Reference

1. NOLI ME TANGERE (Kabanata 1-64)
Kabanata 1: Isang Pagtitipon
a. Naghanda si Kap Tiyago ng hapunan para kay Ibarra
- Bisita: padre damaso, kapitan tinong, g. Laruja,
padre sibyla
- Bukas sa lahat: mapagbigay
b. Nagtalo ang pari at Kap Heneral
- Simbahang katoliko vs pamahalaan
c. Pagdating ni Ibarra
- Kulturang alemanya: pagpapakilala sa sarili
d. Laruja sa Pinas
- Libro tungkol sa pinas na nakita ni rizal sa europa:
Antonio morga (hindi malinaw ang impormasyon)
Kabanata 2: Si Ibarra // Kabanata 3: Ang Hapunan
a. Minaliit ni Damaso si Ibarra
- Nagsayang lamang ng oras si Ibarra
- Maunlad ang bansa kapag Malaya
Kabanata 4: Erehe at Pilibustero // Kabanata 5: Pangarap sa
Gabing Madilim
a. Kinaingitan si Don Rafael dahil sa kanyang kayaman
- Pagbukas ng daan sa Esp -> Pil
- Rason ni TGuevarra: (1) pagbukas ng daan Esp-
>Pil, (2) katiwalian; pagpadala ng surveyors, (3)
paglgay ng tao sa isang posisyon na di
karapatdpat, (4) pagyakap ng Pil sa kulturang
Kastila at (5) di tiyak na katagalan ng paglilingkod
sa lipunan
b. Pinagbintangan sa pagpatay sa isang artilyero
- Artilyero: hindi marunong magbasa
- Artilyero (symb): kastila; kapangyarihan kahit
mangmang
c. Naakusahan si DRafael bilang Erehe at Pilibustero
- Erehe: tumutuligsa sa kagawian ng mga kristiyano;
hindi nangungumpisal
- Pilibustero: kaaway ng pamahalaan; malayang
kaisipan
- Don Rafael: hindi nangungumpisal;
pangungumpisal sa isang tao na mas makasalanan
pa (paring kristiyano)
d. Takot ang mga pil abogado na tumulong
e. Napawalang sala matapos ang isang taon
f. Namatay dahil sa paghihirap: kawalang katarungan
g. Simbolismo
- Liwasan: walang pagbabago ang mga pil
- Pangungulila ni Ibarra sa ama: pangungulila ni rizal
- Don Rafael: kawalang katarungan
Kabanata 6: Si Kapitan Tiyago
a. Don Santiago delos santos
- Santiago ng mga santo
- Hindi nakapag-aral; dominikano; negosyante
- Kasundo ang simbahan (nabibili ang kabanalan),
pamahalaan (pera sa simbahan), at mamamayan
(lupain)
b. Maria clara
- Hindi tunay na anak
- Mestisa; iba ang kulay ng mata; kamuka ni Damaso
c. Pia Alba
- Asawa ni kap tiyago
- Ginahasa ni damaso = maria clara
Kabanata 7: Pag-uulyaw sa asotea
a. Katotohanan
- Tradisyunal na panliligaw; mataas na pagrespeto
sa babae
- Palabra de onor
- Pagpapalitan ng liham
b. Kabutihan
- Paghankan sa santo ->relihiyoso
c. Kagandahan
- Walang kamtayang pagmamahal ni Ibarra kay
mclara
- Pagsakripisyo; pagkasentimental
d. Simbolismo
- Malayong pagkawalay: <3 bayan at <3 kay Maria
clara
- Hindi perpekto si Mclara dahil sa kanyang
pagmamahal kay Ibarra
- Leonor rivera = maria clara (inspirasyon)
- Pagtulos ng dalawang kandila
e. Asotea
- Purong pagmamahal; walang ginagawang masama
Kabanata 8: Mga gunita
a. Maynila
- Walang pinagbago (dahil sa prayle)
- Pagkita kay damaso (masama ang tingin)
- Pagkita kay K.Tinong (kasama ang 2 anak) sa
kartela
b. Arroceros
- Paggawaan ng tabako
c. Jardin botaniko

2. - Hambing sa europa
- Hindi Malaya ang tao
d. Bagumbayan
- Naalala ang gurong pari
- “hindi lahat ng kumikinang ay ginto.”
