Het jaarlijkse binnenlandse aardgasverbruik varieert de afgelopen vijftien jaar van 44 tot 52 miljard m3. Er is nog ongeveer 500 miljard m3 winbaar gas - daar zijn we dus in 10 tot 15 jaar doorheen. De gaskraan gaat vanzelf dicht en dan moeten we Noors of Russisch gas importeren, tenzij we zelf voor een andere oplossing kiezen. De winning van Noors gas daalt ook rond 2030. Vooral Rusland is dan onze redder in nood, een ongemakkelijk vooruitzicht. aardgasverbruik, biodiversiteit, duurzaam, duurzaamheid, energie, energieakkoord, energieprestatiecoëfficiënt, energietransitie, gascrisis, klimaatconferentie, klimaatverandering, milieu, oliecrisis, overbevolking, smart grid, sustainable, toekomst, wind energie, zonne energie

1. Een Duurzame Toekomst
Politiek, Milieu, Economie, Energie
DRUK OP SPATIE OF PGDN

2. Er komen nieuwe banen op het gebied van
energiebesparing en schone energie- technologieën en
–diensten.
Het kabinet wil dat in 2023 16% van het energie-
verbruik komt uit hernieuwbare bronnen zoals zon,
wind en water. Het nieuwe bedrijfsleven werkt mee
aan het realiseren van die ambitie.
“In 2050 komt alle energie uit duurzame bron.” Een
ambitieuze doelstelling van de Nederlandse overheid.
Die halen we alleen als er meer onderzoek plaatsvindt
en het aantal technici en wetenschappers dat verstand
heeft van duurzame energie toeneemt.
=
Duurzaamheid?
Een Nederlandse bedrijf gaat de komende maanden
voor miljoenen euro’s een hightech-productielijn
bouwen voor een zonnepanelenfabrikant in Qatar.
De machines kunnen straks, dankzij de technologie van
Eurotron uit Bleskensgraaf, een nieuw type
zonnepaneel produceren.

3. Inhoud
DEEL 1: Een stukje geschiedenis - energie en milieu - urgentie
DEEL 1: Toekomst scenario - energie en milieu
DEEL 2: Een stukje geschiedenis- klimaat en wereldbevolking - urgentie
DEEL 2: Toekomst scenario - klimaat en wereldbevolking
DEEL 3: Terug naar onze mooie dorp - wat kunnen we doen? - ambitie
DEEL 3: Verschillende duurzaamheidsopties nader uitgelicht
DEEL 4: Een eventueel duurzaamheidsprogramma voor 2018 - maatregelen
DEEL 4: Visie tot 2030 en verder
Duurzaamheid is per onderwerp verdeeld in drie thema’s:
• Urgentie: waarom moet er eigenlijk iets veranderen?
• Visie/ambitie: wat willen we bereiken en wanneer?
• Maatregelen: wat hebben we daarvoor afgesproken?

4. Duurzaam - een definitie
Sustainable development is development that meets the needs of the
present without compromising the ability of future generations to meet their
own needs.
Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de
huidige generatie zonder de toekomstige generaties de mogelijkheid te
ontnemen in hun behoeften te voorzien.

5. Vormen van duurzaamheid
Duurzame
Voeding
Duurzame Energie -
de energie transitie
Duurzame Bouw
● Woningen
● Kantoren
● Scholen
● Sportvoorzieningen
Duurzame
Landbouw
Duurzame
Industrie
Duurzame
Afvalverwerking
Duurzame
Demografie
Duurzaam
Bedrijfsleven
Duurzaam
Waterbeheer
Duurzame
Visserij

6. De eerste oliecrisis van 1973 betrof een wereldwijd tekort aan aardolie, dat
opzettelijk was gecreëerd. De crisis werd veroorzaakt door een aantal politieke acties
van de Arabische olieproducerende landen, gericht tegen het Westen. De Arabische
landen verhoogden de olieprijs met 70% en verminderden de olieproductie elke
maand met 5%, zodat de prijs per vat explosief steeg.
Nabije geschiedenis – energie en politiek
Aardolie - eindig!
● Bijna over de piekproductie heen. Rond 2020 wordt de maximale
olieproductie verwacht, een nieuwe economische crash kan het gevolg zijn.
● Langdurige impact op het klimaat.
● Oliereserves worden zwaar overschat.

7. 7 januari 2009. Rusland heeft woensdag alle gasleveringen voor Europa via Oekraïne
stilgelegd. Het is de volgende stap in het gasconflict tussen Kiev en Moskou. Nu de ruzie
over gasbetalingen tussen beide landen verder escaleert, worden de gevolgen in
Europese landen steeds sterker gevoeld. Russische roulette in de energiewereld.
Aardgas
Nabije geschiedenis – energie en politiek

8. Nabije geschiedenis – energie en milieu
Fukushima 2011
Tsjernobyl 1986
● Bijna geen CO2 uitstoot
● Eindig
● Gevaarlijk, met langdurige impact
❏ Harrisburg - Three Mile Island - meltdown - geen gevolgen voor de
gezondheid, maar de economische schade was wel aanzienlijk.
❏ Sellafield - etc.
❏ Risico is kans maal gevolg. Een kleine kans op een heel groot gevolg
- zoals een kernramp of klimaatverandering - is dus toch een groot
risico.
Kernenergie

9. Nabije geschiedenis – energie en milieu
● Zeer hoge CO2 uitstoot
● Eindig
● Goedkoop?
Steenkool/bruinkool
Een klein aantal zeer grote centrales (met
kartel positie van energie-multinationals).
● EON
● Shell
● Exon Mobil
● en vele anderen
Op dit moment bouwt E.ON op de Maasvlakte een nieuwe,
ultramoderne, kolengestookte elektriciteitscentrale. Deze centrale
wordt gebouwd op hetzelfde terrein als de bestaande E.ON centrale.
Een CCS: Carbon Capture System was te duur.
Steenkool uit het buitenland
Verder uitwerken - wordt vervolgd
Aardolie, aardgas en kernenergie hebben de vuile
motoren van de industriële revolutie niet vervangen.
Het aandeel van steenkool in de elektriciteitsmix blijft
stijgen. Als olie en gas halverwege deze eeuw "op"
raken, na slechts honderd jaar gebruik, kan de
industriële samenleving nog tot 2165 worden
aangedreven door steenkool. Niet alleen voor de
opwekking van elektriciteit, maar ook voor de
productie van autobrandstoffen, chemicaliën en
verwarming. De energieproducenten stellen
milieuorganisaties gerust: ze hebben een manier
gevonden om de enorme voorraden steenkool op te
stoken zonder de planeet op te warmen. Ja, ja.

