Ceramah sempena minggu kesedaran kanser mulut 9 November 2022 Klinik Pergigian Peringgit Penceramah : Dr Norazreen Abdul Jalil (PP UG52)

1. Ceramah Sempena
Minggu Kesedaran
KANSER MULUT
November 2022

2. ISI KANDUNGAN
• Pengenalan & epidemiologi
• Faktor-faktor risiko
• Karsinogenesis
• Ciri-ciri klinikal
• Ciri-ciri histologi
• Rawatan & pengurusan pesakit
• Pencegahan
• Kuiz

3. PENGENALAN & EPIDEMIOLOGI

4. • Kanser mulut merupakan satu ketumbuhan tidak normal yg berlaku di
bahagian rongga mulut (eg : bibir, pipi, lidah, lantai mulut, gusi, lelangit) serta
rahang
• Berdasarkan WHO (World Health Organization), adalah dianggarkan bahawa
kadar prevalens kanser mulut akan meningkat dari 10 juta kes baru (yg
dikesan pada tahun 2000) kepada 15 juta kes (pada tahun 2020) secara global
• Seramai 263,900 orang di seluruh dunia mendapat kanser mulut pada tahun
2008. Separuh (128,000) dari pesakit ini mati akibat kanser mulut

5. • Di Malaysia, kanser mulut merupakan kanser yang ke-21 kerap terjadi, di
mana ke-16 pada wanita dan ke-17 pada lelaki
• Pada tahun 2007, jumlah kes yang dilaporkan adalah seramai 353 orang. Ini
bermakna 2 dari setiap 100,000 penduduk Malaysia mendapat kanser mulut
• Kanser mulut lebih kerap terjadi di kalangan kaum India dan bumiputera di
Sabah dan Sarawak
• Faktor risiko yang dikenal pasti ialah :
mengunyah sireh pinang (59.8%)
merokok (36.10%)
pengambilan alkohol ( 35.2%)

6. • Penggunaan tembakau, tabiat mengunyah sireh pinang & pengambilan alkohol
merupakan tabiat yg berisiko tinggi terhadap kanser mulut
• Kajian yg dibuat di kalangan pesakit kanser di Hospital Universiti Sains Malaysia
(tahun 2009) melaporkan bahawa separuh daripada pesakit kanser tersebut
adalah perokok semasa ; manakala sebanyak 22.9% di kalangan mereka
memiliki tabiat mengunyah sireh pinang
• Kajian oleh National Health Morbidity Survey (NHMS) tahun 2015 melaporkan
bahawa sebanyak 22.8% populasi Malaysia berumur 15 tahun & ke atas adalah
merupakan perokok
• Akibat dari kanser mulut, hampir dua pertiga daripada pesakit mengalami
kesukaran mengunyah & hanya boleh mengunyah makanan lembut

7. • Penemuan daripada saringan yg telah dijalankan di klinik-klinik pergigian pada
tahun 2017 menunjukkan bahawa 50% kes kanser mulut yg dikesan adalah
pada tahap 4 (stage 4) ; meskipun tahap kesedaran terhadap kanser mulut di
kalangan penduduk Malaysia adalah tinggi (69.4%)
• Pengesanan kanser yg lewat perlu diberi perhatian yg serius kerana ia boleh
memberi kesan terhadap tahap mortaliti & morbiditi pesakit
• Penekanan terhadap terapi kaunseling & pengubahsuaian tabiat di kalangan
individu berisiko tinggi boleh menyumbang kepada kadar pengurangan
morbiditi & mortaliti yg disebabkan oleh kanser mulut

8. Jenis-jenis kanser mulut
• Jenis-jenis kanser yg terdapat dalam mulut :
Squamous cell carcinoma
Malignant melanoma
Sarcoma (osteosarcoma, etc)
Kanser kelenjar air liur (Adenoid cystic carcinoma, Mucoepidermoid carcinoma)
Metastatic cancer
*bergantung dari mana sel kanser berasal (epitelium, tisu penghubung, kelenjar air liur, sel ‘melanocyte’,
etc)
• 90% dari kanser yg sering melibatkan kawasan rongga mulut adalah merupakan jenis
‘squamous cell carcinoma’
• ‘Squamous cell carcinoma’ adalah kanser yg berasal dari lapisan epitelium mulut

9. FAKTOR-FAKTOR RISIKO

10. • Di antara faktor-faktor risiko yg menyumbang kepada kejadian kanser
mulut :
• Merokok
• Mengunyah sireh pinang
• Pengambilan alkohol
• Pemakanan yg tidak sihat
• Pendedahan yg berlebihan terhadap sinaran matahari
• Jangkitan virus (Human Papilloma Virus)

11. Merokok (tobacco smoking)
• Rokok mengandungi lebih dari 70 bahan karsinogen yg boleh menyebabkan kanser :
Nitrosamin
Arsenik
Benzo[a]pyrene
Benzene
• Merokok juga menghasilkan radikal bebas (free radicals) & bahan ‘oxidants’ yg boleh :
menggalakkan kemusnahan pada struktur penting sel spt protein, DNA serta sel
membran
menghalang kesan perlindungan (protective effect) yg datang dari bahan
‘antioxidants’ yg dihasilkan oleh badan (endogenous antioxidants) spt glutathione-S-
transferase, glutathione reductase & superoxide dismutase
Yg mana akhirnya, ini boleh mengakibatkan pembentukan sel-sel yg tidak normal iaitu
sel kanser

