1. Diagnoza 2010
Obywatelski głos w dyskursie publicznym na temat
rozwoju Szczecina
Obszar IV: przestrzeń publiczna
1

2. Maciej Kowalewski1
Wspólnota mieszkańców w działaniu. W jakich miejscach jesteśmy
razem?
1. Wprowadzenie
Wbrew temu, co mogłoby się wydawać, najistotniejsze sprawy zajmujące badaczy społeczeństw dzieją się
bardzo blisko nas, w codzienności2. Już dość dawno socjologowie odkryli, że życie społeczne możliwe jest tylko
dzięki pewnym codziennym praktykom, takim jak rozmowy z innymi, wspólne posiłki, wspólne spędzanie
czasu, wspólne okazywanie emocji. Działania tego rodzaju – chociaż mogłyby wydawać się banalne i
niepozorne – stanowią sens życia zbiorowego.
Wyobraźmy sobie więc szczecińską rodzinę, która w niedzielę zastanawia się, gdzie pójść wspólnie na
spacer. Wybór miejsca, przygotowywanie strojów, zaplanowanie czasu spaceru w dziennym rozkładzie dnia to
istotne decyzje, które dużo nam mogą powiedzieć o tej rodzinie. Rytuał spaceru jest mikroświatem, którego
opis pozwala analizować znacznie „poważniejsze” sprawy: stosunki władzy w obrębie rodziny, jej status
społeczny, reguły wyrażania emocji, poczucie więzi i bliskości.
Więzi łączące mieszkańców miasta to jednak sprawa dużo bardziej złożona niż więzy rodzinne. Z całą
pewnością mieszkańców zbliża do siebie wspólne uczestnictwo w przestrzeni, szczególną zaś rolę w
wytwarzaniu miejskiej wspólnoty przypisuje się przestrzeni publicznej.
Czym właściwie jest przestrzeń publiczna? Sygnatariusze Karty Przestrzeni Publicznej rozumieją ją „w
kategoriach społeczno–ekonomicznych, (…) jako dobro wspólnie użytkowane. (...) O publicznym charakterze
przestrzeni decyduje zbiorowy sposób jej użytkowania”3. W naszym opracowaniu nawiązujemy do tych ujęć i
autorów, dla których przestrzeń publiczna jest czymś więcej niż tylko wspólnym dla wszystkich obszarem
użytkowym, miejscem w którym mamy „dobrze się czuć”; przestrzeń publiczna jest polem dla tych wszystkich
dziedzin kultury, które mają charakter autoteliczny (sztuka, religia, nauka, ekspresja, wyrażanie poglądów,
pamięć o przeszłości), w których może objawiać się podmiotowość człowieka.
Przestrzeń tego rodzaju w miastach nie jest rzecz jasna magiczną skrzynią, która rozwiązuje wszystkie
bolączki mieszkańców. Przestrzeń publiczna służy nie tylko do przyjemnego spędzania wolnego czasu czy
rekreacji, jest to także scena pokazywania innym swojej pozycji społecznej, miejsce protestów politycznych,
publicznych dyskusji, konfliktów, a więc przede wszystkim praktyk, działań, aktywności, które tworzą tę
przestrzeń. Punktem wyjścia w naszej diagnozie, jest stwierdzenie, że przestrzeń publiczna nie jest
przywiązana do konkretnego miejsca w mieście, ale konkretne miejsce może dzięki społecznym
praktykom stawać się przestrzenią publiczną, to znaczy miejscem, które spełnia określone funkcje. Te
funkcje to: budowanie poziomych sieci wsparcia i poczucia wspólnoty – a przez to kapitału społecznego,
wyrażanie podmiotowości jednostki, kreowanie społecznego statusu uczestników (przestrzeń publiczna to
miejsce, w którym „wypada być”4), umożliwianie spotkania: z innymi, z przeszłością miasta, z kulturą, z sacrum.
Zamiast określać czym jest przestrzeń publiczna, zdecydowanie łatwiej jest wskazać czym nie jest.
Wydaje się, że następujące trzy uproszczenia, czy nawet mity, ukształtowały nasz sposób myślenia o miastach:
Mit 1. Opozycja prywatne-publiczne. Tak samo jak czas pracy i czas wolny od niej przenikają się
współcześnie, podobnie przenika się w dzisiejszym świecie sfera publiczna i prywatna – coraz więcej mówimy
o prywatyzacji życia publicznego i o upublicznianiu tego, co prywatne. Krzysztof Nawratek wprost stwierdza,
że „nie istnieje (...) przestrzeń prywatna ani publiczna. Zero - jedynkowa waloryzacja przestrzeni inspirująca
była w czasach Nolliego, dziś musimy być świadomi, że mamy do czynienia z zagęszczeniem i rozrzedzeniem
nakładających się na siebie pól interesów i wpływów” 5. Czynności zarezerwowane dla sfery prywatnej, czy
nawet intymnej mają miejsce także w miejscach publicznych (np. płacz, przytulanie się).
Choć potocznie uważa się że przestrzeń publiczna to „przestrzeń państwowa”, to my nie zapominamy o
tym, że przestrzeń publiczna może mieć także prywatnego właściciela. Co więcej, otwarte miejsca należące
w sensie formalnym do gminy miejskiej, bardzo często nie są przestrzeniami publicznymi, czy nawet
ogólnodostępnymi. Ograniczanie dostępu do przestrzeni publicznej podczas wydarzeń masowych (za pomocą
1 Współautorami projektu i wykonawcami badania byli słuchacze seminarium dyplomowego w Instytucie Socjologii US.
2 Socjologia codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków 2008
3 Por. KARTA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ, III Kongres Urbanistyki Polskiej 2009.
4 Jak piszą Wojciech Burszta i Barbara Fatyga „w dużym mieście aktywność kulturalna to bywanie i robienie tego, co
aktualnie jest w modzie” – adaptując to stwierdzenie do rozważań tu prowadzonych, można powiedzieć że bycie
mieszkańcem miasta to bywanie w przestrzeni publicznej. Por W. Burszta i in., Raport o stanie i zróżnicowaniach
kultury miejskiej w Polsce, MKiDN, Warszawa 2009.
5 http://krzysztofnawratek.blox.pl/2008/12/213-przestrzen-prywatna-nie-istnieje.html [data dostępu: marzec 2009].
2

3. takich instrumentów jak bilety, barierki, ochrona) powoduje, że często mamy do czynienia raczej z hybrydową
przestrzenią publiczną.