10. Nabije toekomst – energie en milieu
Het jaarlijkse binnenlandse aardgasverbruik varieert de afgelopen vijftien jaar van 44
tot 52 miljard m3. Er is nog ongeveer 500 miljard m3 winbaar gas - daar zijn we dus
in 10 tot 15 jaar doorheen. De gaskraan gaat vanzelf dicht en dan moeten we Noors of
Russisch gas importeren, tenzij we zelf voor een andere oplossing kiezen. De winning
van Noors gas daalt ook rond 2030. Vooral Rusland is dan onze redder in nood, een
ongemakkelijk vooruitzicht. BRON CBS 2010
● De Nederlandse economie is te sterk afhankelijk van de aardgasinkomsten.
Aardgas

11. Verder uitwerken - wordt vervolgd
Na de Groningse gasbel lijkt Nederland opnieuw op een gas- en olieschat te zitten. Een
kwestie van nieuwe technieken om deze brandstoffen aan te boren. Het opraken van
onze energiebronnen lijkt voorlopig opgelost. De belangen zijn groot: een oplevende
economie, werkgelegenheid en onafhankelijke energievoorziening. Proefboringen
moeten de (aanvaardbare) milieurisico's in kaart brengen, zodat deze veilig kunnen
worden afgevinkt. Dit zijn de kaarten die worden uitgespeeld, maar de bevolking
verzet zich.
Het debat is in de Verenigde Staten al verder. De aanvankelijke hype legde eenzijdig
de nadruk op politieke en economische voordelen. En men begon gewoon te boren.
Wat bleek: overschatte voorraden, snelle uitputting, onderschatte milieurisico's en
boortorens die niet uit de kosten komen.
Heinberg beschrijft de schaliewinning (fracking), levert de cijfers en de feiten, en
presenteert de bottom line: We leven aan het einde van het tijdperk van de goedkope
olie. Elke nieuwe vorm van brandstofwinning levert een lager energierendement
(EROEI). We zullen onze energiepolitiek fundamenteel moeten aanpassen. De
argumenten daarvoor zijn ecologisch én economisch. Bij de strategie van onze
regering zullen we allemaal verliezers zijn.
NIET DOEN DUS EN ZEKER NIET NAAR EUROPA IMPORTEREN UIT DE VS
Nabije toekomst – energie en milieu
Schaliegas

12. Schaliegas - giftige chemicaliën lekken
naar het grondwater
methaan komt in de atmosfeer
Methaan is ook een sterk broeikas gas, net als kooldioxide.
De fracking freaks vervuilen lucht en grondwater, de winsten zijn zeer tijdelijk.

13. Samenvatting deel 1
● Wij zijn te afhankelijk van buitenlandse energieleveranciers en dus gevoelig voor
willekeur en chantage.
● De wereldwijde maximale olieproductie wordt rond 2020 verwacht.
● Rond 2030 raakt het Nederlandse aardgas op.
● Na 2030 verdient Nederland niet meer aan aardgas, maar moet ervoor gaan
betalen. De Nederlandse economie is sterk afhankelijk van aardgasinkomsten.
● De huidige energiebronnen zijn eindig en belasten onze planeet aarde.
● Er is een transitie nodig naar duurzame vormen van energie, met meer
onafhankelijkheid van het buitenland.

14. Klimaat - een stukje geschiedenis
Het klimaat heeft altijd al fluctuaties in
temperatuur vertoond. Alleen nu is de
klimaatsverandering (OPWARMEN VAN
DE AARDE) (in ieder geval deels)
veroorzaakt door menselijk handelen.
Ijstijden en temperatuurfluctuaties.

15. Nabije toekomst – klimaat
Meer extreem weer - Engeland 2014 - overigens niet
alleen het veranderende klimaat was de oorzaak.
De zomers worden steeds natter
en de zeespiegel gaat stijgen.
Aangetaste ecosystemen en
verminderde biodiversiteit

16. Nabije geschiedenis – energie en milieu
Het woord smog is een combinatie van de Engelse woorden smoke en fog.
Door rook en uitlaatgassen vervuilde mist. De stoffen die invloed hebben op het ontstaan van
smog zijn vooral ozon en fijnstof en in mindere mate stikstofdioxide en zwaveldioxide. Deze
smog periodes kunnen een paar dagen tot enkele weken duren. In Nederland gebruikt men de
term smog als er meer luchtverontreiniging (ook fijnstof) is dan gewoonlijk, met mogelijk
nadelige gevolgen voor de gezondheid.
Deze smog tgv.
kolenverbranding is
opgelost door over te
gaan op aardgas.

17. Nabije geschiedenis – energie en milieu
Maatregel: Verbod voor de helft van de auto’s
om te rijden, OV gratis.
NB. Smog is ook in onze Randstad nog steeds
een probleem.

18. Nabije toekomst – wereldbevolking
De wereldbevolking groeit sterk en al deze nieuwe bewoners hebben eten, ruimte,
vervoer en daarom ook energie nodig. Progonoses worden naar boven bijgesteld, rond
2100 zijn we met 11000000000 mensen op deze planeet (11 miljard!).
Volgens de prognose blijven de bevolking en aantallen huishoudens in Nederland als
geheel groeien. Zo wordt voorzien dat er tot 2040 ongeveer 1,3 miljoen mensen en
1,1 miljoen huishoudens bijkomen. Het aantal ouderen neemt toe (vergrijzing).
Geboortebeperking is vaak een
moeilijk bespreekbaar onderwerp.