12. • Tembakau di dalam rokok juga mengandungi bahan-bahan karsinogen yg boleh
menyebabkan kanser mulut jika digunakan dalam kuantiti yg banyak & dalam
jangka masa panjang
• Seseorang boleh berisiko mendapat kanser mulut dengan penggunaan rokok,
cerut, paip atau bidi ; ataupun mengunyah & menghidu tembakau
• Amalan mengunyah sireh bersama pinang & tembakau juga boleh
meningkatkan risiko mendapat kanser mulut
• Berhenti dari menggunakan tembakau boleh menurunkan risiko seseorang
mendapat kanser atau sebarang lesi mulut dalam jangka masa 10-20 tahun

13. • Terdapat banyak bukti klinikal yg secara tidak langsung mengaitkan tabiat
merokok (tobacco smoking) dengan pembentukan kanser mulut
• Bagi pesakit yg berhenti merokok, risiko utk mendapat kanser mulut adalah
berkurang dari masa ke semasa
• Risiko perokok utk mendapat kanser mulut adalah sebanyak 3 kali ganda
berbanding individu yg tidak merokok
• Risiko tersebut semakin meningkat jika individu semakin lama merokok
• Di negara India, amalan merokok secara ‘reverse smoking’ sangat popular
terutamanya di kalangan kaum wanita
• Dalam kes merokok secara ‘reverse smoking’, kebanyakan kanser ditemui di
kawasan lelangit keras

14. Rokok gulung
Cigar Bidi
Rokok biasa

15. ‘Smokeless tobacco’
• Produk tembakau yg digunakan pada tujuan selain dari merokok
*eg : tabiat mengunyah tembakau
• Kira-kira 50% dari kes kanser mulut yg melibatkan ‘smokeless tobacco’
berlaku di kawasan perletakan bahan tembakau tersebut

17. Mengunyah sireh pinang
• Tabiat mengunyah sireh pinang didapati semakin meluas di rantau Asia
Pasifik seperti negara India, Bangladesh, Myanmar, Sri Lanka, Taiwan,
Kemboja & Malaysia
• Didapati risiko mendapat kanser mulut akibat mengambil sireh pinang
adalah lebih tinggi berbanding penggunaan tembakau
• Tabiat ini juga boleh menyebabkan satu keadaan yg dipanggil sebagai
‘oral submucous fibrosis’ iaitu sejenis lesi ‘pre-malignant’ yg boleh
bertukar menjadi kanser pada bila-bila masa. Dengan adanya lesi ini di
dalam mulut, risiko seseorang utk mendapat kanser mulut menjadi
lebih tinggi

18. • ‘Oral submucous fibrosis’ merupakan satu
keadaan ‘pre-malignant’
• Bertukar menjadi kanser dari 1.5-15% dari semua
kes yg ditemui
• ‘Fibrous band’ atau selirat yg berwarna putih-
kekuningan di kawasan mukosa bukal
• Tabiat mengunyah sireh pinang boleh
menyebabkan keradangan kronik pada mukosa
mulut -> penimbunan fiber kolagen yg berlebihan
di lapisan tisu penghubung (lamina propria) ;
lapisan epitelium mulut menjadi nipis (epitehelial
atrophy) -> mukosa mulut menjadi kaku (stiffness
of oral mucosa) & perubahan degeneratif
(degenerative changes) pada otot
• Bukaan mulut menjadi terhad (restricted mouth
opening)

19. Pengambilan alkohol
• Risiko mendapat kanser mulut meningkat dengan pengambilan
alkohol secara berlebihan & dalam jangka masa yg lama
• Seseorang dikatakan mengambil minuman keras secara berlebihan
jika melebihi 14- 21 gelas dalam satu minggu
• Seseorang yg mengambil minuman keras secara berlebihan & pada
masa yg sama ada menggunakan tembakau, adalah 30 kali ganda
lebih berisiko utk mendapat kanser mulut berbanding orang yg tidak
mengambil sebarang minuman keras & tembakau

20. Pemakanan yg tidak sihat
• Pemakanan yg tidak sihat juga adalah salah
satu faktor penyumbang kpd kanser mulut
• Kajian telah menunjukkan bahawa
pengambilan buah-buahan & sayur-sayuran
yg tinggi boleh mengurangkan risiko
mendapat kanser mulut
• Pemakanan yg sihat & seimbang dgn
mengamalkan konsep ‘suku-suku-separuh’
iaitu suku karbohidrat, suku protein &
separuh sayuran adalah langkah yg baik utk
mencegah kanser mulut

21. Pendedahan yg berlebihan terhadap sinaran matahari
• Pendedahan berlebihan terhadap sinaran matahari sering dikaitkan dengan
kanser pada bahagian bibir
• Sinaran matahari mengandungi radiasi UV (ultraviolet radiation) yg boleh
menembusi kulit pada bibir ; merosakkan struktur DNA sel & menyebabkan
mutasi pada bahan genetik ; sehingga menyebabkan pembentukan sel-sel
kanser

