Deze presentatie is gebaseerd op volgend handboek: Van Berendoncks, A., Van Broeck, C., Van Mol, R., Paternoster, E., Vanhamel, C. en Zwartjes, L., Geogenie ASO-wetenschappen, Uitgeverij De Boeck NV, Antwerpen, 2004, 232 pagina's. De presentatie is bedoelt voor leerlingen van het 5e middelbaar ASO.

1. Gesteenten
1

2. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
2

3. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
3

4. 1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
• Zand = favoriet gesteente om mee te spelen
• Kassei = gestold magma uit kraterpijpen
= ideaal voor wegverharding (vroeger)
• Kunstenaars  rotsblokken tot standbeelden, beelden uit klei
• Grind + zand + cement+ water = beton  tal van toepassingen
4

5. • Stenen gebakken uit klei  Ruwbouw van bijna alle woningen
in Vlaanderen
• Vensterbanken uit arduin, graniet,…
• Grafzerken uit arduin, graniet , marmer
5

6. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
6

7. 1.2. Mineralen
• Bijna alle chemische elementen in aardkorst
 in de vorm van mineralen
• Mineraal = natuurlijke vaste stof opgebouwd uit gebonden
elementen, met een geordende atoomstructuur
• Elk mineraal bepaalde chemische samenstelling
+ te herkennen aan: 1. kristalvorm 5. breukvlak
2. dichtheid 6. glans
3. hardheid 7. kleur
4. splijting
7

8. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
8

9. 1.3. Gesteenten: veranderde puzzel van mineralen
• Graniet = meest voorkomende gesteente in continentale korst
= magma waarin bij stollen 3 mineralen gevormd
werden
9

10. • Graniet = soort 3D-puzzel
• Aan oppervlakte valt puzzel uiteen  contact water en atmosfeer
• Fysische verweringsprocessen  verbrokkelen gesteente door
druk
• Chemische verwering  nieuwe mineralen ontstaan,
verbindingen lossen op
Chemische verwering
• Biotiet + veldspaat kleiplaatjes
10

11. • Kwartsmineraaltjes komen vrij  vrij stabiel fysisch harder
 zandkorrels
11

12. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
12

13. 1.4. Kringloop
• Materie past zich aan aan de omstandigheden
13

14. • Onderdelen van de kringloop:
1. Stolling
2. Afzetting
3. Diagenese
4. Metamorfose
5. Smelten
6. Opheffing
14

15. • Onderdelen van de kringloop:
1. Stolling
- magma in lithosfeer: koelt af en stolt
- magma aan opp: vulkanische gesteenten + stoom en gassen
vormen atmosfeer en vullen oceaan
2. Afzetting
- verwering en transport  grind, zand, silt en klei
- kristallisatie  water verdampt  zout, silex, druipstenen
- opstapeling organogeen materiaal  planten: veen
 zeedieren: krijt
15

16. 3. Diagenese
- Druk op afzetting ↑ ---> samengeperst (ook door aardplaten)
- afzetting = compacter, meer samenhangend
- Vaste afzettingsgesteenten: conglomeraat, zandsteen,
siltsteen, schalie, kalksteen en steenkool.
4. Metamorfose
- Gesteenten opgewarmd bij vulkanisme of samengeperst bij
gebergtevorming  verandering samenstelling, grootte en
richting mineralen.
Vb: kalksteen ---> marmer
schalie ---> leisteen
zandsteen ---> kwartsiet
16

17. 5. Smelten
- Bij subductie of door opstijgend magma
6. Opheffing
- Dieptegesteenten, metamorfe gesteenten en
afzettingsgesteenten  ontstaan in lithosfeer
 door isostatische bewegingen
+ gebergtevorming
- Na erosie bovenste lagen aan opp
17

18. 18

19. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
19

20. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
20

21. 2.2. Stollingsgesteenten
1. Dieptegesteenten of plutonische gesteenten
- Stollen in grote volumes
 Traag : grote kristallen + grofkorrelig uitzicht
Vb: graniet
2.Ganggesteenten
- Volume beperkter
 Minder traag: kristallen kleiner
Vb: dioriet
21

22. 3. Vulkanische gesteenten
• Lava in stromen stolt als uitvloeiinggesteente
Vb: touwlava
• Stolt snel  slechts enkele grote kristallen(fenokristen)
omgeven door microscopische kristalletjes
Vb: Basalt
• Bij zeer snelle afkoeling  ionen verstarren voor kristalvorming
 glad oppervlak + schelpvormig breekt
Vb: Vulkanisch glas of obsidiaan
22