Kabanata 9: Mga Bagay-bagay ukol sa bayan
- Pagkasilaw: takot sa kastila
- Hambing sa kabanata 4
- Prayleng may sakit sa mata: ayaw ipagamot dahil
takot sa paggamot (matanda at baka di kayanin)
simbo: pagkabulag ng mga kastila
Kabanata 10: Ang bayan ng San Diego
a. Heograpiya
- Baybayin ng lawa
- Bukirin at palayan ang paligid
b. Bayan
- Plaza sa gitna ng bayan
- Simboryo (pinakamataas na poste ng simbahan)
c. Alamat ng gubat ng San Diego
d. Simbolismo
- Gubat: primitibong pinoy
- Matandang kastila: mananakop na kastila
- Lawa sa gitna ng gubat: pagkagalad ng likas na
yaman
- Pinambili ng kastila: 3Gs.
- Pagkamatay ng kastila: don Rafael; likas na yaman
at kristiyanismo
- San diego: katabi ng bagong bayan (bagong bayan:
gomburza; san diego: saksi sa pagkamatay ng
gomburza)
Kabanata 11: Mga Makapangyarihan
a. Don Raphael: walang hatak sa bayan, mahina ang
impluwensya; may magandang loob
b. Tiyago: mayaman ngunit hindi makapangyarihan;
pinagtatawanan; sinasalubong ng banda; ginagamit ang
posisyon upang maipalabas na siya’y
makapangyarihan; sunud-sunuran, nagbibigay ng suhol
c. Salvi: ikinukumpara sa Santo Papa; maingat sa
tungkulin at mahigpit mansermon; paraan ng parusa ->
multa
d. Alperes: ikinukumpara sa Hari ng Espanya; paraan ng
parusa -> pananakit
Mga hindi maituturing na makapangyarihan:
a. Gobernadorcillo: inuutusan ng alkalde mayor
(gobernador)
b. Doña Consolacion: makapangyarihan lamang dahil
sa kanyang asawa (alperes), at ang pangingibabaw
nito sa away mag asawa; napapasunod rin niya
ang mga guardia civil
c. Sacristan mayor: sunud-sunuran sa Kura Paroko;
nagiging makapangyarihan lamang kung wala ang
Kura
Salvi at Alperes: dalawang makapangyarihan
- gawi: (1) magiging dahilan ng pagkakagulo dahil
inuuna nila ang kanilang mga personal na interes, (2)
patalbugan sa kapangyarihan: kalituhan sa
mamamayan, (3) hindi mabuting halimbawa sa mga
pinuno ng bayan, (4) hindi tinuturing na pantay ang
lahat
Kabanata 12: Araw ng mga Patay
a. Hayop vs Tao: asal o kamalian ng tao; hayop ->
nakakulong sa sementeryo; hindi pagrespeto ng tao sa
patay -> sepultorero
b. Sementeryo: dalawang sepultorerong naguusap tungkol
sa kanilang gagawin -> ang isa ay may konsensya, ang
isa naman ay sanay na
c. May ipinapahukay ang ‘malaking kura’ na bangkay (20
araw pa lamang na nakalibing) dahil ayaw ng kura na
bigyan ito ng matinong libing (paglipat sa sementeryo
ng mga intsik); matapos ihukay, tinapon ito sa lawa
d. Mababa ang tingin ng mga kastila sa mga tsino dahil
sinubukan ng isang Tsino na angkinin ang Pilipinas
Simbolismo:
a. Pagtapon sa bangkay: patay pa dapat ang matakot
sa buhay dahil sa mga nagagawa nito
b. Pagsunog sa malaking krus: kapangyarihan ni
Damaso sa mga lalabag sakanya
c. Pagpapahalaga sa patay
d. Mababang pagtingin: (1) hindi katoliko, (2)
pagpapataw ng mataas na buwis
Kabanata 13: Mga Babala ng Sigwa
a. Bumisita si Ibarra sa libingan ng ama ngunit hindi ito
mahanap dahil nalipat na daw ito sa libingan ng mga
intsik (ngunit itinapon talaga ito sa lawa) at sinisi si Salvi
para dito
b. Nagdilim ang langit: sigwa – unos, bagyo; konotasyon –
masamang pangyayari
c. Sigwa sa kabanata: (1) pag-aaway ni Ibarra kay Salvi,
(2) simula ng pagbuhos ng galit ni Ibarra
d. Pagsunog sa krus: (1) pagiging hipokrito ng mga
relihiyoso, (2) pagsunog sa mga aral ng Diyos
e. Buto sa paanan ng krus: babala, kasanayan sa ganitong
pangyayari, (1) mamamatay ang sinumang lumaban, (2)
ito ang magiging sanhi ng pagkamatay
Kabanata 15: Ang mga Sakristan

3. a. Pinagbintangan ng Sakristan Mayor si Crispin na
kumuha ng dalawang onza (32 pesos) dahil alam nito
na maraming bisyo ang ama ni Crispin
b. Pagmamalupit ng Sakristan Mayor (pagiging
makapangyarihan): impluwensya mula sa nakakataas;
ginagawa rin ito ng mga kura
c. Dalawang putok (baril) at isang sigaw (guardia civil):
Basilio – nadaplisan ng bala; Crispin – premonisyon na
ito ay patay na: (1) naramdaman ng ina, (2) pagtunog
ng kampana, (3) “wag mo akong iwan, papatayin nila
ako!”