23. Jangkitan virus (Human Papilloma Virus)
• Jangkitan virus dalam mulut iaitu HPV-16 & HPV-18 merupakan faktor risiko
utk mendapat kanser mulut
• Jangkitan ini selalunya diperolehi melalui hubungan seks & mudah
menjangkiti orang yg mempunyai pasangan seks yg ramai
• Seseorang yg dijangkiti virus ini terutamanya pada bahagian lelangit & lidah
ditambah dengan faktor risiko lain juga boleh meningkatkan lagi
kecenderungan utk mendapat kanser mulut

25. KARSINOGENESIS

26. • Karsinogenesis (carcinogenesis) adalah satu proses yg mana sel-sel normal
bertukar menjadi sel-sel kanser
• Ada 4 peringkat dalam karsinogenesis :
*Permulaan (initiation)
*Promosi (promotion)
*Pertukaran menjadi sel-sel kanser (malignant conversion)
*Perkembangan (progression)

27. Permulaan (initiation)
• Berlakunya kerosakan atau perubahan pada struktur genetik sel
• Berpunca dari bahan karsinogen yg masuk ke dalam tubuh badan &
mengubah struktur molekul DNA yg menyebabkan mutasi berlaku
ketika sintesis DNA
• Perubahan struktur genetik ini juga boleh me’nyahaktif’kan ‘tumor
suppressor genes’ yg berada di dalam tubuh badan

28. Promosi (promotion)
• Sel-sel yg telah mengalami kerosakan struktur genetik atau DNA tadi,
akan semakin berkembang-biak membentuk suatu populasi besar sel-
sel yg yg telah ter’mutasi’ (pre-neoplastic cells) yg berisiko utk
bertukar menjadi sel-sel kanser di masa akan datang
• Sel-sel yg ter’mutasi’ (pre-neoplastic cells) ini juga berisiko utk
mengalami perubahan struktur genetik secara berterusan

29. Pertukaran menjadi sel-sel kanser (malignant conversion)
• Sel-sel ter’mutasi’ (pre-neoplastic cells) akan bertukar menjadi sel-sel
kanser
• Pertukaran sel-sel ter’mutasi’ (pre-neoplastic cells) menjadi sel-sel
kanser akan menjadi lebih cepat sekiranya terdapat peningkatan pada
kadar pembahagian sel ; serta peningkatan pada jumlah (kuantiti) sel-
sel yg membahagi di dalam sesuatu ketumbuhan atau lesi

30. Perkembangan (progression)
• Sel-sel kanser akan menjadi semakin berkembang biak ; yg mana bilangan sel-
sel kanser ini akan semakin bertambah banyak & saiz kanser akan semakin
membesar
• Sel-sel kanser ini juga akan mengalami perubahan struktur genetik secara
berterusan akibat ketidakstabilan genom (genomic instability) ; yg boleh
mengakibatkan sel-sel kanser ini menjadi semakin ganas & agresif dari masa ke
semasa
• Sel-sel kanser yg agresif ini juga akan menghasilkan sejenis bahan yg dipanggil
sebagai ‘proteases’ yg boleh menyebabkan mereka berupaya menceroboh atau
ber’metastasis’ (merebak) di luar dari lokasi utama kanser tersebut terbentuk

32. CIRI-CIRI KLINIKAL

33. • ‘Exophytic mass’
*ketumbuhan yg terbonjol keluar @ tumbuh ke arah luar dari sesuatu
permukaan (grow above the surface of epithelium or mucosa)
*‘fungating’, ‘papillary’, ‘verruciform’
*rasa keras apabila ditekan dgn jari
*permukaan adakalanya ber ‘ulser’ (ulcerated surface)
*adakalanya mengeluarkan darah

35. • ‘Endophytic mass’
*ketumbuhan yg tumbuh ke dalam sesuatu tisu (grow inward under the
surface of epithelium or mucosa)
*permukaan ber’ulser’ (irregular shaped ulcer with surrounded rolled border
mucosa)
*’rolled border’ (pinggir pada ketumbuhan kanser kelihatan bergulung) ;
adalah kerana sel kanser telah merebak / menceroboh masuk ke dalam
kawasan tisu epitelium yg berdekatan
*sekiranya sel kanser telah merebak ke kawasan saraf (perineural spread),
pesakit boleh mengalami rasa kebas (paresthesia) & sakit
*sel kanser juga boleh menyebabkan kemusnahan tulang di kawasan yg
terlibat

36. • ‘Endophytic lesion’ (melekuk ke
dalam)
• Ber’ulser’
• Pinggir kelihatan spt bergulung
(rolled border)
• Kemusnahan pada tulang di
bahagian lelangit

37. • ‘Leukoplakia’
*tompok-tompok putih (white patch)
*dalam kes-kes awal, biasanya tidak dapat dilihat sebarang ketumbuhan atau ulser
*berpotensi utk bertukar menjadi kanser (pre-malignant)

38. • ‘Erythroplakia’
*tompok-tompok merah (red patch)
*dalam kes-kes awal, biasanya tidak dapat dilihat sebarang ketumbuhan atau ulser
*berpotensi utk bertukar menjadi kanser (pre-malignant)

39. • ‘Erythro-leukoplakia’
*tompok merah & putih (combination red & white patch)
*dalam kes-kes awal, biasanya tidak dapat dilihat sebarang ketumbuhan atau ulser
*berpotensi utk bertukar menjadi kanser (pre-malignant)
Carcinoma in-situ

