд, цэргийн эрхтэн нарын эсрэг тэмцэл
хийжээ. Гэтэл 1366 оны хавар Хусейн, Төмөр нар
цэрэг дагуулан ирж, сербедар нарыг цохиж,
Самарканд хот болон нийт Ìàâåðåííàõð эзлэн авчээ.
Гэвч удалгүй тэр хоѐрын хооронд зөрчил гарч 1370
онд зэвсэгт мөргөлдөөн болж Төмөр нь Хусейнийг
барьж алсан байна.Үүний дараа Төмөр ноѐн
Мавереннахрыг дангаар эзэрхэн захирч бусад орныг
довтлон эзлэх болжээ. Төмөр бол Барлас овгийн бек
Тарагайн хүү бөгөөд Чингис хааны удмын Бегимтэй
гэрлэснээр өөрийгөө Чингис хааны үр сад гэж үздэг
байсан.1361 онд шархдаж доголон болсон тул түүхэнд
доголон Төмөр гэж алдаршсан байна. Хан ширээнд
сууж Моголистаныг нэгтгэсэн.

31. Төмөр хаан

32. Ìàâåðåííàõðын ноѐд дундаас Самарканд хотын
захирагч ноѐн Хусейн, Барлас аймгийн доголон
Төмөр (Тамерлан) хоѐр хамгийн хүчтэй байсан
бөгөөд 1365 онд Моголистаны довтолгооныг
эсэргүүцэн байлдсан боловч цохигдож гадагш
зугтан гарч Ìàâåðåííàõðын бүх газар нутаг,
түүний
дотор
Самарканд
хот
ямарч
хамгаалалтгүй үлджээ.
Харин Самарканд хотын гар урчуудын дотроос
сербедар нар гэдэг зоригтой тэмцэгчид гарч,
хотын иргэдийг удирдан дайсны эсрэг
гавшгайлан байлдаж, өөрийн хот болон нийт
Ìàâåðåííàõðыг Моголистаны ноѐдын гарт
орохоос аварсан байна.

33. 1389-1395 оны үед Алтан ордонт улсыг довтолж
Сарай Бэрх, Астрахань зэрэг том хотуудыг эвдэн
сүйтгэжээ. 1380 оны үед Иран, Азербайджан,
Армен, Гүрж, Ирак, Сири болон Бага Азид довтолж
их сүйтгэл учруулсан байна. Доголон Төмөр хаан
тухайн үед Монголын ноѐрхлыг устгаад байсан
Хятадын Мин улсад довтлох бэлтгэл хийж байгаад
1402 оны 2-р сард таалал болсон ажээ.
Төмөр хааны байлдан дагуулал туйлийн харгис
хэрцгий явагдаж өнгөрсөн нь Ази, Европын
түүхэнд тодорхой тэмдэглэгдэн үлджээ. Зөвхөн
ганц хоѐр зүйлийг жишээ болгон дурдавал, 1378
онд Ираны Исфахан хотын иргэд босож тэмцсэнийг
зэвсгийн хүчээр цуслан дараад далан мянган хүний
гавлаар цамхаг босгож, олныг айлган сүрдүүлэх
тушаал өгчээ.

34. 1388 онд Дундад Азийн соѐлжсон, хөгжилтэй хотын
нэгэн болох Ургенчийг эзэлж аваад бүр мөсөн эвдэн
газрын хөрстэй тэгшилж, дээр нь тариа тарих шийдвэр
гаргаж байжээ.Эзэлсэн газар нутгаас Дундад Азийг
өөрийн захиргаанд үлдээж бусад газрыг үр хүүхэд,
цэргийн эрхтэн зэрэг нөлөө бүхий этгээдүүдэд тараан
өгчээ.Төмөрийн үед газар эзэмшлийн гол хэлбэр нь үе
залгамжлан эзэмших соѐрхол болж байв. Соѐрхол
хүртсэн хүн хааны төлөө цэрэг авч дайнд явах үүрэгтэй.
Цэргийн шинэтгэл хийж хуучин цэргийн бүрэлдэхүүнд
нүүдэлчин аймгийн цэргээс гадна суурьшмал иргэдээс
цэрэгт дайчилж оруулдаг болов. Цагадайн хант улсын
оршин суугчдийн ихэнх нь Түрэгүүд байлаа. Төмөрийг
нас барсны дараа хан хөвгүүд нь хаан ширээний төлөө
тэмцэлдсээр хүчин чадал доройтож эхэлсэн байна. 1370
оны үед дахин хоѐр хуваагдаж 1500-д оны үед Узбекийн
довтолгооноор мөхсөн байна.