Hindi na naging atensyon ang mga pagputok dahil
natural na ito sa mga tao
d. “Pag araro sa bukid”: mahirap ang trabaho sa
kampaneryo -> mas mabuti ang pag-araro, ngunit bata
pa sila
Kabanata 16: Si Sisa
a. Sisa: ina ni Crispin at Basilio; maganda at kabigha-
bighani
b. Pedro: asawa ni Sisa; iresponsable, palaboy
c. Inihahalintulad si Sisa sa Pilipinas (mahina ang loob,
hinahayaang maabuso ang sarili); babae sa karaniwang
panahon
d. Mataas na pagtingin sa kanyang asawa: itinuturing itong
bathala; ang anak: mga anghel
e. Handa sa hapunan: kahirapan
Sisa Pilipinas
Kasawian sa anak Kahirapan sa manggawa,
hindi makatakas
Kasawian sa asawa
(iresponsable)
Espanya (pagmamalupit)
Mahina ang loob na
lumaban sa asawa
Mahina ang loob na
lumaban sa espanya
Kabanata 17: Si Basilio
a. Umuwi si Basilio ng wala si Crispin
b. Nag alala ang ina dahil sa sugat ni Basilio
c. Panaginip: Pagkamatay ni Basilio
d. Basilio: kinakatawan ang Pilipino – pagmamaltrato
e. Ayaw na ni Basilio maging sakristan
Mga plano ni Basilio sa hinaharap: (1) Lumipat ng
tinatrabahuan at lumipat kay Ibarra, (2) sunduin si Crispin at
pag-aaralin kay Pilosopong Tasyo, (3) mabuhay ng wala ang
ama
Kabanata 18: Kaluluwang Nagdurusa
a. Mga maling paniniwala/ugali: (1) tsismis, (2) pagbili ng
kabanalan – indulgencia plenaria; bili, donasyon,
kumpisal; pagkawala ng ibigsabihin ng kapatawaran, (3)
paninisi, (4) paghuhusga, (5) kahinaan ng loob ->
kabaliwan
b. Mga nagdurusa: (1) Sisa – dahil sa anak; (2) Salvi –
dahil kay Crispin, inkwentro nit okay Ibarra, (3) Manong
at Manang – paghahanap ng indulgencia dahil
nawawala si Salvi
Kabanata 19: Ang Karanasan ng Isang Guro
a. Usapan ng guro at ni Ibarra
b. Kapangitan na nais ipakita: palpak na sistema ng
edukasyon
c. Napalitan ang layunin ni Ibarra, at itinuloy ang nais ng
ama na magpatayo ng paaralan
d. Mga suliranin: (1) pamamalo, (2) kakulangan sa
kagamitan; silong sa kumbento; kawalan ng guro;
walang gusali at mga libro, (3) kawalan ng interes, (4)
walang suporta ang mga magulang; pagmulta ng
magulang sa guro upang paluin ang bata
Kabanata 20: Ang Pulong sa Tribunal
a. Tribunal – bulwagan; nagusap tungkol sa pista
b. Liberal laban sa konserbador
c. Liberal: Don Filipino Lino; humingi ng tulong kay Tasyo;
simpleng pagdiriwang (ayon kay Tasyo)
d. Konserbador: Kap. Basilio; magarbong pagdiriwang
e. Nabalewala ang pag-aaway dahil ang nais parin ng kura
ang masusunod
f. Nais ipakita: nangingibabaw ang kapangyarihan ng
kura; kawalan ng sariling paninindigan; pagsasayang ng
pera para sa magarbong okasyon
g. Kasalukuyan:
a. Liberal - > oposisyon
b. Konserbador -> administrasyon
Kabanata 21: Kasaysayan ng Isang Ina
a. Dalawang guardia civil ang nakita ni Sisa sa kanyang
bahay; dinakip nito si Sisa
b. Nais manguna ni Sisa sa paglalakad: walang
kinalaman; mahirap man, ito ay may dignidad at
kahihiyan
c. Kwartel: Alperes – pinalaya si Sisa sa paniniwalang ang
kura ang nasa likod ng pang-aaresto