40. • Tanda-tanda lain :
*bengkak atau benjolan yg tidak sakit di bahagian rahang, leher
*ulser yg tidak sembuh walaupun setelah diberi rawatan
*rasa kebas di bahagian lidah, bibir, pipi (perineural invasion)

41. ‘Perineural invasion’ (PNI)
• Sel-sel kanser telah menceroboh di kawasan sekeliling sarah sehingga ke dalam
struktur saraf (epineurium, perineurium, endoneurium)
• Dalam kanser mulut, saraf yg biasanya terlibat adalah saraf trigeminal (CN V) &
saraf fasial (CN VII)
• Pesakit akan mengalami rasa sakit, kebas di bahagian lidah, bibir, pipi, serta
boleh mengalami kelemahan atau ke’tidak-normalan’ pada fungsi otot di
bahagian muka yg disarafi oleh saraf terlibat (muscles weakness atau
dysfunction)
• PNI juga sering dikaitkan dgn tabiat sel-sel kanser yg lebih agresif ; yg mana ia
boleh meningkatkan kadar keter’ulangan’ sesuatu kanser (increase recurrence
rate) serta meningkatkan mortaliti & morbiditi pesakit

43. CIRI-CIRI HISTOLOGI

44. Struktur asas mukosa mulut
• Mukosa mulut terdiri daripada struktur :
Epitelium
*’stratified squamous epithelium’
*’non-keratinized’, ‘ortho-keratinized’, ‘para-keratinized’
Lamina propria
+/-Submukosa, otot, tulang

45. layered, thin, flat cells, look like fish scales

46. • Terdapat 3 jenis mukosa mulut :
Berkeratin (keratinized / masticatory mucosa)
*orthokeratinized SSE & parakeratinized SSE
*lelangit keras, gusi (attached gingiva)
Tidak berkeratin (non-keratinized / lining mucosa)
*mukosa labial, bukal & alveolar, lantai mulut, permukaan ‘ventral’ pada lidah,
lelangit lembut
‘Specialized mucosa’
*permukaan ‘dorsal’ & ‘lateral’ pada lidah

47. Mukosa tidak berkeratin (non-keratinized / lining mucosa)

49. Mukosa berkeratin (keratinized / masticatory mucosa)

50. Mukosa berkeratin (keratinized / masticatory mucosa)

52. ‘Lamina propria’
Fiber kolagen, elastik
Sel fibroblas
Saraf
Kapilari darah

53. Sel normal vs sel kanser
• Ciri-ciri sel normal :
Boleh dihasilkan semula apabila diperlukan pada kawasan atau organ tertentu dalam badan
Terikat antara satu sama lain melalui struktur ‘desmosome’ & ‘hemi-desmosome’
Memusnahkan dirinya sendiri melalui proses ‘apoptosis’ apabila ia rosak atau uzur
*apoptosis = programmed cell death
Membeza (differentiate) menjadi sel yg matang dengan fungsi yg khusus

54. Desmosome -> lekatan antara
sel sesama sel (mediate cell to
cell contact or adhesion)
Hemi-desmosome -> lekatan
antara sel di lapisan ‘stratum
basale’ kpd struktur ‘basement
membrane’

55. • Ciri-ciri sel kanser :
Membahagi atau membiak secara berterusan (membentuk suatu gumpalan
sel-sel yg tidak normal atau ketumbuhan ; yg mana semakin lama semakin
membesar)

56. Sel-sel normal biasanya akan menghantar ‘chemical signals’ antara satu
sama lain bagi tujuan utk mengawal kadar pembahagian sel
’Chemical signals’ berfungsi untuk mengarahkan sel-sel berdekatan agar
terus membahagi atau mematikan diri mereka ; sebagai salah satu kaedah
utk mengawal kadar pembahagian sel agar tidak melebihi had
Jika tidak, sel-sel lain boleh musnah & rosak sekiranya ada di antara sel-sel
tersebut yg membahagi melebihi had yg sepatutnya
Tapi, bagi sel kanser tabiatnya agak berbeza kerana ‘signal’ ini seolah-olah
bermasalah, tidak dapat berfungsi atau diproses dengan baik (reseptor pada
sel kanser tak boleh terima ‘signal’, kerosakan pada bahan genetik / DNA)
sehingga mengakibatkan sel-sel kanser mengabaikan ‘signal’ tersebut &
terus membahagi atau membiak tanpa batas

57. Sel-sel kanser tidak terikat antara satu sama lain & ini menyebabkan sel-
sel kanser berkecenderungan utk terpisah dari sel-sel bersebelahan-nya.
Implikasinya, sel-sel kanser ini boleh ber‘metastasis’ atau merebak ke
bahagian lain dalam tubuh badan

58. Sel-sel kanser tidak sempat membeza menjadi sel dengan sesuatu fungsi yg
khusus
*Biasanya sel-sel normal akan membahagi, kemudiannya membeza menjadi
sel yg matang ; yg memiliki fungsi khusus. Sel-sel yg matang ini kemudiannya
akan menjalankan fungsi masing-masing di dalam tubuh badan
*Sel-sel kanser biasanya membahagi dengan kadar yg terlalu cepat ;
sehinggakan mereka tidak mempunyai peluang utk membeza menjadi sel yg
matang dengan fungsi yg khusus
*Oleh itu, sel-sel kanser ini tidak matang sepenuhnya & ini menyebabkan
mereka gagal berfungsi sebagai sel-sel normal dalam tubuh badan