35. Самарканд хот

38. Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí áóòðàë: øàëòãààí, ýõëýë





1. Óëñ òºðèéí áóòðàë õýçýý ýõýëñýí áý? Ãýäýã àñóóäàë
ìàðãààíòàé áàéäàã.
à. èíãèñ õààí íàñ áàðñíààð
á. Þàíü ã¿ðýí ìºõñºíººð 1368 онд гэж үздэг. Энэ 2
таамаглалыг төдийлөн оновчгүй гэж үздэг.
â. Ýëáýã íèã¿¿ëñýã õààí Îéðàäûí ¯ãý è Õàøèõà Áàòóëà
àíñàí íàðò áàðóóí Ìîíãîëûã çàõèðóóëñíààð буюу 1393 он.
Ингэснээр Монгол албан ѐсоор Баруун, Зүүн 2 хэсэг
болон хуваагджээ.
г. 1402 онд Цагадайн улсын Доголон Төмөр, Монголын
хаан Гүнтөмөр нар Мин улс руу хамтран довтлохоор
бэлтгэж байгаад амжилгүй Доголонтөмөр нас бражээ.
Ингэснээр Юан гүрэнг сэргээх оролдлого бүтэлгүй
болсноор гэж тайлбарлах хандлага байна.

39. 






2. Õýçýý äóóññàí áý? ãýäýã àñóóäàë ìàðãààíòàé.
à. Ìîíãîë ээлж дараалан Ìàíæèä ýçëýãäñýíýýð / 1636, 1691,
1755 /
á. 20-ð çóóíû ýõýí ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí. 1922 онд
хамжлагат ѐсыг халах шийдвэр гаргаснаар хамжлагын
харилцаа иөгсгөл болсон гэж үзэх явдал байдаг.
3. Áóòàðëûí ¿åèéí Ìîíãîëûã õýä õýäýí ÿíçààð íýðëýæ áàéíà.
à. Ìèíãèéí ¿åèéí Ìîíãîë: Хятад түүхчид Хятад төвийн үзлийн
үүднээс ингэж нэрлэдэг.
á. Óìàðä Þàíü óëñ: 1388 îí õ¿ðòýë Юан гүрнийг дахин
сэргээх боломжтой гэж үзээд ийнхүү нэрлэж байжээ.
Хожим хүчирхэг байх үедээ Батмөнх Даян хаан ингэж
нэрлэж байсан мэдээ байна.
â. 40+4=2 äº èí äºðâºí õî¸ð- çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé õîëáîîòîé. Сурвалжид бутрал намжсаныг
“Дөчин дөрвөн 2-ын нэгдэл” гэж тэмдэглэх явдал байсан.

40. 


4. Áóòàðëûí ¿åèéã 2 ¿å
øàò áîëãîí àâ ¿çäýã.
à. 1393-1517 îí õ¿ðòýë 1ð ¿å.
Батмөнх Даян
хаан
бутралыг
намжаасны дараа нас
барахдаа хүүхдүүддээ
газар нутгаа хуваарилан
өгснөөр улам гүнзгий
үргэлжилсэн. Тиймээс 2
үе болгон авч үздэг.
á. 1517-1691 îí õ¿ðòýë 2ð ¿å.

41. 5. Óëñ òºðèéí áóòðàë ãýæ þó þý?
Ôåîäàëûí ¿éëäâýðëýëèéí àðãà çîõèõ
øàòàíäàà õ¿ð õºãæñºíèé äàðàà èõ
áàãà ôåîäàëûí ýçýìøèë áîëîí õóâààãäàõ
ÿâäàë çàéëøã¿é ãàð èðäýã æàìòàé.
¯¿íèé ¿íäñýí øàëòãààí íü ôåîäàëûí
ýçýìøë¿¿ä àæ àõóé, ýäèéí çàñãèéí
òàëààð áèåý äààõóéö õºãæäºãòýé
õîëáîîòîé. ¯¿íèé ä¿íä óëñ òºðèéí ýðõ
ìýäýë íü íýìýãäýæ õààí çàõèðàãäàõ íü
багасаж, харин хаан òýäãýýð
ôåîäàëóóäûí ãàðûí àÿñûã äàãàõ
õàíäëàãàòàé áîëäîã. Èíãýñíýýð õýä
õýäýí òîì ôåîäàëóóäûн ýðõ ìýäýë
íýìýãäýæ õîîðîíäîî ãàçàð íóòàã ýä
õºðºí㺺
áóëààöàëäàí
òýìöýëäýæ
ýõýëäýã. ¯¿íèéã óëñ òºðèéí áóòðàë
ãýж нэрлэдэг.