Mit 2. Przestrzeń publiczna należy do wszystkich. Istnieje pewien romantyczny mit, zakładający że
przestrzeń publiczna jest dobrem jednakowo dostępnym, wyzwalającym wyłącznie pozytywne emocje i
budującym poczucie wspólnoty. Tymczasem przestrzeń publiczna może stawać się także polem walki o
dominację, o sposób prezentowania konkurujących ze sobą wartości. Z całą pewnością przestrzeń publiczna
jest miejscem manifestowania tylko wybranych poglądów czy stylów życia.
Podobnie jak to dzieje się z wieloma innymi dobrami, przestrzeń publiczna staje się łakomym kąskiem,
celem w „grze o miasto”, Przestrzeń publiczna, która cieszy się popularnością wśród mieszkańców to żyła
złota dla sprzedaży produktów i usług, stąd tez toczy się nieustanna walka o przejęcie kontroli - w sensie
dosłownym - nad przestrzenią. Monopolizacja dostępu do jest celem wielu aktorów zaangażowanych w
wytwarzanie miejskiej przestrzeni.
Innym problemem jest to, że nie wszyscy dobrze czują się w przestrzeni publicznej, które rzadko mają
elitarny charakter. Przeciwnicy przestrzeni publicznej w hałaśliwej wersji pop, niechętnie będą się pojawiać w
miejscach masowych imprez i głośnych zgromadzeń tłumów.
Mit 3. Przestrzeń publiczna daje się zaprogramować. Istnieje tak wiele przykładów zdegradowanej
przestrzeni publicznej, której losy potoczyły się wbrew oczekiwaniom architektów czy władz miejskich, że już
chyba mało kto wierzy, że raz zaprojektowana przestrzeń nie żyje własnym, nieprzewidywalnym życiem.
Przekonanie o tym, że przestrzeń zaprojektowana w określonym kształcie wpływa w sposób jednokierunkowy
na treści życia społecznego, E. Kaltenberg-Kwiatkowska trafnie określa jako „fałszywy determinizm
przestrzenny”6. Tak jak pisaliśmy o tym wyżej, przestrzeń publiczna nie jest przywiązana do konkretnego
miejsca w mieście, ale wyłania się z działania jednostek – innymi słowy to praktyki społeczne tworzą
przestrzeń publiczną, a nie projekt architekta czy urbanisty. Oczywiście, jakieś miejsce może być
zaprojektowane gorzej lub lepiej – to znaczy lepiej lub gorzej może sprzyjać działaniom, które tworzą
przestrzeń publiczną.
2. Nowe oblicza miast i miejskości. Co się dzieje z przestrzeniami publicznymi w
miastach współczesnych?
Wiele mówi się w studiach miejskich o kryzysie miejskiej wspólnoty, prywatyzacji przestrzeni publicznej, czy
wręcz o kryzysie miast. Przyjrzyjmy pokrótce się najważniejszym tendencjom, jakim ulegają miasta. Szczecin
nie pozostaje wyjątkiem od tych procesów, zmieniający się świat w sposób oczywisty zmienia sposób
funkcjonowania także i przestrzeni publicznych naszego miasta.
Kryzys wspólnoty i indywidualizacja
Co tak naprawdę oznacza współczesna ucieczka od życia wspólnotowego? Rzecz w tym, że wspólnota nie
zanika, a przeobraża się; staje się częściej przedmiotem wyboru, traci też swój totalny wpływ na jednostkę.
Mówiąc inaczej, dobre stosunki z sąsiadami są marzeniem wielu z lokatorów z nowych osiedli, ale te dobre
stosunki oznaczają „nie wtrącanie się w nie swoje sprawy”. Indywidualizm nie oznacza braku potrzeby
kontaktu z innymi, ale kontakt ten ma dokonywać się na prawach i warunkach jednostki. To między innymi
dlatego ludzie pracujący twórczo niechętnie zamieszkują w miejscach, gdzie istnieją silne więzi społeczne –
opresja lokalnej społeczności jest zdaniem R. Floridy zabójcza dla klasy kreatywnej 7. Przenosząc to na grunt
naszych rozważań, można powiedzieć, że przestrzenie publiczne zamierają także dlatego, że część z nas
wybiera ucieczkę od miejsc masowych, łatwo dostępnych w kierunku miejsc niszowych, w jakimś sensie
elitarnych.
Kryzys miasta jako wspólnoty politycznej
Jak twierdzi Krzysztof Nawratek, miasta umierają jako idea polityczna 8. „Polityczność” miasta oznacza
autonomiczność idei, według której sprawowana jest władza nad przestrzenią. Zdaniem Nawratka,
współczesne miasto-mozaika nie jest zdolne do stworzenia wspólnej idei jednoczącej mieszkańców; idee
lokalne zostały zastąpione przez idee uniwersalistyczne, takie jak polityka ponadregionalna, czy konsumpcja.
Można zatem powiedzieć, że miasto jako idea życia we wspólnocie politycznej przegrywa w starciu z globalnym
6 E. Kaltenberg-Kwiatkowska, Sąsiedztwo we współczesnym mieście – stereotypy i rzeczywistość [w:] Stare i nowe struktury
społeczne w Polsce, tom III. Czynniki miastotwórcze w okresach wielkich zmian społecznych, W. Misztal, J. Styk (red.), Wyd.
UMCS, Lublin 2002, s. 255-281.
7 Zob. R. Florida, The Rise of the Creative Class: And How it’s transforming work, leisure, community and everyday life. New
York 2002 (uwagę na tę sprawę zwrócił mi Robert Jurszo, któremu dziękuję).
8 Zob. K. Nawratek, Miasto jako idea polityczna, Kraków 2008.
3

4. kapitałem czy egoistycznym stylem życia, w którym brak zaangażowania w sprawy wspólnoty jest cechą
dominującą.
Dzielenie i sprzedawanie
Gettoizacja miasta oznacza rozpad przestrzeni miejskiej, zamykanie się mieszkańców w odrębnych enklawach,
takich jak osiedla strzeżone (gated communities). Rozpad spójności miasta jako przestrzennej całości to nie
tylko grodzone prywatne osiedla, to także bariery dostępu do wielu miejsc publicznych, wznoszenie płotów
chroniących parkingi w śródmieściu, ograniczanie ruchu pieszego, ale także społeczne wykluczenie dzielnic
zaniedbanych. Zdaniem wielu badaczy, miasto przestaje istnieć jako całość także w sensie urbanistycznym 9.