19. De banken – de financiële wereld
De meeste banken en verzekeringsmaatschappijen hebben nauwelijks een rol gespeeld
op het gebied van duurzaamheid. Integendeel; er wordt nog volop geïnvesteerd in de
huidige energie-kartels. Wel hebben ze hun zakken ruim gevuld, hetgeen bijna tot een
compleet bankroet van de EU, VS en de rest van de wereld leidde. Kernwoorden:
bonussen, staatssteun, Libor rente, omvangrijke fraude zonder vervolgingen.
http://eerlijkegeldwijzer.nl/bankwijzer/

20. Nabije geschiedenis - successen!
• Zure regen => opgelost door technologie (katalysatoren, roetfilters, andere
brandstoffen, mestuitstoot).
• Smog => Traditionele smog van kolenkachels is opgelost door over te gaan op
aardgas of elektriciteit voor verwarming van onze huizen.
• Gat in de ozonlaag => opgelost door bepaalde koelvloeistoffen te verbieden.
• Algen in de rivieren en op zee => opgelost door fosfaten in wasmiddelen te
verbieden.
• Vervuilde rivieren => opgelost door afvalwaterzuiveringen en aanpak lozingen van
de industrie.
Er zit weer volop vis in de rivieren.

21. Samenvatting deel 2
● Vele van de huidige energievormen zijn vervuilend en gevaarlijk op korte of lange
termijn.
● Energie wordt schaarser en duurder (net als voedsel, water, land).
● Het klimaat verandert: opwarming, meer extreem weer, de zeespiegel stijgt.
● Ecosystemen en biodiversiteit komen steeds verder in de problemen.
● Er zijn best wel veel mensen op deze blauwe knikker en er komen er nog véél meer
bij. Al deze mensen willen een hoger welvaartsniveau inclusief hogere energie- en
goederenconsumptie, net zoals wij.
● Met wetenschap, technologie en de juiste keuzes kunnen deze problemen opgelost
worden.
● Er is een snelle transitie nodig naar een duurzaam beheerde planeet.

22. DEEL 3: Terug naar ons mooie dorp!
### gaat voor maatregelen die duurzaam zijn
Maar welke maatregelen zijn dat?
● Verschillende duurzaamheidsopties nader uitgelicht
● Een visie voor 2020 (dat is maar 5 jaar)
● Nog verder vooruit kijken naar 2030 (dat is maar 15 jaar)
● Actie plan, maatregelen

23. Overzicht duurzame energie
& duurzame maatregelen
❖ Zonne-energie (simpel, goedkoop)
❖ Windenergie (op zee)
❖ Warmtepompen (veel belovend, hoog rendement)
❖ Warmte - Koude Opslag (WKO)
❖ Warmte - Kracht Koppeling (WKK)
❖ Geothermie / Aardwarmte (glastuinbouw)
❖ Biomassa: bio-brandstof (levert nog weinig op)
❖ Getijde energie
❖ Waterkracht
❖ Stroom naar gas (groene-energie naar gas
omzetten*)
Relevant voor GHG:
❖ Zonne-energie
❖ Warmtepompen
❖ Windenergie
❖ Biomassa
❖ Grootverbruikers geen korting meer geven op
gas en elektriciteit.
❖ Duurzaam (ver)bouwen, isoleren
❖ Duurzaam transport en vervoer, binnenvaart
❖ Fietsen, aandacht voor fietspaden
❖ Elektrische auto’s en fietsen
❖ LED verlichting in de openbare ruimte
❖ Duurzame industrie, bedrijfsleven
❖ Recycling van afval
❖ Vervuiler betaald - CO2 belasting
Relevant voor GHG:
❖ Duurzaam (ver)bouwen, isoleren
❖ A15 + verbreding & bomen
❖ LED verlichting
❖ Elektrische service wagens
❖ Recycling van afval
❖ Fietsen, fietsroutes naar scholen, sportvelden
bv. extra fietspad van Nieuweweg naar
Sluisweg langs Middenwering.
❖ Waterbus naar Dordrecht en Gorinchem,
duurzame binnenvaart
❖ Bomen tegen fijnstof
❖ Oplaadpunten elektrische auto’s en fietsen
ENERGIE (opwekken) MAATREGELEN (minder verbruik, meer
comfort)
* De Gasunie, Torrgas, Stedin en andere bedrijven hebben een overeenkomst
gesloten voor de bouw van een power-to-gasfabriek in Noord-Nederland. In zo’n
fabriek worden wind- en zonne-energie omgezet in gas.

24. Geen vervuiling, geen olie, geen gas, niet afhankelijk
van de buren en de belastingdienst en toch …
met lokale
energie
opslag
Uitgelicht - Zonne-energie
Electriciteit opwekken (PV-panelen)
Warmte opwekken (zonneboiler)

25. Zonnestroom is voor consumenten vanaf 2011
goedkoper dan traditionele stroom.
Hoe zit dat?
• Zonne-energie kost 0.10 €/kWh
• Elektrische energie van het vaste net kost 0.23 €/kWh
• Particulieren mogen zonnestroom salderen, dat betekent dat je over de terug-
geleverde energie geen belasting hoeft te betalen en deze mag verrekenen met
verbruikte energie van het net. Mensen die overdag zelf zonne-energie opwekken op
hun eigen dak, mogen dat (nog) wegstrepen tegen de energie die ze ’s avonds
gebruiken.
Uitgelicht - Zonne-energie