60. Sel-sel kanser tidak mampu memperbaiki kerosakan yg terdapat pada bahan
genetik mereka
*Sel-sel normal biasanya berupaya memperbaiki kerosakan yg terdapat pada struktur
genetik mereka. Jika kerosakan genetik yg berlaku terlalu teruk & tidak boleh
diperbaiki, maka sel-sel normal ini akan memusnahkan diri mereka sendiri melalui
proses ‘apoptosis’
*Dalam sel kanser, oleh kerana mereka tidak mampu memperbaiki kerosakan pada
bahan genetik, ini menyebabkan sel kanser terus membiak secara tidak terkawal &
juga kerana kegagalan struktur genetik dalam sel kanser utk memproses ‘signal’ dari
sel berdekatan yg akan mengarahkan sama ada sel perlu terus membahagi atau
mematikan dirinya
*Tambahan pula, jika terdapat kerosakan pada sejenis protein yg dikenali sebagai p53,
maka ini menyebabkan sel-sel kanser membiak secara tidak terkawal
*Protein p53 bertindak sebagai ‘tumor suppressor’, yg mana ia mengawal proses
pembahagian sel ; dgn cara mencegah sel-sel dari membiak secara cepat & tidak
terkawal

62. Sel kanser mempunyai morfologi yg berbeza dari sel-sel normal
*Sel-sel kanser memiliki saiz yg berbeza-beza antara satu sama lain.
Sesetengahnya kelihatan agak besar, manakala sesetengah yg lain kelihatan
agak kecil
*Sel-sel kanser juga memiliki bentuk yg tidak normal (abnormal shape) serta
nukleus yg tidak normal

64. Ciri-ciri histologi sel kanser
• Peningkatan nisbah saiz nukleus / ‘cytoplasm’
*saiz nukleus yg besar, saiz ‘cytoplasm’ yg kecil

66. • ‘Mitotic figure’ kelihatan tidak normal
*mitosis adalah proses yg mana sel induk
membahagi & menghasilkan 2 sel anak yg
serupa
*sel kanser mengalami kerosakan DNA
-> mitosis (pembahagian sel) menjadi tidak
normal
*sel-sel baru yg terbentuk akan mempunyai
struktur genetik yg tidak normal &
menyebabkan sel gagal berfungsi dgn baik

67. • ‘Acanthosis’
*bertambahnya ketebalan pada lapisan epitelium serta pemanjangan struktur ‘rete ridges’
Mukosa mulut
normal

68. • ‘Pleomorphism’
*kepelbagaian bentuk & saiz sel serta nukleus

72. Hiper-keratosis yg berlaku di bahagian
mukosa bukal
Mukosa kelihatan putih, berlipat,
permukaan kasar & tidak sekata
Bukal mukosa merupakan kawasan yg
tidak berkeratin
Keadaan ini berlaku kerana lapisan tisu
tersebut telah mengalami iritasi kronik
(chronic irritation) oleh agen fizikal
berpunca dari tabiat melagakan gigi
(bruxism) ; lalu epitelium bertindak
balas & membentuk lapisan keratin
Perlu mendapatkan pemeriksaan lanjut
di klinik pergigian

73. Pembentukan lapisan keratin di
kawasan mukosa bukal yg
berpunca dari iritasi disebabkan
oleh penggunaan ‘smokeless
tobacco’

74. Hiper-keratosis di kawasan lelangit
keras yg disebabkan oleh iritasi
berpunca dari tabiat merokok

75. RAWATAN & PENGURUSAN PESAKIT

76. Rawatan
• Pembedahan
• Radioterapi
• Kemoterapi

77. Pembedahan
• Biasanya merupakan pilihan rawatan yg utama
• Tujuannnya adalah utk membuang ketumbuhan kanser ; tapi pada masa yg
sama mengekalkan rupa paras pesakit agar tidak terjejas serta dapat
memelihara fungsi-fungsi lain seperti percakapan & pengunyahan makanan
agar dapat berfungsi dengan baik
• Sekiranya terdapat kehilangan tisu yg banyak pada kawasan pembedahan
(major defect), maka perlu kepada prosedur ‘reconstruction’ utk
memulihkan atau menggantikan semula bahagian tisu yg telah hilang
• Sekiranya sel-sel kanser merebak ke kawasan nodus limfa di bahagian leher,
maka prosedur ‘neck dissection’ perlu dilakukan

78. Kemoterapi
• Merupakan satu kaedah penggunaan ubat-ubatan bagi membunuh sel-sel
kanser
• Ia mensasarkan kepada sel-sel yg memiliki kemampuan utk membahagi dgn
cepat di dalam tubuh badan
• Ia boleh membantu mengecilkan saiz kanser, mencegah kanser daripada terus
membiak & merebak

79. Radioterapi
• Radioterapi digunakan utk membunuh sel-sel kanser & mengecilkan saiz
tumor
• Ia boleh dilakukan sebelum prosedur pembedahan bagi mengecilkan saiz
tumor agar dapat mengurangkan amaun tisu-tisu normal yg perlu dibuang
ketika pembedahan
• Adakalanya, ia dilakukan selepas prosedur pembedahan bagi memusnahkan
sel-sel kanser yg mungkin masih tertinggal selepas prosedur pembedahan
• Selain itu, ia juga boleh digabungkan dengan rawatan lain seperti kemoterapi