Prywatyzacja miasta jest częścią tego samego procesu – podzielone tereny miejskie w nowym kapitalizmie są
niczym innym jak towarem, który może zapewniać zyski kolejnym właścicielom. Niestety, nader często miejskie
grunty są sprzedawane spekulantom, którzy blokują inwestycje w miastach, czekając na zwyżkę cen
nieruchomości. Dla nich społeczna jakość przestrzeni publicznej jest czymś całkowicie zbędnym, być może
nawet przeszkodą w osiąganiu zysków.
Miasto widziane z pozycji auta
Zmierzch człowieka żyjącego w sferze publicznej, o którym pisał Richard Sennett 10, dokonał się także dzięki
projektom urbanistycznym, wspierającym prywatny ruch samochodowy kosztem ruchu pieszego, kołowego czy
transportu zbiorowego. Kultura chodzeni ściera się (i niestety w wielu miejscach przegrywa) z kulturą „życia w
samochodzie”11. Codzienne trasy z śródmieście - przedmieścia powodują osłabianie centralnych przestrzeni
publicznych. Użytkownik samochodu jest w znikomym stopniu użytkownikiem miejskiej przestrzeni; jest raczej
użytkownikiem i mieszkańcem systemu dróg dojazdowych.
3. Czemu ma służyć to badanie?
Podstawowym celem naszego badania jest zwrócenie uwagi na to, jaką wartość dla mieszkańców posiada
przestrzeń publiczna. Nasze środowisko chce przypominać, że przestrzeń publiczna jest dobrem wspólnym
mieszkańców, że jest czymś więcej, niż miejscem imprez masowych. Znaczenie przestrzeni publicznej nie
sprowadza się tylko do funkcji wypoczynku czy rekreacji – jest to miejsce budowania naszej podmiotowości,
nadawania sensu miejskiej wspólnocie i jako takie wymaga szczególnej ochrony. Przestrzeń publiczna jest
narzędziem, które pozwala odpowiadać na fundamentalne pytania: Kim ja jestem? Jakie są moje relacje z
innymi ? Kim jesteśmy „my” – jak mieszkańcy miasta?
Pytania, które kierujemy do mieszkańców miasta i do władz Szczecina o przestrzeń publiczną nie
ograniczają się tylko do kwestii projektów urbanistycznych – są to raczej pytania o projekty tego, co ma się
dziać w przestrzeni publicznej i po co ona jest. Doniosłość przestrzeni publicznej dla naszej jednostkowej i
zbiorowej tożsamości wymaga, by miasta chroniły ją z większą dbałością. Sposób, w jaki korzystamy z
przestrzeni publicznej, wiele mówi o nas i naszej obywatelskości, jest zatem rzeczą podstawową dyskusja o
tym, jak chronić te przestrzenie, jak projektować i zarządzać powstającymi przestrzeniami publicznymi, takimi
jak nowa Kaskada, czy wciąć pozostające w sferze planów Śródodrze.
Nie chcemy jednak podążać utartymi szlakami: narzekaniem, że w Szczecinie nie ma rynku, że Galaxy
zastępuje centrum miasta itd. Chcemy rozpocząć dyskusję nad inną koncepcją przestrzeni publicznej, w której
możemy się skupić na obszarach, które już istnieją, a które w jakimś sensie są niedoceniane. Proponujemy
odejście od takiego myślenia o przestrzeni publicznej, które łączy je w sposób trwały ze znanymi
przestrzeniami w mieście. Naszym zdaniem, najistotniejszy jest proces stawania się przestrzeni publicznej,
proces, w wyniku którego niepozorna część miasta staje się obszarem istotnym dla mieszkańców, miejscem
podejmowania interakcji, dyskusji.
Przykładem niepozornego miejsca, które zaistniało w Szczecinie jako przestrzeń publiczna, jest plac
przed Katedrą pw. Św. Jakuba (wraz z kładką na ul. Wyszyńskiego z przyległościami). Stawianie iglicy na
katedralnej wieży było wydarzeniem spektakularnym, ale także istotnym dla tożsamości miasta i jego
mieszkańców, które spowodowało przyciąganie ludzi w to miejsce. Przestrzeń jest tylko jedną z części procesu,
który chcemy analizować; wartości, wokół których gromadzą się ludzie; symbole, które poddawane są ciągłej
reinterpretacji są równie ważne, jak miejsca, w których mogą zaistnieć.
Takich przykładów jest więcej: boisko przy szkole podstawowej, które ożywa, kiedy odbywa się tam
festyn osiedlowy, plac przed Urzędem Miejskim, kiedy odbywają się tam manifestacje, Cmentarz Centralny,
który staje się w pełni przestrzenią publiczną 1 listopada itd. Nie chcemy jednak opisywać samych miejsc,
chcemy badać procesy, które powodują, że te miejsca stają się przestrzeniami publicznymi, naszym wyzwaniem
jest anatomia stawania się przestrzeni publicznej.
9 Zob. Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Warszawa 2007.
10 Zob. R. Sennett, The Fall of Public Man, London 1977.
11 J. Urry, Życie za kółkiem [w:] Socjologia codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków 2008, s.411-430.
4

5. 4. Dlaczego Jasne Błonia? Metodologia badania
W Szczecinie, jak w wielu miastach podobnej wielkości wiele jest miejsc, którym można przypisać status
przestrzeni publicznej. Głównym kryterium wyboru obiektu badań było w tym wypadku spełnienie warunku
wielości funkcji i form praktyk społecznych podejmowanych w jakimś obszarze - w tym wypadku Jasne
Błonia okazały się bezkonkurencyjne. Z przeprowadzonego wstępnego rozpoznania (a późniejsze badania
potwierdziły te ustalenia), wynika że jest to obszar znacznej ilości funkcji oraz przebywania różnych kategorii
mieszkańców i użytkowników miasta. Innym argumentem przemawiającym za wyborem Jasnych Błoni, były
wyniki badań, przeprowadzonych przez Katedrę Marketingu Usług WZiEU: Szczecinianom w ich własnym
mieście najbardziej podobają się właśnie miejsca takie jak Jasne Błonia (odpowiedziało tak 45,7% badanych) 12.