d. Pagiging mangmang ng guardia civil dahil kani-kanino
lamang ito sumusunod
e. Pagkabaliw ni Sisa: pagkabulok ng Pilipinas
Kabanata 22: Liwanag at Dilim
a. Liwanag: (1) paguusap ni Maria Clara at Ibarra, (2)
papalapit na pistang pambukid, (3) paghingi ng tulong ni
Pedro para kay Sisa at mga anak
b. Dilim: pagtanggi ni MClara kay PSalvi – pagseselos ni
PSalvi kay Ibarra; nakakalimutan ng pari ang obligasyon
nito; si MClara ang kasiglahan sa buhay ni PSalvi
Kabanata 23: Pangingisda
a. Ugaling Pilipino: konserbatibo – paghiwalay ng babae
sa lalaki
b. Simbolismo: (1) baklad – teritoryo ng Pilipinas, (2) isda
– yaman ng Pilipinas, (3) buwaya – mananakop/Kastila,
(4) pagtalon – pagaalsa; pagkakaisa
Kabanata 24: Gubat
a. Pamboboso ni PSalvi sa mga babaeng naliligo
b. Gulong ng Kapalaran: (1) pinunit ni Salvi dahil labag sa
pananampalataya ang hula, (2) “ang pangarap ay
pangarap lamang” – taliwas sa mensaheng dala ng
telegrama para kay Ibarra tungkol sa paaralan
c. Pagdakip kay Elias
Kabanata 25: Bahay ng Pilosopo
a. Paguusap ni Tasyo at Ibarra – paghingi ng payo ukol sa
pagtayo ng paaralan
b. “wag kang humingi ng payo sa akin” – pagsanguni sa
isang baliw, hindi sumusuporta ang mga mayayaman sa
payo ng isang baliw
c. Pagyubok ng rosas sa hangin – pagiging matatag
Kabanata 26: Bisperas ng Pista
a. Magarbong pagdiriwang ng pista habang abala si Ibarra
sa pag-aayos ng paaralan

4. b. May mga bagay na mas mahalaga pa kaysa sa mga
panandaliang okasyon o selebrasyon
Kabanata 27: Takip-silim
a. Ugaling Pilipino: (1) pagkaingit – pagkaingit ni Tiyago
kay Ibarra; magpapatayo na rin ito ng kumbento, (2)
mapagbigay – pagbigay ng relikaryo
b. Simbolismo: (1) ketongin – hindi ito nakakahawa dahil
sa paglapit ni Sisa dito; (2) sakit sa lipunan ang ketong
– korupsyon, gahaman, pagmamalabis, katamaran;
--Pilipino: wala ng lunas ang sakit, Rizal: may lunas ito
at tugon
Kabanata 28: Ilang Sulat
a. Laman ng mga sulat: pangyayari sa pista tulad ng
sugal, komedya, misa ni PMartin, misa mayor, kainan at
sayawan
Kabanata 29: Ang Umaga
a. Araw ng pista; malaking parte ng Noli ang nilaan para
sa pista
b. Prusisyon – pagiging magastos; pagpapakita ng estado
ng buhay ng bawat Pilipino
c. Intsik – pagbenta ng kandila; nagpabinyag ->
nagpapakitang superior ang katolikong simbahan
d. Tasyo – payak na kasuotan
e. Hermano mayor – pagimbintang kumain upang
ipakitang mayaman ito
Kabanata 30: Sa Simbahan
a. Sermon – nagkakahalaga ng P250; ngunit hindi nabibili
ang kabanalan
b. Agua bendita – pagkawalang saysay ng kabanalan
c. Tingin ni PDamaso kay (1) Ibarra – para sakanya ang
sermon, kaya making dapat ito, (2) PMartin – mas
magaling magsermon si PDamaso
d. Alkalde – magarbong kasuotan; pinatotohanan ang
Filipino time o pagdating ng wala sa napagusapang
oras
Kabanata 31: Ang Sermon
a. Unang bahagi: kastila; pugay sa patrong San Diego, pari
ang guardia sibil ng langit; hindi maiintindihan ng mga