80. Pengurusan pergigian pesakit sebelum radioterapi
• Bertujuan utk menyingkirkan segala punca-punca jangkitan pada gigi &
kawasan mulut ; agar pesakit mampu mengekalkan tahap kesihatan mulut yg
baik serta mengurangkan tahap keterukan akibat komplikasi dari prosedur
radioterapi
• Penilaian & rawatan pergigian perlu dijalankan seawal mungkin sebelum
prosedur radioterapi dibuat ; bagi memberi masa utk proses penyembuhan
tisu mulut berlaku terutamanya jika melibatkan prosedur yg invasif (eg :
cabutan gigi, penskaleran, pembedahan kecil mulut)
• Pemeriksaan mulut akan dijalankan secara menyeluruh bagi mengenalpasti
gigi-gigi yg berpotensi utk menimbulkan jangkitan (eg : gigi berkaries, patah,
goyang, tampalan yg pecah) -> tampal, cabut
• Pemeriksaan keadaan gusi (eg : plak & karang gigi) -> penskaleran

81. • Nasihat berkaitan penjagaan kesihatan mulut
*kawalan plak - ‘mechanical & chemical plaque control’ (pemberusan gigi, floss,
penggunaan ubat kumur anti-bakteria)
*mencegah karies gigi - penggunaan ubat gigi berflorida, kurangkan kekerapan
mengambil makanan yg manis & melekit)
*kebersihan gigi palsu - mengelakkan jangkitan kulat yg berpunca dari
pemakaian gigi palsu (denture induced-stomatitis), mencegah pengumpulan
plak pada permukaan gigi palsu

82. Kesan sampingan radioterapi
• Mukositis pada kawasan mulut (radiation induced-oral mucositis)
• Jangkitan mulut
• Gangguan pada deria rasa
• Mulut kering (Xerostomia)
• Karies gigi (radiation induced-caries)
• Kesukaran membuka mulut (trismus)
• ‘Osteoradionecrosis’ (ORN)

83. • Mukositis
*mukosa kelihatan merah, keradangan, sakit, ulser
*pesakit rasa susah utk makan ; boleh menyebabkan berat badan menyusut
serta kekurangan zat (malnutrition)
*sembuh dalam beberapa minggu (~4 minggu)

85. • Jangkitan mulut
*radioterapi menyebabkan kemusnahan pada lapisan tisu epitelium
mulut & ini menyebabkan mikroorganisma boleh menceroboh kawasan
mukosa mulut serta menyebabkan jangkitan berlaku
*ia juga boleh berpunca dari kebersihan mulut yg kurang baik ; kerana
radioterapi menyebabkan mukosa mengalami keradangan & sakit ; jadi
pesakit sukar utk menjaga kebersihan mulut dgn baik & ini boleh
mengakibatkan jangkitan sekunder pada mukosa mulut (fungal,
bacteria, virus)

86. • Gangguan pada deria rasa
*biasanya berlaku 1-2 minggu selepas prosedur radioterapi ; akan tetapi
lama-kelamaan deria rasa akan menjadi normal seperti biasa setelah rawatan
selesai sepenuhnya (6-8 minggu selepas radioterapi tamat)
*ia berpunca dari kerosakan struktur ‘taste buds’ atau ‘taste receptors’ yg
terdapat di kawasan papilla pada lidah (fungiform, foliate, circumvallate
papillae)
**filiform papilla - tidak mengandungi ‘taste buds’
*ia juga berkaitan dengan kurangnya aliran air liur ; yg berpunca dari
kerosakan pada kelenjar air liur ; akibat prosedur radioterapi

88. • Mulut kering (Xerostomia)
*air liur dihasilkan oleh kelenjar air liur & ia berfungsi sebagai ‘pelincir’ dalam
membantu proses mengunyah & menelan makanan, membantu fungsi deria rasa
serta mencegah karies gigi
*radioterapi boleh merosakkan tisu kelenjar air liur serta mengurangkan alirannya
*kelenjar parotid merupakan kelenjar air liur yg paling utama akan terjejas akibat
prosedur radioterapi
*akibatnya, pesakit akan mengalami kesukaran utk menelan makanan, makanan
mudah melekat pada gigi serta rasa ‘burning sensation’ apabila memakan makanan yg
pedas. Ini boleh menyebabkan perubahan pada tabiat pemakanan pesakit yg boleh
mengakibatkan pesakit mengalami kurang selera makan & penurunan berat badan
*utk mengatasi masalah ini, pesakit perlulah sentiasa minum air bagi mengelakkan
kekeringan (dehydration) serta mengelakkan pengambilan makanan yg melekit

89. • Kelenjar air liur mengandungi sel yg dipanggil
sbg ‘serous acinar cells’ & ‘mucous acinar
cells’
• ‘Serous cells’ menghasilkan air liur yg bersifat
cair (watery saliva)
• ‘Mucous cells’ menghasilkan air liur yg
bersifat likat (thick saliva)
• Kelenjar parotid terdiri dari ‘serous cells’
sebagai komposisi utama
• ‘Serous cells’ pada kelenjar parotid lebih
berisiko utk terjejas akibat kesan dari
radioterapi berbanding ‘mucous cells’ yg
berada di kelenjar submandibular &
sublingual
• Ini menyebabkan air liur pesakit menjadi likat