W badaniu zastosowano obserwację systematyczną z dokumentacją fotograficzną (dane wizualne) oraz
analizę treści (tekstów prasowych i dyskusji na forach internetowych). Obserwacji dokonywano na terenie
Jasnych Błoni, w niedzielę 21 marca, 18 kwietnia, 30 maja, 7 czerwca, w dni powszednie: 21 kwietnia, oraz
dodatkowo podczas ważnych uroczystości odbywających się na tym terenie: 25 kwietnia (podczas
szczecińskiego Marszu dla Życia) oraz podczas uroczystości 1 maja. Wybierane były zarówno dni słoneczne, w
które znaczna ilość mieszkańców miasta pojawiała się w przestrzeni Jasnych Błoni, jak i dni zimne i
pochmurne, tak aby ukazać sezonowość natężenia ruchu mieszkańców.
Zakres czasowy Przedmiot obserwacji
21 marca Spędzanie czasu wolnego, ilość osób i natężenie ruchu pieszego w
przestrzeni podczas zimnego, pochmurnego dnia
17 i 18 kwietnia Zachowania uczestników uroczystości pogrzebowych
transmitowanych na telebimach
25 kwietnia Zachowania zbiorowe podczas Marszu dla Życia
30 maja Przestrzeń publiczna jako miejsce spotkania organizacji
pozarządowych z mieszkańcami – spotkanie poglądów, idei
7 czerwca Frekwencja i profil społeczno demograficzny użytkowników badanej
przestrzeni
Narzędziem rejestracji obserwowanych zjawisk były kamery video oraz cyfrowe aparaty fotograficzne. Łącznie
zgromadzono ok. 140 minut nagrań video oraz 370 fotografii. Zebrane dane wizualne były następnie poddane
kodowaniu13 i analizie jakościowej. Tę samą metodę analizy zgromadzonych obrazów wykorzystano do badania
danych wtórnych, którymi były zdjęcia z zasobów internetowych – prywatnych stron, portali
społecznościowych, forów dyskusyjnych. Podstawowym narzędziem docierania do tych zasobów było
wyszukiwanie grafiki według haseł identyfikujących badaną przestrzeń, takich jak „Jasne Błonia” „Pomnik
Czynu Polaków”, „Pomnik Papieża” itd. Analizie poddano 47 zgromadzonych w ten sposób fotografii.
Wykorzystaliśmy także metodę analizy treści, która posłużyła jako narzędzie badania artykułów
prasowych i dyskusji na forach internetowych. Badane były jedynie artykuły z dwóch gazet lokalnych: „Gazety
Wyborczej, dodatek: Szczecin” oraz „Kuriera Szczecińskiego” ukazujących się w czasie 10-18 kwietnia oraz 28
kwietnia - 5 maja 2010, a które dotyczyły w jakikolwiek sposób badanej przestrzeni. Wybrane fora, na których
zbierane były wątki dotyczące Jasnych Błoni to szczecińskie forum Gazety Wyborczej, fora Stetinum.pl,
Skyscrapercity.com oraz Sedina.pl.
12 www.szczecin.pl/Strategia/_pl/uchwalone/polityka_promocji.pdf, data dostępu, czerwiec 2010.
13 Por. M. Banks, Materiały wizualne w badaniach jakościowych, Warszawa 2009; K. Konecki, Wizualne wyobrażenia. Główne
strategie badawcze w socjologii wizualnej a metodologia teorii ugruntowanej [w:] Przegląd Socjologii Jakościowej, Tom I,
Numer 1, 2005
.
5

6. 5. Wyniki diagnozy i analizy dostępnych danych. Jasne Błonia – działania,
funkcje, konteksty. Stawanie się przestrzeni publicznej
Źródło: wszystkie zdjęcia w tekście wykonali autorzy projektu
Kreowanie statusu
• tworzenie „ja”; Przestrzeń publiczna jest scenerią, która umożliwia nam tworzenie własnej tożsamości. W
dzisiejszym świecie nasza własne tożsamości stają się przedmiotem wyboru, w coraz większym stopniu ludzie
świadomie i uważnie budują swoje społeczne wizerunki. Jasne Błonia są miejscem manifestowania się różnych
wizji samego siebie; „ja” jako biegacz, spacerowicz, tata z dzieckiem na spacerze używam przestrzeni publicznej
jako sceny, na której odgrywam swoje role. Moje przekonanie o sobie, jako o kimś towarzyskim czy rodzinnym
tworzy się dzięki takim występom. Badana przestrzeń publiczna jest scenerią robienia zdjęć ślubnych,
romantycznych spacerów (→ Przestrzeń publiczna i nowe media), ale także manifestacją osobistego
sprzeciwu wobec istniejących reguł (siedzę z nogami na ławce, piję piwo)
• manifestacja statusu; nasza pozycja społeczna budowana jest nie tylko poprzez dochód, ale przede
wszystkim przez kulturowe praktyki, do których należy
także uczestnictwo w przestrzeni publicznej (→
Przestrzeń publiczna jako nawyk). Użytkownicy miasta
wykorzystują przestrzeń publiczną do budowania
własnego wizerunku; poprzez odpowiedni występ w
przestrzeni możliwe jest podkreślanie własnej pozycji
społecznej, przynależności do zbiorowości (→ Wspólna
tożsamość). Przestrzeń publiczna, którą poddaliśmy
badaniom pozwala zaspokajać społeczną potrzebę
„pokazania się”: odrębności kultury (tancerzy, jeżdżących
na deskorolkach), stylu życia (np. biegaczy), własnych
umiejętności (tancerze salsy, grający na gitarze), statusu
społecznego (spacer z rasowym psem). Stąd też działania
takie jak konsumpcja na pokaz14 (wizyta w Castellari, zaparkowanie luksusowego samochodu w widocznym
miejscu).
Scena czasu dla siebie
Jak wynika ze zgromadzonych danych, badana przestrzeń jest sceną tych aktywności, które określane są w
literaturze jako „czas dla siebie”. Dawniej, badacze opisywali „czas
wolny” od pracy zawodowej, pomijając nakładanie się na siebie sfery
prywatnej i sfery wykonywanego zawodu. Współcześnie, zaczęto
dostrzegać, że granica pomiędzy czasem obciążonym obowiązkami
zawodowymi i czasem, w którym oddajemy się prywatnym
zainteresowaniom, staje się coraz mniej ostra. Nawiązywanie
znajomości, prywatne rozmowy czy nawet hobby mają miejsce coraz
częściej podczas naszego dnia pracy, podobnie jak po zakończonej
pracy (np. wieczorem) wykonujemy czynności związane z pracą
14 T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, PWN, Warszawa 1971.
6

7. zawodową. Stąd potrzeba na wskazanie tej odmiany czasu wolnego, która nie jest związana z żadnymi
przymusowymi obowiązkami, także wynikającymi z prowadzenia gospodarstwa domowego. Wg autorów
raportu o zróżnicowania kultury miejskiej, czas dla siebie to „czas do wyłącznej dyspozycji jednostki;
wypełniają go różne zachowania, od bierności po wytężony wysiłek; może się stać domeną „przymusu”
(nawyków kulturalnych, zachowań motywowanych snobizmem itd.); ograniczają go głównie zajęcia
przymusowe, sytuacja finansowa i dostępność oferty kulturalnej. (…) czas dla siebie jest też czasem dla rodziny
i/lub dla przyjaciół”15. Przestrzeń publiczna jest istotną sceną tak rozumianego czasu dla siebie: to tutaj może
mieć miejsce dobrowolne uczestnictwo w kulturze, uprawianie sportów, tutaj spotykamy się z osobami dla nas
istotnymi.