42. 




6. Монголд Óëñ òºðèéí áóòðàë ýõëýõ õýä õýäýí ¿íäñýí
øàëòãààí áàéñàí.
à. èíãèñ õààíû ¿åýñ ýõýëñýí õºâã¿¿ääýý ãàçàð íóòãàà õóâààí
ýçýìø¿¿ëýõ áîäëîãî ýíý ¿å áîëæ èðýõýä ýð èìæñýí. Áèå áèåýñýý
õîë õîîðîíäîî õîëáîîã¿é ôåîäàëûí æèæèã ýçýìøë¿¿ä Þàí ã¿ðíèé ¿åä
èõ õààíû çàõèðãààíààñ õîë áàéñàí ó ðààñ ýäèéí çàñãèéí íººö
áîëîëöîî íü õààíä çàõèðàãäàõààðã¿é õýìæýýíä õ¿ð ºññºí. ¯¿íèéã
äàãààä óëñ òºðèéí ýðõ ìýäýë íýìýãäñýж хаантай өрсөлдөж
эхэлжээ.
á. Á¿õ Ìîíãîëûí õààíû íýð õ¿íä õ¿ èí àäàë íü äîðîéòñîí. Õààí
øèðýýíä ººðñºä人 àøèãòàé õ¿íèéã ñóóëãàõààð òýìöýëäýæ áàéäàã
ôåîäàëóóäûí õîîðîíäûí òýìöëèéí èíäýð áîëæ õóâèðñàí. Òèéìýýñ ýíý
¿åèéã ò¿¿õýíä áàãà õààäûí ¿å ãýæ íýðëýäýã.
В. Хаан ширээний төлөө тэмцэл эрчимтэй явагдаж,
нэгнийгээ хорлох алах явдал түгээмэл болжээ. Ингэснээр
хааны нэгдмэл бодлого алдагдсан.
â. Ìîíãîë óóäûí äîòîîäûí ýíý èõ õÿìàðëûã Ìèí óëñ àøèãëàæ óëàì
õóðöàòãàæ áàéñàí.

43. 7. Óëñ òºðèéí áóòàðëûí ¿å äàðààõ îíöëîãóóäòàé.
 à. Õàðüöàíãóé áàãà ñóäëàãäñàí ñóðâàëæóóäûí ìýäýý
õîîðîíäîî çºðººòýé.
 á. Çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò байнга
өөрчлөгдөж байсан.
Ìîíãîë
Áàðóóí Монгол
Ç¿¿í Монгол
Öîðîñ
Áàðóóí 3 түмэн
Ç¿¿í 3 түмэн
Òîðãóóä
Îðäîñ
Öàõàð
Õîøóóä
Ò¿ìýä
Óðèàíõàé
ĺðâºä
Þ¿íøýýá¿
Õàëõ


44. 