92. • Karies gigi (radiation induced-caries)
*berpunca dari kurangnya aliran air liur ; yg bertindak sebagai ‘penimbal’
kepada asid yg terhasil dalam plak gigi akibat dari tindak balas antara bakteria
kariogenik & gula
*asid yg terhasil ini menyebabkan pH di dalam plak gigi jatuh (di bawah paras
kritikal = 5.5) & menyebabkan proses ‘demineralisasi’ enamel berlaku ; sehingga
menyebabkan pembentukan kaviti pada permukaan gigi
*kejadian karies boleh dikawal dengan cara kawalan plak gigi yg berkesan serta
penggunaan ubat gigi berflorida
*selain itu, sapuan gel yg mengandungi florida boleh juga dilakukan di klinik gigi
secara berkala bagi mengawal keterukan kejadian karies gigi yg berpunca dari
rawatan radioterapi

94. • Gel Duraphat mengandungi bahan
aktif utama iaitu Sodium Florida yg
berfungsi utk mencegah &
mengawal karies gigi ; dgn cara
menghalang proses demineralisasi
& menggalakkan proses
remineralisasi pada enamel gigi
• 1 ml Duraphat gel mengandungi 50
mg Sodium Florida (= 22.6 mg
Florida) + bahan-bahan lain spt
ethanol, propylene glycol,
saccharin, etc)

95. • Kesukaran membuka mulut (trismus)
*radioterapi boleh menyebabkan suatu keadaan yg dipanggil sebagai ‘Radiation
Fibrosis Syndrome (RFS)
*jika RFS melibatkan kawasan otot, otot yg terlibat boleh menjadi ketat, kejang & tidak
boleh berfungsi dengan baik
*jika radioterapi melibatkan kawasan otot ‘lateral pterygoid’, maka pesakit akan
mengalami kesukaran membuka mulut
**bukaan mulut normal = 35-40 mm
*kesukaran membuka mulut akan merumitkan pesakit utk menjaga kesihatan mulut
dgn baik serta mendapatkan rawatan pergigian
*selain itu, pesakit juga akan merasa sukar utk makan & menelan makanan
*oleh itu, pesakit perlulah dilatih dengan latihan bukaan mulut (mouth opening
exercise) agar bukaan mulut menjadi kembali normal

96. Otot ‘lateral pterygoid’ :
*Lekatan :
tulang ‘sphenoid’
TMJ
‘lateral pterygoid plate’
condyle process of mandible
*Fungsi : membantu dalam
bukaan mulut

97. • ‘Osteoradionecrosis’ (ORN)
*adalah keadaan yg mana tulang menjadi mati & tidak vital di kawasan yg
terlibat dengan radioterapi
*radioterapi menyebabkan kawasan tulang yg terlibat mendapat kurang bekalan
darah, kurang oksigen & kurang sel-sel tulang yg sihat (hypovascular, hypoxia,
hypocellular)
*ini akan mengurangkan keupayaan sel-sel tulang utk membaik pulih
strukturnya sekiranya berlaku kerosakan & kecederaan
*ia boleh dielakkan dgn cara mencegah kejadian karies gigi & penyakit
periodontitis yg boleh mengakibatkan gigi terpaksa dicabut. Sekiranya gigi perlu
dicabut, ia perlu dilakukan sebelum memulakan prosedur radioterapi

99. PENCEGAHAN

100. Saringan kanser mulut
• Kumpulan sasaran : semua pesakit baru yg berumur 18 tahun & ke atas

101. Minggu kesedaran kanser mulut
• Diadakan bertujuan utk meningkatkan kesedaran pesakit terhadap bahaya
kanser mulut serta mendedahkan maklumat berkaitan tentang punca, tanda &
gejala serta rawatan yg perlu dilakukan
• Diadakan 1 kali pada setiap tahun
• Program yg diadakan :
Ceramah
Pameran
Kuiz

102. Program KOTAK
• Program Kesihatan Oral Tanpa Asap Rokok (KOTAK) telah diperkenalkan pada
tahun 2016 bertujuan utk mengurangkan kejadian merokok di kalangan pelajar
sekolah
• KOTAK merupakan program intervensi merokok yg dijalankan ke atas semua
murid-murid sekolah rendah & menengah di seluruh negara
• Pegawai pergigian di seluruh negara akan menjalankan pemeriksaan mulut utk
mengesan sebarang masalah kesihatan mulut & pada masa sama
melaksanakan saringan amalan merokok di kalangan murid sekolah
• Pegawai akan dilatih utk mengenalpasti murid yg merokok serta murid yg
berisiko tinggi utk merokok agar usaha pencegahan, intervensi ringkas serta
lanjutan dapat dilaksanakan termasuk sesi kauseling oleh pegawai pergigian yg
mensasarkan kepada perubahan tingkahlaku ; agar murid yg merokok atau
menghisap vape ini terdorong utk berubah & seterusnya mengambil tindakan
utk berhenti merokok