• Ciało w przestrzeni publicznej; Praktyki dbania o ciało (takie jak aktywność fizyczna) czy upiększania ciała
(„opalanie się”) połączone są z jego wystawianiem na widok
publiczny, „z większym lub mniejszym stopniem odkrytości i
nieuwagi” - jak pisze poeta Jurij Andruchowycz. Różne strategie
pokazywania (czy raczej odsłaniania) ciała mogą się stawać
przyczyną konfliktów pomiędzy pokoleniami (→ Konflikt).
• Sport/wypoczynek; W badanej przestrzeni zaobserwowano
zarówno aktywności
zbiorowe, zorganizowane:
klubów sportowych (biegowe
treningi zawodników MKL,
Kusy Szczecin) czy
sympatyków jakiejś formy aktywności (np. ćwiczących Capoeira,
grających w piłkę nożną), jak i działania indywidualne (takie jak biegi
indywidualne, jazda na rowerze, nordic walking). Aktywności te często
przybierają postać prezentowania własnego wizerunku czy stylu życia
(→ Kreowanie statusu).
Doświadczenie sacrum
Analiza zebranych danych pozwoliła stwierdzić, że Jasne Błonia są przestrzenią otwartą na przeżywanie i
interpretację sacrum. Szczególnie istotnych informacji dostarczyła
nam obserwacja wydarzeń po 10 kwietnia 2010 roku oraz analiza
zdjęć portretujących przeżywanie śmierci Jana Pawła II w 2005 roku.
• Przestrzeń pamięci
Doświadczenie sacrum w tym obszarze nie sprowadza się tylko do
zbiorowych mszy świętych czy celebrowania pamięci o zmarłych, Jest
to także miejsce happeningów religijnych, koncertów, spotkania grup
modlitewnych. Nie bez znaczenia jest także połączenie sfery miejskiej
ze sferą świętą w rytuale spacerów „po kościele”, odbywających się
właśnie na Jasnych Błoniach (→ Nawyk).
Niemal każda przestrzeń publiczna, ze względu na dużą ilość
przebywających w niej osób jest miejscem rozpowszechniania
poglądów (→ Polityka), stąd też w badanym obszarze podczas obserwacji zarejestrowano członków wyznania
świadków Jehowy nawiązujących interakcje z pozostałymi użytkownikami przestrzeni.
Przestrzeń publiczna jako działanie
• Przestrzeń publiczna jako nawyk – uczestnictwo w życiu publicznym miasta to pewne powtarzalne
zachowania: bywanie na wernisażach, koncertach, uczestnictwo w
debatach, udział w demonstracjach, ale przede wszystkim obecność w
miejskiej przestrzeni publicznej. Można powiedzieć, że istnieje społeczny
przymus obecności i przebywania w przestrzeni publicznej.
Uczestnictwo w przestrzeni publicznej rzadko jest działaniem
spontanicznym, częściej jest to wyuczony nawyk. Występ w obecności
innych nie może być przypadkowy, stąd też przed pojawianiem się w
przestrzeni publicznej podejmowana jest „próba generalna w wyobraźni” i
15 W. Burszta i in., Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce, MKiDN, Warszawa 2009, s.27.
7

8. w jej konsekwencji takie działania jak:
-umawianie się (wybór partnerów spędzania czasu, planowanie trasy spaceru, czasu przyjścia i
wyjścia),
-przygotowywanie odpowiedniego ekwipunku („pakowanie się”, zabieranie sprzętu sportowego,
jedzenia dla dzieci itd.),
-przygotowywanie przedmiotów statusowych (psów, rowerów, wózków, stroju, „przybranie
odpowiedniego wyglądu”).
„Niedzielny spacer” jest dla nas przykładem takiego nawyku, który wymaga pojawienia się o zaplanowanej
porze, w przygotowanych strojach, w obecności osób z rodziny i który często uwieczniany jest na fotografiach
(→ Przestrzeń publiczna i nowe media). Podczas takiego spaceru powtarzane są te same czynności:
„karmienie ptaków”, „deser w Castellari”.
Inne zdiagnozowane przez nas nawyki tego rodzaju to np.
„spotkanie z przyjaciółmi”, „czytanie książki”; w wyniku
przeprowadzonej obserwacji stwierdziliśmy zwyczaj siadania
niektórych osób zawsze na tych samych ławkach.
• Zmienność przestrzeni publicznej. Z całą pewnością
przestrzeń publiczna „żyje” wraz z aktywnością ludzi, zamiera
w porach zimnych i deszczowych, zmienia swoje znaczenia w
cyklu tygodniowym i dziennym, wszystkie opisywane pola
znaczeń przypisywanych przestrzeni publicznej zmieniają się
podczas np. masowych zgromadzeń, czy politycznych
demonstracji. Wydarzenia takie jak „parada wojskowa”,
„lądowanie helikopterów”, „festyn” powodują czasową
reorganizację przestrzeni i reguł jej użytkowania.
Oprócz tego rodzaju spektakularnych wydarzeń, wskazujemy w naszym badaniu na dwa ważne konteksty:
„ciepły dzień” oraz „niedziela”, które implikują odmienne sposoby definiowania przestrzeni Jasnych Błoni i w
oczywisty sposób wpływają na natężenie ruchu.