Indyo
b. Ikalawang bahagi: tagalog; di nangungumpisal, pag
aalipusta sa mga indyo
c. Pagpapakitang tao ni Damaso
Kabanata 32: Ang Panghugos
a. Panghugos: panukalang bato
b. Ayos lamang na mamatay ang isang indyo
c. Sinakal at tinulak ni Elias ang taong madilaw
d. Nahuhubog ang bayan sa paaralan; hindi lahat ng
pamahiin ay totoo
Kabanata 33: Malayang Kaisipan
a. Mga lihim na kaaway ni Ibarra: mga dating kaaway ng
ama
Kabanata 34: Ang Pananghalian
a. Pagbalita na sa bahay ni Tiyago tutuloy ang Kap Hen
b. Napagusapan: sermon ni Damaso, paaralan, Don Rafael
(pagpapahalaga sa magulang)
c. “pagmamagaling ng mga pilipinong nakapagaral sa labas”
d. Muntikan ng mapatay ni Ibarra si Damaso
Kabanata 35: Mga Kuro-kuro
a. Kapitana Maria: tuwa dahil sa pagtangol sa ama
b. Don Filipo: dapat ay nagtimpi si Damaso
c. Kababaihan: patay na si Damaso
d. Magbubukid: hindi na matutuloy ang mga pangarap ng
anak
Kabanata 36: Unang Panganorin
a. Excommulgado ni Ibarra
b. Pinagbawal si MC na makitapgkita kay Ibarra; hindi
matutuloy ang kasal, posibleng pagbitay
c. Pagpasok ng magulang sa relasyon ng mga anak
Kabanata 37: Ang Kapitan-heneral
a. Mabuting pagkatao ng kastila
b. Kapitan-heneral: sangayon sa mga payo ni ibarra; hindi
bagay ang isip ni ibarra sa pilipinas
Kabanata 38: Ang Prusisyon
a. Pinakita ang iba’t ibang estado ng buhay ng tao
b. Mabuti: pugay sa relihiyon, matibay na paniniwala sa
Diyos
c. Masama: paboritong santo, pamamalo ng agwasil, pilitang
pagsama
Kabanata 39: Doña Consolacion
a. Nilikhang pangit ng manunulat: marimakim ang taong
tumalikod sa sariling wika
Kabanata 40: Karapatan at ang Lakas
a. Tungalian ng lakas ni Damaso at Ibarra
b. Don Filipo at Kapitan
c. Damaso sa pagpapaalis kay Ibarra
d. Paggambala ng mga sibil
Kabanata 41: Dalawang Dalaw
a. Dalaw ni Elias at ni Lucas
b. Elias: mabuting pakay, mapagkumbaba; sabihing may
sakit si MC at pagpunta sa Batangan
c. Lucas: masama ang gahaman, oportunista; paghingi ng
bayad-pinsala para sa taong madilaw
d. Sakit ng lipunan: pagkagahaman
Kabanata 42: Mag-asawang De Espadaña
a. Doña Victorina: mapagmataas, mababa ang pagtingin sa
Pil, mayabang at mayaman; kinahihiya ang pagkaPil
b. Don Tiburcio: nagmamarunong na mga Pil, mahirap ngunit
kastila; hindi lahat ng kastila ay mayaman
c. Pahiwatig ng mag-asawa: ginagamit ang Pil noon dahil sa
mga yaman nito
Kabanata 43: Mga Panukala
a. Mga panukala ni Carlico: 1) trabaho para kay Linares, 2)
makahanap ng asawa si Linares
Kabanata 44: Paggunam-gunam ng Kasalanan
a. Pagkasakit ni MC
b. Mga paraan ng paggamot: 1) pangungumpisal, 2) huwad
na paggamot
Kabanata 45: Mga Pinaguusig
a. Sawimpalad: a) Elias – hindi tulisan dahil ayaw nito ng
gulo; b) Kap Pablo – tulisan, nagalaga kay Elias
b. Kasawian ni Kap Pablo: nawalan ng anak (ginahasa),
namatay sa paghanap ng hustisya
Kabanata 46: Ang Sabungan
a. Bahagi ng sabungan: pasukan, ulutan, ruweda
b. Negatibong epekto ng sabong: pagpusta, pagasa sa