26. Belasting dus …
• Elektrische energie opwekken met kolen of gas is goedkoop en kost maar
zo’n 0.02 tot 0.07 €/kWh (afhankelijk van vraag en aanbod).
• Echter door allerlei belastingen, heffingen, transportkosten, etc. kost een
kWh bij u thuis uit het stopcontact ongeveer 0.23 €/kWh.
• Een factor 4 à 6 ! (Leuker kunnen we het niet maken ; )
• Zonne-energie van PV-cellen kost nu ongeveer 0.10 €/kWh.
• ECHTER: Als de overheid stopt met salderen en belasting gaat heffen over
teruggeleverde stroom hebben we een probleem. Lokale opslag dus!
• Lokale elektriciteitsopslag helpt ook het elektriciteitsnet te stabiliseren.
Uitgelicht - Zonne-energie

27. Energieopslag is de volgende stap
Power-One: 'Energieopslag is volgende
stap voor de PV-markt'
Power-One dat sinds vorig jaar onderdeel is van ABB
maakt zich op voor de massale uitrol van
energieopslagsystemen. Het bedrijf lanceerde haar
batterijopslagsysteem REACT tot nu in Duitsland en
Italië.
Uitgelicht - Zonne-energie
Tesla Powerwall (klik op plaatje voor video)

28. Geen vervuiling, geen olie, geen gas
niet afhankelijk van de buren en toch …
Uitgelicht - Windenergie
Energieakkoord 2013: Van alle energie die in
Nederland gebruikt wordt, moet in 2020 14%
hernieuwbaar zijn. In 2023 moet dat aandeel
16% zijn.
Zo zal er in 2023 een energievermogen van 4450 MW
(Megawatt) uit wind op zee gerealiseerd zijn. Dat
gebeurt gefaseerd, met steeds modernere techniek en
steeds lagere kosten.
2014 - De financiering voor de bouw van het grootste windmolenpark
van Nederland is rond. Met het Gemini windpark is €2,8 mrd
gemoeid. Het Gemini windpark bestaat uit 150 windmolens elk met
een vermogen van 4 megawatt. Het totale vermogen van 600
megawatt is goed voor de energievoorziening van circa 785.000
huishoudens.
Jaarlijks produceert het park ongeveer 2,6 terrawattuur aan stroom.
Het windpark kan hiermee de komende 25 jaar 1,5 miljoen
Nederlanders van stroom voorzien. De projectfinanciering kent een
rentetarief van ongeveer 5 procent voor de volledige
afschrijvingsperiode van de lening. Het project komt hierdoor tot
stand zonder overheidssubsidie.

29. Wat als we massaal op zonne-energie
en windenergie overgaan?
• Dan hebben we een probleem – de centrales kunnen dan niet meer voor stabiele stroom
zorgen, omdat wind- en zonnestroom sterk kunnen fluctueren (snelle- of langzame
veranderingen van het energieaanbod).
• De grote energiebedrijven hebben wind- en zonneparken vooral als stoorzender gezien,
de laatste jaren begint dit te veranderen en nemen ze maatregelen.
• Een oplossing is energie lokaal opslaan. Dit is de volgende grote uitdaging voor de
zonne-energie en wind- industrie.
• Bij deze oplossing horen zogenaamde SMART GRIDS.
Natuurlijke fluctuaties in het energienet - met een piek rondom 18:00 als veel mensen thuiskomen.

30. Smart Grid = Slim Energienetwerk
De term smart grid wordt gebruikt voor technologieën om het elektriciteitsnet te
beheren. Nu steeds meer apparaten worden aangesloten die lokaal een forse vraag of
aanbod van stroom veroorzaken. Bijvoorbeeld een hele wijk waar iedereen zijn
elektrische auto om 19:00 aan de oplader hangt, of een wijk waar alle huizen
zonnepanelen hebben en er in de wijk veel meer wordt opgewekt, dan op dat moment
wordt verbruikt.

31. Hoe ziet de toekomst er uit?
Een klein aantal zeer grote centrales (met
kartel positie van energie-multinationals).
vele kleine,
snelle en
schone
producenten
middelgrote
en schone
producenten
zeer kleine,
snelle en
schone
producenten
zeer kleine,
snelle en
schone
producenten
De overgang naar duurzame energie heeft gevolgen voor de energienetwerken:
● De rollen ‘producent’ en ‘gebruiker’ lopen steeds meer door elkaar.
Woningen, gebouwen en wijken kunnen (deels) zelfvoorzienend
worden (micro grid).
● Aansluiting op het net is in de toekomst niet vanzelfsprekend
● Nieuwe locaties, waar duurzame energie wordt opgewekt, moeten in
het net worden opgenomen
● Het energiesysteem moet flexibeler worden, want het aanbod van
duurzame energiebronnen als wind en zon is niet constant
Decentraal - met vaak lokale energie opslag.
Energie uit het buitenland
Traditionele energie van fossiele brandstoffen en ook (voor sommige landen)
kernenergie zal voorlopig nodig blijven. Maar fossiele brandstoffen raken snel op,
met name aardgas en aardolie. We moeten op andere, decentrale (lokale)
energiebronnen overgaan. Bronnen die duurzaam zijn.
Centraal
micro grid

32. Hoe ziet de toekomst er uit?
lokaal opgewekte
energie en lokale energie
opslag - micro grid
meerdere
kleine snelle
producenten
Een klein aantal zeer grote centrales.
Overigens ook een vorm van horizonvervuiling.
Van niet-duurzaam centraal naar duurzaam
decentraal (lokaal) met slimme energienetwerken.
Een ENERGIE INTERNET.
Een decentraal netwerk is ook veel
robuuster dan een centraal gestuurd
netwerk. Analogie: Het Internet - een
netwerk dat bijna niet is uit te schakelen.
Energie uit het Verweggistan
Centraal Decentraal - met vaak lokale energie opslag.

33. Hoe ziet de toekomst er uit?
Zonnestroom kan zonder problemen nog een factor 20 groeien -
daarna moet het net aangepast worden (of meer lokale opslag).