23. • Lava aan opp.  verlaging druk  veel gas ontsnapt
gedeeltelijk, deels gevangen
in stollend gesteente
Vb: Puimsteen
Pyroklastische gesteenten
• Gevormd als losse stukken, lava stolt tijdens vliegen
• Afhankelijk van grootte: - bommen (> 32 mm)
- lapilli (32 tot 4 mm)
- as (< 4 mm)
23

24. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
24

25. 2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
1. Gruisgesteenten
= klastische of detrische gesteenten
= afgebroken van andere gesteenten
• Verweringspuin verplaatst door: - zwaartekracht
- water,ijs Verder afgezet
- wind
• Vaak gesorteerd naar korrelgrootte
---> grofste delen zinken snelst
25

26. • Vaste gruisgesteenten:
door water aangevoerde stoffen kristalliseren tussen korrels
 cementeren aan elkaar
• IJzerhoudende mineralen  roesten vast aan elkaar bij O2
• Naamgeving groep: op basis van korrelgrootte
Gesteente Korrelgrootte Vorm Vb:
Grind > 2 mm afgerond conglomeraat
Zand 2 mm - 64 µm zeer grof tot zeer fijn zandsteen
Silt < 64 µm, > 2 µm afgerond schalie
Klei < 2 µm plaatvormig schalie
26

27. Conglomeraat
Schalie
Zandsteen
27

28. 2. Chemische gesteenten
• Opgeloste door verwering in water  weer uitkristalliseren
als T, of pH verandert
of bij verdamping
• Zoutoplossing uitdampt: zouten kristalliseren uit
• Oplosbaarheid calciumcarbonaat (CaCO3) afh. van CO2-gehalte
• CO2 ↓ doordat T ↑ afzetting
Vb: Travertijn en druipstenen gelijkaardig
• Vuursteen of silex  vorm van kwarts die uitkristalliseert
28

29. Travertijn
Silex of vuursteen
29

30. 3. Organogene of biogene gesteenten
• Plantenmateriaal in koude of zure omstandigheden afgezet
 niet ontbonden
 vormt lagen veen bruinkool steenkool
• Bij samendrukking stoffen uitgestoten  % C neemt toe!
• Aardolie en aardgas: omzetting planktonresten diepere
sedimenten
 brandbaar en dus energiebron
30

31. Veen
Bruinkool
Steenkool 31

32. • Afgezet dierlijk materiaal ≠ brandbaar
= skelet- en schelpmateriaal
• Losse skeletjes bezinken als kalkslib
Diagenese
Krijt en kalksteen
• Mergel= menggesteente krijt en klei
32

33. Overzicht
1. Gesteentecyclus
1.1. Gesteenten in het dagelijkse leven
1.2. Mineralen
1.3. Gesteenten: veranderende puzzel van mineralen
1.4. Kringloop
2. De indeling van de gesteenten
2.1. Stollingsgesteenten
2.2. Afzettingsgesteenten of sedimentaire gesteenten
2.3. Metamorfe gesteenten
33

34. 2.3. Metamorfe gesteenten
• Gesteenten uit andere groepen  omstandigheden
toenemende T en/of druk
door - bedolven onder
afzettingen
- aardplaten
- aanvoer magma
• Daarbij veranderingen
• Kleine kristallen zelfde mineraal ---> grotere kristallen
Vb: kalksteen ---> marmer
zandsteen ---> kwartsiet
34

35. • In nieuwe omstandigheden T en druk :
chemische elementen herschikken zich soms tot nieuwe
mineralen
• Mineralen schikken zich loodrecht op heersende druk
Vb: afzetting klei: kleiplaatjes kriskras door elkaar
Diagenese, toenemende druk
ordening in ongeveer dezelfde richting
Metamorfose
mooie parallelschikking, goed splijtbaar
= leisteen
35

36. • Bij hogere graden van metamorfose: veranderende uitzicht
door verdere groei
kristallen
+ verlies splijtbaarheid
Vb: schist en gneis
36

37. Meer info
 Handboek blz 50 -57
• DUDA, R., REJL, L., Mineralengids, Tirion Uitgevers BV, Baarn, 2003,
319 pagina’s.
• DUDA, R., REJL., L., Grote Mineralen Encyclopedie, 5e druk, Rebo
Productions, Lisse, 1994, 520 pagina’s.
• HOCHLEITNER, R., Welke steen is dat?, Fontaine Uitgevers BV,
‘s-Graveland, 2006, 223 pagina’s.
• PUTLER, A., Geïllustreerde gids voor edelstenen en mineralen, Atrium,
Alphen aan den Rijn, 1998, 256 pagina’s.
37