pagkakataon, napapabayaan ang pamilya
c. Positibo: samahan ng taong iba iba ang estado, katapatan
Kabanata 47: Dalawang Señora
a. Laban ng pilipino at ng kanilang kapwa
b. Umaasa sa kapangyarihan ng asawa
c. Kahinaan ng kababaihan at ng inang bayan na
nagpapadala sa paligid nila
Kabanata 48: Ang Talinghaga
a. Hindi na excommulgado si Ibarra
b. Lumabas na espiya si Elias dahil wala ito sa talaan
c. Mga talinghaga/kaisipan: pagbisita ni ibarra nang nakita si
Linares at MC, ano ang paguusapan ni Elias at Ibarra sa
lawa
Kabanata 49: Tinig ng mga Pinaguusig
a. Mga kahilingan: 1) pagtangkilik ng gobyerno, 2)
karangalan ng tao, 3) bawasan ang kapangyarihan ng sibil
at prayle
b. Malaking impluwensya ang relihiyon
Kabanata 50: Mga Kaanak ni Elias
a. Pagsalaysay ni Elias ng nakaraan
b. May paparating na unos na di kapansin-pansin
Kabanata 51: Ang pagbabago

5. a. Liham ni Victorina kay Linares
b. Tauhang nagbago: Salvi – magiliw kay Ibarra; MC –
masaya dahil napatawad si Ibarra, malungkot dahil
ikakasal na ito kay Linares
Kabanata 52: Ang Baraha ng mga Patay at ang mga Anino
a. Anino: 1) Bruno, 2) Tarsilo, 3) Pedro, 4) Lucas
b. Padre salvi: pakana sa pagaklas, nagbigay kay Lucas ng
pera; pakitang tao ang pagkamabait kay Ibarra
c. Hindi lahat ay ayon sa kung ano ang ginagawa nila
d. Pagka mangmang ng mga sibil
Kabanata 53: Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
a. Mga nais na pagbabago ni Ibarra at Don Filipo
b. Hinambing ni Tasyo si Ibarra kay Filipo dahil sa mga nais
nitong pagbabago
c. Paraan ng pagsulong: 1) unahan – namumuno, 2) tagiliran
– nagpapadala, 3) hulihan – nagpapahila
Kabanata 54: Lahat ng Lihim ay nabubunyag
a. Mga lihim: 1) lihim na pag-aaklas – nalaman ng alperes, 2)
si Salvi ang nagpasimula ng rebelyon, 3) Si Don Pedro
ang nagbintang sa nunong lalaki at naging sanhi ng
kasawian nito
b. Nangibabaw ang pagnanais ni Elias na mahanap ang
pumatay sa mga nuno niya
Kabanata 55: Ang Pagkakagulo
a. Pagsunog ni Elias sa bahay ni Ibarra: pagwaksi sa galit;
pagbabalik loob kay Ibarra
b. Kahalagahan ng lawa sa nobela: pagkamatay ng ama,
pagkakaibigan
Kabanata 56: Sabi-sabi at pala-palagay
a. Natagpuan ang bangkay ni Lucas; pinatay ng sakristan
mayor (amorseko sa damit)
b. Nagpalitan ng kwento tungkol sa aklasang naganap
Kabanata 57: Vae Victis
a. Ayaw kilalanin ni Tarsilo ang limang bangkay (Pedro,
Lucas, Bruno)
b. Paghabilin sa kapatid na babae
c. Tarsilo: kahit na pinapahirapan, may dignidad pa rin at
marunong lumaban
Kabanata 58: Ang Sinumpa
a. Ang sinumpa: Ibarra – inisip ng tao na sya ang dahilan ng
mga kasawian sa bayan
b. Walang nakiramay kay Ibarra
c. Madalas na itinatakwil ang sariling mga kalahi dahil ayaw
nilang madamay
Kabanata 59: Pag-ibig sa bayan at kapakanang Sarili
a. Nakarating sa maynila ang nangyari sa San Diego
b. Don Primitivo: nilikhang tulad ni Dona Victorina;
nagsasalita ng latin kahit na walang nakakaunawa sa knya