34. Hoe ziet de toekomst er uit?
Van niet duurzaam centraal naar duurzaam
decentraal (lokaal) met slimme netwerken
Stedin, ABB, KPN en Heijmans zijn gestart met het energieproject Hoog Dalem. Als
onderdeel van de proeftuin worden op wijk- en woningniveau voorzieningen aangebracht
om nader onderzoek te kunnen doen naar nieuwe energietoepassingen in een slim
energiesysteem. PeakShaving, het opvangen van verschillen tussen (pieken in de) vraag-
en aanbod in energie, maakt daar onderdeel van uit.
Smart Energy Collective - Gorinchem - all electric
Het project in Hoog Dalem is een van de vier projecten binnen het Smart Energy
Collective (SEC). Het SEC is een brancheoverstijgende samenwerking van 14 bedrijven,
die door middel van open innovatie samenwerken aan technologische innovaties en
nieuwe diensten op het gebied van Smart Energy: intelligente energienetten én -
diensten. Met de nieuwe technologie kunnen bewoners zelf energie opwekken, opslaan en
op gunstige momenten gaan gebruiken.

35. Hoe ziet de toekomst er uit?
Van niet duurzaam centraal naar
efficiënt decentraal - minder verliezen
Conversie-verliezen. o.a. uit het technisch weekblad van de NIRIA.
De energieverliezen van de grote centrale tot aan uw stopcontact lopen op tot meer dan
40%!
Met lokale efficiënte opwekking kunnen deze transport- en conversieverliezen aanzienlijk
gereduceerd worden. Tot meer dan 80% bij WKK (Warmte Kracht
Koppeling/Opwekking).
https://www.kivi.nl/
Verder uitwerken - wordt vervolgd.

36. Uitgelicht - Duurzaam Bouwen
Engelse bouw vs Scandinavische
Maar ook de Nederlandse bouwwereld
concurreert alleen op bouwprijs. Een
duurzaam huis is over de gehele levensduur
veel goedkoper en ook comfortabeler.
Een energie neutrale woning is bij nieuwbouw
eenvoudig te realiseren met goede isolatie,
zonnepanelen en bv. een warmtepomp.
Je bespaart zeker 2000 euro per jaar en dus
zo’n 30000 euro in 15 jaar tijd!

37. Uitgelicht - Duurzaam Bouwen
(goed voor het lokale bedrijfsleven)
Voor bestaande bouw liggen duurzame, maar zeker ook economische kansen voor het oprapen, blijkt
uit een rapport van het ING Economisch Bureau.
Door het Energieakkoord 2013 is veel geïnvesteerd in duurzame energie. Terugdringen van
energieverbruik lijkt een vergeten onderwerp, maar juist hier liggen kansen op het gebied van
investeringen, besparingen, maar ook nieuwe werkgelegenheid. Verbouwingen leiden direct tot
werkgelegenheid in de bouwsector, schrijft de ING in het rapport ‘Energiebesparing in bestaand
vastgoed’.
De overheid focust zich vooral op energiebesparing voor de woningmarkt. De grote winst valt echter te
halen bij kantoren en winkels. Het energieverbruik van 180.000 kantoor- en winkelpanden staat gelijk
aan dat van 1,5 miljoen huishoudens. Alleen al het elektriciteitsverbruik van de winkels van Ahold in
Nederland bedroeg in 2012 551 miljoen kilowattuur. Dit is vergelijkbaar met het verbruik van 150.000
woningen.

38. Uitgelicht - Duurzaam Bouwen
(goed voor het lokale bedrijfsleven - mits ze het oppikken)
Partijen in het Energieakkoord streven naar een energieneutraal
gebouwde omgeving in 2050. Veel te laat natuurlijk. In 2020
moeten 1 miljoen huishoudens en bedrijven voor een “substantieel”
deel via duurzame decentrale energie in hun elektriciteitsvraag
voorzien. Of gewoon zelf energie produceren!

39. Uitgelicht - Warmtepompen
Warmtepompen halen met een warmtewisselaar warmte uit de onuitputtelijke bronnen
lucht, bodem of grondwater; en ze hebben een zeer hoog rendement. Daardoor
gebruiken warmtepompsystemen weinig tot geen fossiele brandstof en veroorzaken ze
weinig milieubelasting.
Schematische tekening van een warmtepomp:
1 is de condensor
2 het smoorventiel
3 de verdamper
4 is de compressor
Van elke kWh hoogwaardige elektrische energie die de warmtepomp verbruikt krijg je 4 tot 6 kWh
laagwaardige warmte terug, bv. voor vloer- of luchtverwarming. Je kan er ook mee koelen.
4
2
3 1

40. Uitgelicht - Warmtepompen
Warmtepompen die warmte uit de lucht halen zijn het meest eenvoudig en robuust.
Warmtepompen die warmte halen uit de grond zijn complexer (grondboringen naar 120
meter, pompen), bovendien kunnen de bronnen elkaar beinvloeden als de boorputten dicht
bij elkaar liggen. Als er zomers niet wordt gekoeld (bv. geen airco zoals in
bejaardenhuizen) kan ijsvorming onder de grond optreden.
Warmtepompen die warmte uit de lucht halen zijn het
meest eenvoudig en robuust.

41. Uitgelicht - Energieprestatiecoëfficiënt
De Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) is een index die de energetische efficiëntie van
nieuwbouw aangeeft, en wordt bepaald door berekeningen vastgelegd in de norm NEN
7120 die sinds 1 juli 2012 de normen NPR 2916 (utiliteitsbouw) en NPR 5128
(woningbouw) vervangt. In Nederland geldt voor woningbouw sinds 2006 een eis van
0,8. De EPC-berekening is opgenomen in het bouwbesluit, en sinds 1995 is het
verplicht deze bij een bouwaanvraag in te dienen. Vanaf 2015 is de norm EPC 0,4
De energieprestatiecoëfficiënt van een woning drukt de energetische prestatie van een
woning uit. De waarde 1,0 is ongeveer wat een gemiddelde woning in 1990
presteerde. Een woning met een EPC van 0,6 gebruikt dus nog maar 60% van de
energie, die zo'n woning twintig jaar terug gebruikt zou hebben.
De overheid scherpt de norm steeds verder aan zodat er in 2020 energieneutrale
woningen worden gebouwd (EPC 0,0). Het doel van de aanscherping is de CO2-
uitstoot in Nederland reduceren.