Bezpieczna przestrzeń publiczna
• Społeczna kontrola. Jak wynika z ustaleń psychologów środowiskowych, fizyczna obecność innych osób
wpływa na poczucie bezpieczeństwa. Duża liczba osób to obecność „społecznego oka” obserwacji innych
zapewniającej kontrolę i bezpieczeństwo. Sądzimy że dobrym wskaźnikiem poczucia bezpieczeństwa w jakimś
obszarze jest obecność rodzin z małymi dziećmi. W naszych badaniach szczególnie przyglądaliśmy się
miejscom, które są omijane przez rodziny z dziećmi i innych użytkowników szukających spokoju. W wyniku
naszych analiz stawiamy hipotezę, że następujące zmienne, mogą mieć wpływ na poczucie bezpieczeństwa
użytkowników badanej przestrzeni (potwierdzenie tej hipotezy wymaga jednak dalszych badań):
a) zmienne wzmacniające poczucie bezpieczeństwa:
 widoczne patrole (samochodowe, piesze i
najbardziej widowiskowe – konne) Policji i Straży
Miejskiej;
 obecność użytkowników reprezentujących
różne kategorie demograficzne i społeczne;
zróżnicowany skład użytkowników przestrzeni
wymusza konieczność negocjowania i godzenia różnych
sposobów użytkowania przestrzeni;
 obecność osób, dla których kwestie
bezpieczeństwa w przestrzeni są szczególnie istotne –
osób starszych i rodzin z małymi dziećmi;
 „przejrzystość” i „otwartość” przestrzeni –
miejsca, w które mogą być łatwo kontrolowane
wzrokiem.
b) zmienne ograniczające poczucie bezpieczeństwa
 wzmożony ruch przy okazji imprez masowych, szczególnie takich, podczas których sprzedawany jest
alkohol;
 wzmożony ruch kołowy, zwłaszcza na ulicy Piotra Skargi, dzielącej Jasne Błonia na dwie części.
• Reguły – ponieważ trudno sobie wyobrazić, aby zaistniał jeden „Regulamin korzystania z Jasnych Błoni”,
kluczowe staje się zrozumienie, jak ludzie sami ustalają, a następnie przestrzegają niepisanych reguł
dotyczących zachowywania się w przestrzeni publicznej. Przestrzeń jest wykorzystywana zawsze w sposób
umowny, często niezależnie od istniejących formalnych zakazów czy nakazów. Przykładem są sposoby
8

9. użytkowania fontanny na Jasnych Błoniach, tzw. Bartłomiejki. Z naszych
ustaleń wynika, że w ciepłych okresach kąpią się tam dzieci, zdarza się, że
kąpią się tam psy. Generalnie jednak ludzie przestrzegają istniejących
zakazów - przestrzeń publiczna jest miejscem, w którym ludzie czują się
bezpiecznie, dzięki wprowadzanym przez siebie regułom. Odnalezione
przez nas w archiwach lokalnych portali wątki dotyczące pomysłu na
zakaz deptania trawy na Jasnych Błoniach16 są dowodem na to, że zbyt
restrykcyjne przepisy mogą zniszczyć przestrzeń publiczną. Społeczny
sprzeciw wobec tego pomysłu był tak duży, że od niego odstąpiono –
przestrzeń publiczna może więc stać się miejscem, w którym ludzie czują się niechciani, dzięki nadmiernej
ilości formalnych regulacji. Przeprowadzone badania skłaniają nas raczej ku stwierdzeniu, że użytkownicy
chętniej tworzą własne, nieformalne reguły, które działają potem jak „niewidzialna ręka”, normalizująca
nieuchronnie pojawiające się konflikty na tle sposobów użytkowania przestrzeni.
Polityka
• Polityka i pamięć – Jasne Błonia są miejscem aktywności politycznej – takich jak zbieranie podpisów, czy
pochody). Co istotne, w badanej przestrzeni (choć rzadziej w tym samym czasie) pojawiają się osoby
manifestujące poglądy całkowicie od siebie odmienne; wymieńmy tutaj lewicowe obchody 1 Maja, Marsz dla
życia czy feministyczne Manify z lat ubiegłych. Jak odnotowano 30 kwietnia w lokalnym dodatku do Gazety
Wyborczej, „w jednym miejscu odbędą się szczecińskie uroczystości z okazji Święta Pracy, Dnia Flagi Narodowej
i rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja”17.
Różnice w sposobie definiowania znaczeń w przestrzeni Jasnych Błoni są szczególnie widoczne w politykach
pamięci zbiorowej, inaczej odnoszącej się do Pomnika Czynu Polaków a inaczej do pomnika Papieża Jana Pawła
II18. Pomniki zwykle stają się z czasem narzędziem upowszechniania wartości. Jak pisze Lech M. Nijakowski,
dzięki pomnikowi młode pokolenie internalizuje interpretację historii 19 - dlatego też tak często obserwujemy
„walkę o pomniki”, która jest w istocie walką o interpretację historii.
Wspólnota i uczucia
Tak jak opisywaliśmy to powyżej, Jasne Błonia są przestrzenią, w której może objawiać się poczucie wspólnoty;
to tutaj możemy w sensie dosłownym spotkać i zobaczyć jak wyglądamy: „my” jako mieszkańcy miasta, jako
osoby podzielające te same wartości, ten sam styl życia, sposób spędzania wolnego czasu,
• Wspólnotowość – rozumiana jako poczucie bycia wspólnotą - uruchamiana jest jednak tylko w wyjątkowych
okolicznościach, takich jak zagrożenia zewnętrzne, czy wydarzenia traumatyczne. Intensywne odczuwanie
poczucia więzi jest stanem pojawiającym się wyłącznie na krotki okres – wspólnego działania, realizacji
jakiegoś zadania, zbiorowego sprzeciwu itd. (→ Polityka i pamięć). Byłoby dużą naiwnością sądzić, że
przebywanie na Jasnych Błoniach uruchamia automatycznie poczucie „bycia razem”.
16 Por. M. Borun, Nie dla spadochroniarzy, „Stetinum.pl”, 2009-05-01
http://www.turystyka.stetinum.pl/pl/wiadomosci/przewodnik_po_szczecinie_wiadomosci/nie_dla_spadochroniarzy
17 http://szczecin.gazeta.pl/szczecin/1,34959,7831204,Trzy_swieta_pod_pomnikiem_Czynu_Polakow.html
18 Dyskusje na temat bezpośredniego sąsiedztwa tych dwóch pomników były swego czasu niezwykle żywe.
19 L. M. Nijakowski, Domeny symboliczne. O znaczeniu pomników w przestrzeni dominacji symbolicznej na przykładzie Śląska
[w:] „Kultura i Społeczeństwo” 2001, nr 3-4, s. 93.