c. Usapan: 1) heswita – sa ateneo mula ang mga pilibustero,
kuta ang paaralan ni Ibarra, 2) kaguluhan sa pagtitipon sa
Intramuros, 3) pagbibigay ng singsing ni Kap Tinong at
Kap Tinchang
Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara
a. Masaya si tiyago dahil hindi sya siniyasat ng kastila
b. Usapan ng mga babae: nakahanap na ng bago si MC
c. Usapan ng mga lalake: nilipat si Salvi sa Maynila
d. Mga liham na binigyang kulay ng mga tagapag-usig
e. Magpapakasal lamang para sa ama ngunit hindi bibitawan
ang sumpa kay Ibarra
Kabanata 61: Pamamaril sa Lawa
a. Naisip ni Ibarra ang himagsikan
b. Pagtalon ni Ibarra para maligaw ang mga sibil; binaril at
tinamaan sa balikat
c. Simbolismo: parating na pag-aalsa, pagbabago ng
katauhan ni Ibarra
Kabanata 62: Pagpapaliwanag ni Damaso
a. nalaman ni mc na patay na si ibarra
b. nalaman ni damaso na ikakasal na si mc kay linares,
nalamn rn nito na ayaw ni MC kay linares
c. "mas bagay ka kay linares" dahil sa estado nito sa buhay
kumpara kay ibarra
d. "kumbento o kamatayan": ayaw ni damaso na mag
monghe ang dalaga dahil sa mga hiwagang nagaganap sa
likod ng mga pader nito (hiwaga: pangaabuso ng mga
pari, gahasa, etc)
e. pumayag na lamang si damaso na magkumbento ang
dalaga, dahil ayaw nya itong magpakamtay
Kabanata 63: Ang Noche Buena
a. Malungkot ang bayan kahit noche buena
b. Natagpuang patay ang sakristan mayor
c. Pagkikita ni Sisa at Basilio (inakalang sibil si Basilio)
d. Nakita ni Elias si Basilio: sunugin ang bangkay nila (Sisa
at Elias) at hukayin ang perang tinago at mag-aral
e. May kaligayahan sa simpleng buhay
Kabanata 64: Katapusan
a. Damaso: namatay sa sama ng loob
b. Kap Tiyago: nawala ang kasarapan ng buhay
c. Maria Clara: pumasok sa kumbento
d. Salvi: nagsesermon sa simbahan ni MC
e. Dvictorina: nanatiling nagpapanggap
f. Linares: namatay sa sakit na iti
g. Alperes: umuwi sa Espanya
h. Dconsolacion: tuloy ang bisyo

6. a. Liham ni Victorina kay Linares
b. Tauhang nagbago: Salvi – magiliw kay Ibarra; MC –
masaya dahil napatawad si Ibarra, malungkot dahil
ikakasal na ito kay Linares
Kabanata 52: Ang Baraha ng mga Patay at ang mga Anino
a. Anino: 1) Bruno, 2) Tarsilo, 3) Pedro, 4) Lucas
b. Padre salvi: pakana sa pagaklas, nagbigay kay Lucas ng
pera; pakitang tao ang pagkamabait kay Ibarra
c. Hindi lahat ay ayon sa kung ano ang ginagawa nila
d. Pagka mangmang ng mga sibil
Kabanata 53: Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
a. Mga nais na pagbabago ni Ibarra at Don Filipo
b. Hinambing ni Tasyo si Ibarra kay Filipo dahil sa mga nais
nitong pagbabago
c. Paraan ng pagsulong: 1) unahan – namumuno, 2) tagiliran
– nagpapadala, 3) hulihan – nagpapahila
Kabanata 54: Lahat ng Lihim ay nabubunyag
a. Mga lihim: 1) lihim na pag-aaklas – nalaman ng alperes, 2)
si Salvi ang nagpasimula ng rebelyon, 3) Si Don Pedro
ang nagbintang sa nunong lalaki at naging sanhi ng
kasawian nito
b. Nangibabaw ang pagnanais ni Elias na mahanap ang