42. Samenvatting - duurzaam bouwen
❖ Zonne-energie (simpel, goedkoop)
❖ Warmtepompen (veel belovend, hoog rendement)
❖ Warmte - Koude Opslag - WKO
❖ Biomassa: bio-brandstof (levert nog weinig op)
❖ Energieakkoord
❖ Duurzaam (ver)bouwen, isoleren
❖ Scholen en sportvoorzieningen
❖ Sociale woningbouw
Bedrijven
❖ Heijmans en lokale bedrijven
❖ Voorsprong door kennis
❖ Initiatief nemen
Technisch Politiek in GHG
Financieel
Duurzame bouw is over de gehele levensduur veel
goedkoper en ook comfortabeler.
Een energie neutrale woning is bij nieuwbouw
eenvoudig te realiseren met goede isolatie,
zonnepanelen en bv. een warmtepomp.
Je bespaart zeker 2000 euro per jaar en dus zo’n
30000 euro in 15 jaar tijd!
Duurzame Bouw
● Woningen
● Kantoren
● Scholen
● Sportvoorzieningen TU Delft campus - home with a skin

43. Uitgelicht vervoer - 2030
Hoe verplaatsen we onszelf en onze goederen in 2030?
• Elektrische auto’s, vrachtwagens
• Hybride (eigenlijk niet zo efficiënt als beweerd wordt)
• Waterstofgas (brandstofcel => H2-gas => electriciteit)
• Trein, metro
• Boot
• Vliegtuig (zeer vervuilend!)
• Stoppen met diesels (zeer vervuilend!)
Stof tot nadenken / discussie
Het heeft niet zoveel nut om naar een energie neutrale woning te streven als je iedere
maand 300 euro aan benzine verstookt in de file ...
• Thuiswerken
• Digitale meetings
• Verplaatsen vermijden dus?

44. Uitgelicht vervoer - rijksweg A15
Wat is Project A15?
Natuur & Milieu en Milieudefensie werken samen aan een droom: de A15 moet de
eerste duurzame snelweg ter wereld worden. Om dit te realiseren zijn ze Project A15
begonnen.
De ambitie is: in 2015 rijden over de A15 – de drukke verkeersader die Rotterdam
met het oosten van Nederland verbindt – 40.000 mensen in elektrische (deel)auto’s
op lokaal opgewekte stroom uit zon en wind.
http://www.projecta15.nl/wat-is-project-a15
Van belang voor GHG
• In ieder geval verbreden tot 2 x 3 rijstroken
• Fluister asfalt
• Fileleed aanpakken
• Bomen voor fijnstof en geluidsdemping
• ‘s avonds laat LED lichten dimmen - ‘s nachts uit

45. Aanbevelingen - Perspectief voor 2020
Duurzaam GHG
❏ Zonne-energie stimuleren voor particulieren en bedrijfsleven
❏ Duurzaam bouwen stimuleren (voor bouwondernemers, na 2020 verplicht)
❏ Duurzame gemeentelijke gebouwen (isolatie, verlichting, warmtepompen,
zonne-energie)
❏ Duurzame openbare verlichting
❏ Elektrische service wagens
❏ Fietsen, fietspaden, waterbus, binnenvaart
❏ A15 aanpakken

46. Duurzaamheid voor ieder1
PERSPECTIEF VOOR VOLGENDE GENERATIES
yes
we
must

47. EINDE
Hierna volgen wat reserve dia’s
REFERENTIES
DETAIL BEREKENINGEN E.D.
EVENTUEEL PROGRAMMA VOOR 2018

48. Referenties - bronnen
Sustainable Energy - Without The Hot Air | David J.C. MacKay
gratis download: http://www.withouthotair.com/download.html
De Rekening Voorbij | KIVI (Koninklijk Instituut Van Ingenieurs)
https://www.kivi.nl/CM/PAG000010508/Publicatie-de-rekening-voorbij.html
Duurzaam nieuws voor het bedrijfsleven
http://www.duurzaambedrijfsleven.nl/
Duurzaam Gebouwd is hét kennisplatform over duurzaam bouwen.
http://www.duurzaamgebouwd.nl/
Energieakoord 2013*
* Geen sterk plan en soms zelfs "contra-duurzaamheid"
Al Gore: An Inconvient Truth: Amerikaanse documentairefilm over de opwarming van de Aarde.

49. Zonne energie kost nu (JAN 2014) 0.10 €/kWh
Wat kost een kWh zonnestroom?
voorbeeldje Natuurspeeltuin
12 zonnepanelen
investering 4400 euro
geen subsidie
zelf aanleggen (simpel)
productie 2500 kWh/jaar
opbrengst 575 euro/jaar
terugverdientijd 8 jaar
daarna 12 jaar gratis stroom
mits salderen blijft bestaan