9

10. Dzieje się tak choćby dlatego, że nie wszystkie działania w przestrzeni publicznej prowadzą do budowania
poczucia miejskiej wspólnoty, wiele z przebadanych aktywności odbywa się w zamkniętych światach
społecznych, pomiędzy którymi przekraczanie granic jest utrudnione. Istotne jest jednak to, że te spotkania w
zamkniętych kręgach odbywają się w tym samym miejscu i nawet jeśli nie dochodzi do bezpośrednich interakcji
pomiędzy grupami, wszystkie grupy „widzą się nawzajem”.
• Przestrzeń publiczna i emocje. Jakkolwiek obserwacja nie jest narzędziem, które dobrze pozwala sondować
uczucia, to jednak zdiagnozowane zachowania i praktyki wskazują na pojawianie się i okazywanie
następujących emocji w przestrzeni Jasnych Błoni: poczucie bycia u siebie, poczucie bezpieczeństwa, poczucie
dumy, poczucie wspólnoty, zauroczenie, miłość, poczucie bliskości (z rodziną, przyjaciółmi, znajomymi, innymi
mieszkańcami), radość, skupienie, zazdrość, nostalgia, poczucie wspólnoty, zaangażowanie (aktywność),
beztroska, spokój (związany z wypełnianiem czasem dla siebie), gniew, smutek, złość (związana z konfliktami).
Przestrzeń publiczna i nowe media
• spotkajmy się – w sieci i w przestrzeni publicznej; analiza danych z zasobów internetowych wskazuje na
takie zjawisko jak umawianie się na spotkanie w przestrzeni Jasnych Błoni poprzez komunikatory, portale
społecznościowe, szczególna rola tego narzędzia w mobilizowaniu działań zbiorowych (zapalanie zniczy po
śmierci Papieża Jana Pawła II) → kreowanie statusu, wspólnota i uczucia
• dzielenie się zdjęciami; oprócz zdjęć o charakterze pocztówkowym czy artystycznym, najczęściej
analizowane internetowe zbiory zdjęć Jasnych Błoni dotyczą wybranego wątku, takiego jak sposób spędzania
czasu dla siebie w kontekście miejsca (np. ćwiczenia Capoeira, Marsz dla Życia, Rocznice Papieskie)
• cyfrowe pamiątki; cechą dzisiejszej cywilizacji jest łatwość robienia zdjęć i filmów telefonami komórkowymi
i aparatami cyfrowymi. Wielokrotnie obserwowaliśmy pozowanie do zdjęcia na tle drzew czy Pomnika Czynu
Polaków. Analiza publikowanych w sieci zdjęć wskazuje, że wiele z tych fotografii robionych jest z myślą o tym,
co się wydarzy dalej ze zdjęciem. Fotografia jest wykonywana z myślą o jej dalszych losach, takich jak: rodzinne
pokazy zdjęć, umieszczenie zdjęć w sieci jako ilustracji do profilu → tworzenie „ja”
• tworzenie wiedzy o miejscu; strony na których pojawiają się informacje związane z Jasnymi Błoniami to
najczęściej portale poświęcone miastu, takie jak Sedina.pl czy Stetinum. Internet w tym wypadku jest często
narzędziem tworzenia wiedzy o przeszłości miejsca w kontekście przedwojennych dziejów miasta i historii
powojennej, wydarzeń istotnych dla miasta i mieszkańców → Wspólna tożsamość
Konflikt
Sądzimy, że można zaryzykować twierdzenie, że ilość konfliktów dotyczących przestrzeni jest świadectwem jej
publicznego charakteru. Istniejące konflikty dotyczące symboli czy sposobów użytkowania, próby
zawłaszczania przestrzeni, głosy krytyczne, ostre dyskusje czy nawet narzekanie na stan przestrzeni publicznej
są przede wyrazem troski o istotne dobro wspólne.
Zdiagnozowane konflikty przebiegały w badanej przestrzeni w 3 wymiarach, dotyczących: 1. sposobu
użytkowania przestrzeni i stylu życia uczestników (mamy tu na myśli konflikty o zasoby takie jak miejsca do
spędzania wybranych form aktywności, kłótnie o sposób siadania na ławkach, o to, gdzie wolno siadać na
trawie, gdzie wolno spożywać alkohol, napięcia między mieszkańcami sąsiednich ulic a organizatorami
głośnych imprez masowych itd.), 2. wyrażania poglądów (przykładem niech będą spory wokół feministycznej
Manify, dyskusje czy parada gejów i lesbijek mogłaby rozpocząć przemarsz od Jasnych Błoni). 3. Konflikty
dotyczące funkcji i symbolicznego znaczenia przestrzeni (→ Polityka i pamięć)
10

11. 6. Co z tego wynika? Jak przestrzeń publiczna pomaga budować pozytywny kapitał
społeczny?
Z naszych badań wynika, że stereotypowy wizerunek Jasnych Błoni, jako mieszczańskiej przestrzeni spędzania
czasu wolnego przez osoby starsze, jest nieprawdziwy. Ze zgromadzonych danych wynika, że jest to:
- obszar manifestowania się miejskiej kultury i stylu życia;
- obszar poczucia bezpieczeństwa relacji z innymi – wiele wskazuje na to, że jasne Błonia to obszar w
którym bez obawy możemy spotkać innych (bez poczucia zagrożenia);
- obszar, na którym może się objawiać poczucie wspólnoty, poprzez usuwanie niektórych z różnic
statusowych, dzięki któremu buduje się kapitał społeczny;
- obszar protestów politycznych (przestrzeń publiczna jest miejscem, w którym mogą dokonywać się
polityczne protesty, manifestacje);
- obszar, o który toczą się konflikty inne niż tylko walka o tereny inwestycyjne (np. walka o obecność
symboli, o kształt pomników itd.);
- obszar, dzięki któremu umacniają się poziome więzi między ludźmi;
- obszar kontaktu z sacrum; badana przestrzeń publiczna pozwala na coś więcej, niż zaspokajanie
podstawowych potrzeb, pozwala na kontakt z czymś, co nas przekracza (piękno, sacrum);
- obszar będący częścią społecznej pamięci (o mieście i jego mieszkańcach), częścią tożsamości;
- obszar, który wymaga znajomości „instrukcji obsługi” – wiedzy o tym, jak korzystać z przestrzeni
publicznej;
W badanej przestrzeni publicznej zaobserwowaliśmy tworzenie wszystkich istotnych cech kapitału
społecznego, a więc: poziomych sieci wsparcia, zasad lojalności i zaufania, umiejętności współpracy z innymi.