pumatay sa mga nuno niya
Kabanata 55: Ang Pagkakagulo
a. Pagsunog ni Elias sa bahay ni Ibarra: pagwaksi sa galit;
pagbabalik loob kay Ibarra
b. Kahalagahan ng lawa sa nobela: pagkamatay ng ama,
pagkakaibigan
Kabanata 56: Sabi-sabi at pala-palagay
a. Natagpuan ang bangkay ni Lucas; pinatay ng sakristan
mayor (amorseko sa damit)
b. Nagpalitan ng kwento tungkol sa aklasang naganap
Kabanata 57: Vae Victis
a. Ayaw kilalanin ni Tarsilo ang limang bangkay (Pedro,
Lucas, Bruno)
b. Paghabilin sa kapatid na babae
c. Tarsilo: kahit na pinapahirapan, may dignidad pa rin at
marunong lumaban
Kabanata 58: Ang Sinumpa
a. Ang sinumpa: Ibarra – inisip ng tao na sya ang dahilan ng
mga kasawian sa bayan
b. Walang nakiramay kay Ibarra
c. Madalas na itinatakwil ang sariling mga kalahi dahil ayaw
nilang madamay
Kabanata 59: Pag-ibig sa bayan at kapakanang Sarili
a. Nakarating sa maynila ang nangyari sa San Diego
b. Don Primitivo: nilikhang tulad ni Dona Victorina;
nagsasalita ng latin kahit na walang nakakaunawa sa knya
c. Usapan: 1) heswita – sa ateneo mula ang mga pilibustero,
kuta ang paaralan ni Ibarra, 2) kaguluhan sa pagtitipon sa
Intramuros, 3) pagbibigay ng singsing ni Kap Tinong at
Kap Tinchang
Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara
a. Masaya si tiyago dahil hindi sya siniyasat ng kastila
b. Usapan ng mga babae: nakahanap na ng bago si MC
c. Usapan ng mga lalake: nilipat si Salvi sa Maynila
d. Mga liham na binigyang kulay ng mga tagapag-usig
e. Magpapakasal lamang para sa ama ngunit hindi bibitawan
ang sumpa kay Ibarra
Kabanata 61: Pamamaril sa Lawa
a. Naisip ni Ibarra ang himagsikan
b. Pagtalon ni Ibarra para maligaw ang mga sibil; binaril at
tinamaan sa balikat
c. Simbolismo: parating na pag-aalsa, pagbabago ng
katauhan ni Ibarra
Kabanata 62: Pagpapaliwanag ni Damaso
a. nalaman ni mc na patay na si ibarra
b. nalaman ni damaso na ikakasal na si mc kay linares,
nalamn rn nito na ayaw ni MC kay linares
c. "mas bagay ka kay linares" dahil sa estado nito sa buhay
kumpara kay ibarra
d. "kumbento o kamatayan": ayaw ni damaso na mag
monghe ang dalaga dahil sa mga hiwagang nagaganap sa
likod ng mga pader nito (hiwaga: pangaabuso ng mga
pari, gahasa, etc)
e. pumayag na lamang si damaso na magkumbento ang
dalaga, dahil ayaw nya itong magpakamtay
Kabanata 63: Ang Noche Buena
a. Malungkot ang bayan kahit noche buena
b. Natagpuang patay ang sakristan mayor
c. Pagkikita ni Sisa at Basilio (inakalang sibil si Basilio)
d. Nakita ni Elias si Basilio: sunugin ang bangkay nila (Sisa
at Elias) at hukayin ang perang tinago at mag-aral
e. May kaligayahan sa simpleng buhay
Kabanata 64: Katapusan
a. Damaso: namatay sa sama ng loob
b. Kap Tiyago: nawala ang kasarapan ng buhay
c. Maria Clara: pumasok sa kumbento
d. Salvi: nagsesermon sa simbahan ni MC
e. Dvictorina: nanatiling nagpapanggap
f. Linares: namatay sa sakit na iti
g. Alperes: umuwi sa Espanya
h. Dconsolacion: tuloy ang bisyo