50. VOORBEELD ZONNEPANELEN
Aanschaf 4400,00
Installatie 1000,00
Prijs
stroom Opbrengst Jaarlijkse Totale
Jaar €/kWh in kWh opbrengst Opbrengst
1 0,18 2500 450,00 450,00
2 0,18 2475 449,96 899,96
3 0,18 2450 449,86 1349,82
4 0,19 2425 449,73 1799,55
5 0,19 2400 449,54 2249,09
6 0,19 2375 449,31 2698,39
7 0,19 2350 449,02 3147,42
8 0,19 2325 448,69 3596,10
9 0,19 2300 448,30 4044,41
10 0,20 2275 447,86 4492,27
11 0,20 2250 447,37 4939,64
12 0,20 2225 446,83 5386,47
13 0,20 2200 446,22 5832,69
14 0,20 2175 445,56 6278,26
15 0,21 2150 444,85 6723,10
16 0,21 2125 444,07 7167,17
17 0,21 2100 443,23 7610,41
18 0,21 2075 442,34 8052,74
19 0,22 2050 441,38 8494,12
20 0,22 2025 440,36 8934,48
21 0,22 2000 439,27 9373,75
22 0,22 1975 438,12 9811,86
23 0,22 1950 436,90 10248,76
24 0,23 1925 435,61 10684,36
25 0,23 1900 434,25 11118,61
totaal 55000
euro/kWh' 0,10
Wat kost een kWh zonnestroom?
Zonne energie 0.10 €/kWh
12 zonnepanelen
investering 4400 euro
productie 2500 kWh/jaar
opbrengst 575 euro/jaar

51. Bron: PA Consulting Group.
Nederland wilt in 2020 ongeveer 6 gigawatt aan
windmolens draaiende hebben. Kijkend naar de scores
van Nederland, dan is windenergie net als vorig jaar de
aantrekkelijkste energievorm. Met een indexscore van
150 punten zijn zowel de onshore als de offshore-
variant aanzienlijk aantrekkelijker dan gecombineerde
gasturbine cyclus (CCGT) en hydro-elektrische energie.
Als het gaat om duurzame energie staat Nederland
internationaal gezien in de middenmoot. Zo heeft
bijvoorbeeld duurzame marktleider Denemarken een
score van 148, bijna 30 punten meer dan het
Nederlandse gemiddelde van 120. Opmerkelijk is dat
het investeringsklimaat voor zonne-energie sterk is
verbeterd. Dat is volgens de onderzoekers een van de
effecten van het Energieakkoord.
Investeringen -
Een analyse voor Nederland in 2014

52. Wat is de visie voor Nederland, Europa?
• Energie neutraal (of zelfs energie producerend!) bouwen na 2020 (EPC = 0,0)
• 14 tot 33 % duurzame energie als percentage van totale energie
• Smart Grids
Nederland: Van alle energie die in Nederland gebruikt wordt, moet in 2020 14% hernieuwbaar zijn. In 2023
moet dat aandeel 16% zijn. De industriële partijen die deelnemen aan het Energieakkoord willen bijdragen
aan het realiseren van deze ambities. Er worden maatregelen genomen om de productie van hernieuwbare
energie op te schalen. Zo zal er in 2023 een energievermogen van 4450 MW (Megawatt) uit wind op zee
gerealiseerd zijn. Dat gebeurt gefaseerd, met steeds modernere techniek en steeds lagere kosten.
Situatie in Europa - windenergie: Om de eerste grens van 10 GW te halen had men 20 jaar nodig. 13 jaar erna
rondde men de kaap van 100 GW. De mijlpaal van 100 GW geïnstalleerd vermogen (vergelijkbaar met 39
kerncentrales) werd overschreden in 2012, waarmee ongeveer 57 miljoen huishoudens van elektriciteit
kunnen worden voorzien. In 2011 lag het nog op 94 GW. De helft of 50 GW werd pas in 2006 gehaald volgens
cijfers van het EWEA.

53. Enkele cijfers ter oriëntatie - 2014
Vermogen grote fossiele energiecentrale: 1000 MW (MegaWatt) = 1 GW (GigaWatt)
Aantal centrales in Nederland: 7 kolencentrales, 50 gascentrales, 1 nucleaire centrale. LINK
Opgesteld vermogen in Nederland - gas, kolen, nucleair: 24 GW maximaal
Opgesteld vermogen aan PV (zonne-energie): 700 MWp (0.5% van het totale energieaanbod). Eind 2013
Maximaal op te stellen vermogen - huizen - kantoren - fabrieken -stadions - etc. : 7 GWp (5% van totaal) 2020
Opgesteld vermogen aan windenergie: 3000 MW = 3 GW
Opgesteld vermogen thermische energie: 350 MW
Gas uit Rusland kost 33 eurocent per kuub, Nederlandse huishoudens betalen 83 eurocent per kuub.
Europa importeert 60 procent van het gas en tegen 2035 zal dat 80 procent zijn. Van de olie importeren we 80
procent, 90 procent tegen 2035. Voor steenkool is de import 50 procent.
Anno 2007 had de standaard windmolen een vermogen van 3 MW.
in 2023 zal een energievermogen van 4450 MW (Megawatt) uit wind op zee gerealiseerd zijn.
Nederland: Van alle energie die in Nederland gebruikt wordt, moet in 2020 14% hernieuwbaar zijn.
In 2023 moet dat aandeel 16% zijn. En daarna zal het aandeel alleen maar toenemen.

54. Toename van het broeikasgas CO2 in de
atmosfeer van de aarde
Ga me nou niet vertellen dat je denkt dat er nog steeds niets aan de hand is - in dat geval slaap
lekker verder en trek je van geen enkel wetenschappelijk bewijs iets aan.

55. Duurzaamheid
Een visie voor 2020 en de langere termijn
// discussie kader //

56. De afgelopen jaren zien we de onmiskenbare tekenen van een revolutionaire
verandering in onze energiehuishouding, vergelijkbaar met de verandering die het
internet in de informatie- en communicatietechnologie veroorzaakte. We gaan steeds
vaker zelf elektriciteit opwekken of warmte maken, met zonnepanelen op onze daken,
als mede eigenaar van windturbines of met onze eigen duurzame warmtepomp. En dat
doen we niet in ons eentje, maar samen met onze wijkbewoners, buren, collega’s en het
bedrijf om de hoek. Lokale activiteiten dus, die door de gemeente ondersteund dienen
te worden.
Duurzaamheid & Energie
VISIE VOORBIJ 2020: RATIONEEL & REALISTISCH

57. Politieke systemen kunnen kunnen slecht overweg met lange termijnproblemen, zelfs
wanneer ze met 100% zekerheid zullen optreden.
De politiek moet stoppen met korte termijn denken. Energiebesparing en het opwekken
van duurzame energie is geen probleem maar een inspirerende uitdaging, waar iedereen
beter van wordt. De verstrekking van de juiste informatie en kennis aan onze inwoners is
hierbij cruciaal.
### staat voor besparende maatregelen die goed voor het milieu en de portemonnee
zijn. Daarom:
Selectief toepassen. ### staat voor het selectief toepassen van nieuwe technieken voor
energieopwekking of besparing, waarbij wij de voor- (bijv. milieu, kosten) en nadelen
(bijvoorbeeld horizonvervuiling) zorgvuldig willen afwegen alvorens er mee aan de slag
te gaan.
Zoeken naar besparingen. De gemeente moet continu zoeken naar energiebesparingen,
in haar openbare gebouwen, openbare verlichting, wagenpark, werkmethoden, etc.
Duurzaamheid & Energie
VISIE VOORBIJ 2020: RATIONEEL & REALISTISCH

58. Duurzaamheid: Zonne-energie
Deze vorm van energie wordt steeds aantrekkelijker. De rendementen stijgen de
komende jaren voortdurend en de kosten per kWh gaan voortdurend omlaag.
Zonnestroom is voor particulieren, maar ook onze gemeente zeer interessant. Wij
willen plaatsing op gemeentelijke gebouwen, zoals sporthallen, bevorderen. Ook
willen we particuliere initiatieven aanmoedigen. Dat is ook goed voor het lokale
bedrijfsleven.
VISIE VOORBIJ 2020: RATIONEEL & REALISTISCH

59. Duurzaamheid: Windmolens
### is tegen deze horizonvervuiling en wij zijn dan ook tegen uitbreiding van het aantal
windmolens vlak bij de civiele bebouwing.
Op zee of ver van de civiele bebouwing is het een prima methode. De lokale
bevolking dient duidelijk mee te profiteren van de opbrengsten.
Zeker met de toenemende masthoogtes zijn windturbines sterk in het landschap
aanwezig. In de beginperiode van windenergie werden vooral individuele windturbines
geplaatst wat een "rommelig" effect gaf. Tegenwoordig worden windturbines meer
geplaatst in lijn- en clusteropstellingen die meer aansluiten bij bestaande elementen in
het landschap zoals wegen en kanalen.
VISIE VOORBIJ 2020: RATIONEEL & REALISTISCH

60. Duurzaamheid & bouwen (1/ 2)
Goed voor het lokale bedrijfsleven!
Voor bestaande bouw liggen duurzame, maar zeker ook economische
kansen voor het oprapen, blijkt uit een rapport van het ING Economisch
Bureau.
Door het Energieakkoord 2013 is veel geïnvesteerd in duurzame energie.
Terugdringen van energieverbruik lijkt een vergeten onderwerp, maar juist
hier liggen kansen op het gebied van investeringen, besparingen, maar ook
nieuwe werkgelegenheid. Verbouwingen leiden direct tot
werkgelegenheid in de bouwsector, schrijft de ING in het rapport
‘Energiebesparing in bestaand vastgoed’.
De overheid focust zich vooral op energiebesparing voor de woningmarkt.
De grote winst valt echter te halen bij kantoren en winkels. Het
energieverbruik van 180.000 kantoor- en winkelpanden staat gelijk aan
dat van 1,5 miljoen huishoudens. Alleen al het elektriciteitsverbruik van
de winkels van Ahold in Nederland bedroeg in 2012 551 miljoen
kilowattuur. Dit is vergelijkbaar met het verbruik van 150.000 woningen,
evenveel als het aantal inwoners van een stad als Arnhem.
VISIE VOORBIJ 2020: RATIONEEL & REALISTISCH

61. Duurzaamheid & bouwen (2/2)
De utiliteitsbouw maakt in de komende jaren een krimp door (-0,6%/jaar) wat resulteert in een
lagere energievraag. De energievraag in de gebouwensector wordt voornamelijk bepaald door de
elektriciteitsvraag, de warmtevraag, maar ook - meer dan in de huishoudens door de koudevraag.
Besparingen vinden plaats door isolatie, warmteterugwinning bij ventilatie, efficiëntere apparaten
en verlichting door voornamelijk LED-systemen. Intelligente systemen als bewegingsdetectie en
daglicht afhankelijke regeling reduceert de vraag nog verder. Ruimteverwarming in de utiliteitsbouw
vindt plaats door middel van elektrische warmtepompen in combinatie met warmte- en koudeopslag
(WKO) (65%) en zon-thermische panelen (9%), daarnaast is er een substantieel aandeel voor
warmtenetten (16%) die werken met geothermische warmte. Een groot deel van de koeling in
gebouwen wordt ook via warmte en koudeopslag gerealiseerd. Ook in deze sector is de potentiële
marktpenetratie van zonnepanelen hoog tot zo’n 40%.
Goed voor het lokale bedrijfsleven!
VISIE VOORBIJ 2020: RATIONEEL & REALISTISCH

62. Duurzaamheid & openbare verlichting
In de lichttechniek is de LED-lamp de laatste jaren sterk verbeterd en wordt deze steeds meer toegepast
vanwege zijn lange levensduur en lage energieverbruik. In openbare gebouwen kan dit een belangrijke
besparing opleveren. In de openbare verlichting wordt hij nauwelijks toegepast. Tijdens de levenscyclus, die
ruwweg zo’n 25 jaar bedraagt, wordt ook op arbeid bespaard, omdat dit type verlichting nauwelijks
vervangen dient te worden. De laatste vijf jaar gingen de kosten voor de nieuwste generatie LED-verlichting
met 85 procent omlaag.
VISIE VOORBIJ 2020: RATIONEEL & REALISTISCH

63. Laatste dia
Then at least
we made
some money!
Klimaat conferentie over de opwarming van de aarde. Wat als het allemaal een grote grap (hoax) is
en we voor niets een betere wereld maken?