103. • Di Malaysia, berdasarkan Tinjauan Kesihatan Remaja tahun 2017, didapati
sebanyak 13.8% remaja adalah perokok ; yg mana merokok pada usia lebih
muda akan meningkatkan kemungkinan utk seseorang itu kekal sebagai
perokok sehingga dewasa
• Pada tahun 2019, menerusi program KOTAK, saringan membabitkan 2.7 juta
(99.4%) murid sekolah rendah dan 1.95 juta (97.4%) murid sekolah
menengah telah dijalankan. Daripada saringan itu, didapati seramai 1,240
orang (0.04%) perokok membabitkan murid sekolah rendah & seramai
67,763 orang (3.4%) adalah murid sekolah menengah
• Daripada 855 murid sekolah rendah yg menjalani intervensi ini, seramai 762
iaitu sebanyak 89% sudah mengambil tindakan utk berhenti merokok
manakala bagi murid sekolah menengah pula, daripada 39,340 yg menjalani
intervensi seramai 17,767 orang (45%) sudah mengambil tindakan utk
berhenti merokok

104. Pusat Pencegahan Pergigian
• Pusat Pencegahan Pergigian (Unit Kepakaran Kesihatan Awam Pergigian)
ditubuhkan bagi melatih kakitangan pergigian agar berpengalaman dalam
mengendalikan intervensi pencegahan berkaitan penyakit yg melibatkan
rongga mulut
• Ia memfokuskan kepada konsep ‘Family Wellness’ bagi menambah baik status
kesihatan mulut & kualiti hidup masyarakat
• Melalui konsep ini, individu berisiko tinggi terhadap penyakit mulut dikenali
sebagai penanda aras (marker) ; dalam merangka strategi dengan menekankan
kepada kaedah pengubahsuaian tabiat (behavioural modification) di kalangan
ahli keluarga
• Unit keluarga ini pula bertindak sebagai agen pencetus perubahan yg baik
dalam masyarakat ; dalam usaha utk memperbaiki status kesihatan mulut
serta kualiti hidup sesuatu komuniti

105. • Konsep ini didapati boleh meningkatkan pengamalan penjagaan kesihatan
mulut yg baik di dalam sesebuah unit keluarga & seterusnya amalan baik
tersebut dapat tersebar kepada seluruh komuniti masyarakat ; sekaligus dapat
meningkatkan tabiat pencegahan terhadap penyakit berkaitan mulut di dalam
sesuatu populasi
• Di Pusat Pencegahan Pergigian, bagi program berhenti merokok ; ia
memfokuskan kepada pelajar sekolah yg berada di tahap ‘pre-contemplate’
atau ‘contemplate’ yg telah 3 kali GAGAL berturut-turut dalam percubaan
intervensi berhenti merokok di sekolah (melalui program KOTAK)
• Pusat Pencegahan Pergigian akan bertindak sebagai pusat bagi menggalakkan
& memotivasi pesakit-pesakit yg dirujuk agar menjadi individu yg berminat utk
berhenti merokok
• Pada masa yg sama, Pusat Pencegahan Pergigian juga akan bekerjasama
dengan Klinik Berhenti Merokok yg sedia ada (di bawah Klinik Kesihatan)
dalam menangani masalah penggunaan tembakau & ‘tobacco dependence’ di
kalangan pesakit secara berkesan

106. Pengesanan awal
• Pengesanan awal boleh dilakukan melalui :
Pemeriksaan mulut sendiri
Pemeriksaan pergigian secara berkala

107. 6 Langkah mudah bagi melakukan pemeriksaan mulut sendiri

108. Pemeriksaan mulut sendiri
• Pemeriksaan mulut sendiri perlu dibuat secara berkala bagi mengawasi tanda-tanda
kelainan yg mungkin terdapat di kawasan mulut :
Tompok putih
Ulser yg tidak sembuh
Ketumbuhan

109. Pemeriksaan pergigian secara berkala
• Perlu dilakukan setiap 6 bulan sekiranya tidak terdapat sebarang keganjilan di
dalam mulut
• Sekiranya terdapat keganjilan di dalam mulut, tanda & gejala, perlu berjumpa
dengan pegawai pergigian dengan segera

110. Kes-kes yg perlu mendapatkan pemeriksaan di klinik
pergigian

111. KUIZ

112. SOALAN 1
Merokok merupakan faktor risiko utama utk mendapat
kanser mulut
BENAR SALAH

113. JAWAPAN SOALAN 1

114. SOALAN 2
90% dari kanser yg sering melibatkan kawasan rongga mulut adalah merupakan
jenis ‘Squamous cell carcinoma’

115. JAWAPAN SOALAN 2

116. SOALAN 3
Keadaan ini normal & tidak perlu mendapatkan pemeriksaan di klinik pergigian
BENAR
SALAH

117. JAWAPAN SOALAN 3
SALAH
Ia merupakan suatu keadaan yg TIDAK NORMAL & pesakit perlu
mendapatkan pemeriksaan lanjutan di klinik pergigian

118. SOALAN 4
Gambar ini menunjukkan cebisan tulang rahang
yg telah ………………

119. JAWAPAN SOALAN 4
• Cebisan tulang rahang yg telah mati (Osteoradionecrosis of mandible)
• Punca berlaku adalah kerana pesakit melakukan prosedur cabutan
gigi selepas radioterapi

120. SOALAN 5
Kanser atau bukan kanser ?

121. JAWAPAN SOALAN 5
Bukan kanser.
Ia adalah struktur normal yg terdapat pada lidah yg
dipanggil sebagai ‘circumvallate papillae’

122. Disediakan oleh :
Dr Norazreen Abdul Jalil
Pegawai Pergigian UG 52
Klinik Pergigian Peringgit