Zdiagnozowane na obszarze Jasnych Błoni formy przedsiębiorczości (handel balonami, watą cukrową,
przejazd „ciuchcią” itd.) i samoorganizacji (zbieranie podpisów, zbieranie ankiet, obecność organizacji
pozarządowych) stanowią naszym zdaniem przykład wkładu przestrzeni publicznej w budowanie kapitału
społecznego.
Jeśli jest tak dobrze, to czy nie mogło by być lepiej? Co zrobić, żeby nie stracić wartości, jaką stanowią dla
mieszkańców Jasne Błonia? Jak uchronić to miejsce przed inwazją banalnej tandety i masowej, hałaśliwej
rozrywki?
Jeden z ważniejszych naszych postulatów dotyczy tego, że w
badanej przestrzeni publicznej jest za mało sztuki. Oczywiście,
wiemy o projektach realizowanych na Różance czy koncertach w
Amfiteatrze, ale wydaje nam się, że Jasne Błonia są nie
wykorzystaną przestrzenią dla zaistnienia kultury, wykorzystajmy
je lepiej w tym celu.
W naszej ocenie, przebywanie w przestrzeni publicznej
powinno być także lepiej wykorzystywanym instrumentem
edukacji, ponieważ mogłoby nas uczyć:
-obecności innych, wraz z ich przyzwyczajeniami, stylem życia;
-otwartości na ludzi kierujących się innymi wartościami i
zasadami, współdziałania z innymi;
-historii miasta i ludzi. W niemieckiej myśli pedagogicznej istnieje tradycja wykorzystywania pomników i
przestrzeni miasta jako źródła wiedzy o historii i kulturze, warto więc nawiązać do tej istniejących osiągnięć i
przestrzeń publiczną uczynić żywym przykładem miejskiej kultury i losów miasta w działaniu.
11

12. Przestrzeń publiczna jest wartością wymagającą ochrony. Z przeprowadzonych badań wyłania się obraz
bogactwa i znaczenia przestrzeni publicznej dla mieszkańców. Zbadana przez nas przestrzeń jest
makrokosmosem, w którym dzieją się rzeczy niezwykle istotne dla życia każdego z nas z osobna, ale także dla
nas, jako wspólnoty mieszkańców. Decyzje dotyczące przestrzeni publicznej dotyczą czegoś więcej, niż tylko
planów zagospodarowania przestrzeni i mają swoje konsekwencji dla poczucia wspólnoty, budowania kapitału
społecznego, negocjowania wartości i stylów życia jednostek. Kiedy miasto zaniedbuje przestrzeń publiczną,
nie pozbawia mieszkańców jedynie miejsc rekreacji, ale pozbawia ich możliwości istotnego spotkania z innymi.
W naszej diagnozie Jasne Błonia posiadają cechy, przypisywane zwykle rynkom; miejscom, w którym wypada
bywać, w których obecność może wzmacniać poczucie więzi, w którym wreszcie można manifestować swoje
poglądy. Oczywiście nie jest to rynek ani w sensie historycznym, ekonomicznym czy architektonicznym, ale w
naszej ocenie jest to rzeczywiste miejsce spotkania z innymi, z sacrum, z przeszłością miasta. Wydaje się, że
gdyby wprowadzić więcej sztuki do badanej przestrzeni publicznej, na pytanie „Rynek w Szczecinie?”
moglibyśmy odpowiadać: „Dziękuję, już mamy!”
Narzekajmy na stan przestrzeni publicznej! Narzekanie nie zawsze
musi oznaczać postawy negatywnej bierności, naszym zdaniem to przede
wszystkim „komunikacja krzywd”20, czyli zwrócenie uwagi na istniejące
problemy i intencja ich naprawy. Dyskusja – także w Internecie - na
temat miejsca, znaczenia symboli, estetyki, funkcji przestrzeni publicznej
to narzędzie tworzenia dyskursu o naszym mieście. Nie czekajmy, aż
władze miejskie zaproszą nas do konsultacji, rozpocznijmy je sami.
Stwórzmy dokument w rodzaju obywatelskiej karty szczecińskiej
przestrzeni publicznej, w którym zawrzemy najistotniejsze postulaty
dotyczące tworzenia i ochrony takich przestrzeni.
Czego nie wiemy i co wymaga dalszych badań?
Bez odpowiedzi pozostają nam co najmniej następujące pytania:
- w jaki sposób badana przestrzeń publiczna oddziałuje na bezpośrednie i dalsze otoczenie – czy przyczynia się
do ożywienia przestrzeni, czy raczej powoduje „wysysanie” użytkowników z bezpośrednich okolic? Nie wiemy
ponadto, czy przestrzeń publiczna nie rozwija się kosztem przestrzeni publicznych w osiedlach
mieszkaniowych, które zamierają, stając się wyłącznie tzw. sypialniami;
- w jaki sposób najważniejsze trendy demograficzne objawiają się w sposobach użytkowania badanej
przestrzeni? Czy takie zjawiska jak starzenie się struktury demograficznej mieszkańców czy migracje osób
przyjeżdżających na studia do Szczecina wpływają na funkcje opisywane powyżej?;
- w naszym badaniu skupiliśmy się wyłącznie na wizualności przestrzeni publicznej, pozostawiając
oddziaływanie na takie zmysły jak węch czy słuch. Z całą pewnością zapach czy natężenie hałasu są istotnymi
zmiennymi decydującymi o jakości przestrzeni publicznych, nie uwzględniliśmy ich jednak w badaniu.;
- istotnym wątkiem jest zróżnicowanie tego obszaru, wydaje się, że osobnego badania wymagałoby opisanie
geografii badanej przestrzeni. Niektóre z podziałów funkcjonalnych Jasnych Błoni są bardzo widoczne
(odmienne sposoby użytkowania przy Pomniku Czynu Polaków, odmienne na trawniku w pobliżu pomnika Jana
Pawła II, odmienne wokół fontanny przy Urzędzie Miejskim itd.), niektóre miały charakter bardziej subtelny –
inne miejsca upodobali sobie starsi mieszkańcy miasta, inne młodsi rowerzyści, inne miejsca przewidziane są
na konsumpcję na pokaz itd.). Wydaje się, że bogactwo funkcji tej przestrzeni znajduje swoje odzwierciedlenie
w specyficznej geografii tego miejsca.
20
M. Kowalewski, Narzekanie - ideologia codzienności? [w:] Społeczeństwo i codzienność. W
stronę nowej socjologii?, red. S. Rudnicki, J. Stypińska, K. Wojnicka, WAiP, Warszawa 2009, s. 206-220
12