â. Ýëáýã íèã¿¿ëñýã хааны ¿åýñ áàðóóí ìîíãîë ñàëæ
áóòðàë ã¿íçãèéðñýí.
ã. Îéðàäууä òóñãààðëàñíûõàà äàðàà ýðãýýä ç¿¿í ìîíãîëûí
õààí øèðýýã àâàõààð òýìöýëäýæ ýõýëñýí. Òýä Õàñàð,
Õàéäàâ / Хàéäó / óãñààíûõàí áàéñàí íü ýíý áîëîìæèéã óëàì
ºíäºðñãºæ áàéñàí. Òàéñóí áóþó Òîãòîà áóõ õààí øèðýýíä
ñóóñíû äàðàà Îéðàäûí Òîãîîí òàéø òºðèéí õýðãèéã ìýäýõ
áîëñîí. Ò¿¿íèé õ¿¿ Ýñýí òàéø ç¿¿í ìîíãîëûí ÿçãóóðòíóóäûí
òýìöëèéã àøèãëàæ õààí øèðýýíä ºðãºìæëºãäºæ áàéñàí.
Èíãýñíýýð óëñ òºðèéí áóòðàë ò¿ð íàìæèæ Ìîíãîë óóä
íýãäýæ áàéñàí.
ä. Àëòàí óðãèéíõíû õààí øèðýýíä ñóóõûí òóëä õîîðîíäîî
òýìöýëäýæ áèå áèåíýý àëàõ õîðëîõ ÿâäàë ýíãèéí ¿çýãäýë
áîëñîí. Áóòàðëûí ¿åä íèéò 23 õààí ñîëèãäîí òºð áàðüñíààñ
èõýíõ íü àëàãäñàí, õîðëîãäñîí. / íî¸äûí ¿õýë óóëãàí / ãýñýí
íýð òîìú¸î ¿¿íòýé õîëáîîòîé ãàð èðñýí.

45. å. Òîì ôåîäàëóóäûí ç¿ãýýñ äýìæëýã àâñàí õ¿í õààí
øèðýýíä ñóóõ ìàãàäëàë ºíäºðæñºí. ¯¿íòýé õîëáîîòîé
áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿ä õààí øèðýýíä ñóóõ ÿâäàë èõ
áàéñàí. / ¯õýãò õààí / ãýäýã íýð òîìú¸î ¿¿íýýñ
¿¿äýëòýé. Ìàðêóñ, Áàòìºíõ äàÿí õààí нарыг тэргэнд
суулгаж дайнд явдаг байсан тул ийнхүү нэрлэдэг.
 ¸. Îëîí æèë ¿ðãýëæèëñýí ôåîäàëûí äàéí äàæèí õÿìðàë
Ìîíãîë óëñûí õ¿ èí àäëûã äîðîéòóóëæ, ¿éëäâýðëýõ
õ¿ íèéã
ñààðóóëæ,
òóñãààð
òîãòíîëûã
õýâðýãø¿¿ëñýí.Ýíý áàéäàëä ä¿ãíýëò õèéñýí çàðèì íºëºº
á¿õèé õààä ñóðâàëæòíóóä áóòàðëûã äàâàí òóóëàõ,
çîãñîîõ îðîëäëîãóóäûã õèéæ áàéñàí. Ýñýí ,Áàòìºíõ,
Ò¿ìýí çàñàãò õààí íàðûí ¿åä óëñ òºðèéí áóòðàëûí
çîãñîîæ áàéñàí.


46. æ. Áóòàðëûã çîãñîîõ çîðèëãîîð Ìîíãîëä øàðûí øàøíûã
äýëãýð¿¿ëñýí. Àíõ 1577 îíä Ò¿ìýäèéí Àëòàí õàí,
Òºâäèéí Äàëàé ëàì Ñîäíîìæàìöûã óðüæ øàðûí øàøèíä
îðæ áàéñàí. Ò¿¿íèé äàðàà Õàëõûí Àâòàé ñàéí õàí,
Îðäîñûí Õóòàãòàé Ñýöýí õàí, Öàõàðûí Ò¿ìýí çàñàãò
õàí íàð òóñ òóñын á¿ñ íóòàãòàà øàðûí øàøèí
äýëãýð¿¿ëñýí áàéíà.
 è. ͺ뺺 á¿õèé ôåîäàëóóäûí ýðõ ìýäëèéã õÿçãàðëàõ
ýñâýë òýäãýýð ôåîäàëóóäààñ óëñ òºðèéí òºâèéã
ñàõèóëàõ çîðèëãîîð Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë 2 óäàà
øèëæèæ áàéñàí. Áàòìºíõ äàÿí õààíû ¿åä Õàðõîðóìààñ
Îðäîñò äàðàéñóí ÿäýí õààíû ¿åä Öàõàð ëóó øèëæèæ
áàéñàí.
 ê. Óëñ òºðèéí áóòàðëûí íèéãìèéí ¿ð ä¿íä õýä õýäýí
õýñýã áîëæ õóâààãäñàí ôåîäàëûí æèæèã ýçýìøë¿¿ä
Ìàíæèä ýçëýãäýæ òóñãààð òîãòíîëîî àëäñàí.


47. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа