This presentation dedicated to presenting ways of occurring jazz in contemporary Polish poetry on selected examples. I discussed (on basis of available source literature) various basic possibilities of functioning of music in literature (eg tematisation, formal-structural use, references and allusions, elements of synthesis of the arts). Then, on the example of concrete works of contemporary Polish poets (Wisława Szymborska, Julia Hartwig, Janusz Drzewucki, Michał Siewkowski, Władysław Zawistowski), I defined how these texts (associated with jazz music and culture) fit into the typology. I pointed to jazz as a kind of music that has a significant place in the interest of modern writers. I also came up with reasons for their appeal to jazz music and I assessed its influence on the poetry language presented by them, and especially its soundness.

1. Sposoby występowania
jazzu we współczesnej
poezji polskiej
Damian Skawiński
UKW Bydgoszcz

2. Muzyka a literatura

3. – muzyka i literatura – od zawsze blisko siebie;
– współwystępowanie na różnych polach (poezja
meliczna, chór w tragedii antycznej, pieśniarstwo, opera);
– wspólny aspekt genologiczny – tragedia grecka wzięła
swój początek z ducha muzyki, z obrzędowych tańców i
uroczystych śpiewów ku czci bóstw;
– silne zbliżenie w okresie romantyzmu (Wagner,
Baudelaire) i późniejszym (awangardyści, poeci
lingwistyczni);
– badacze literatury i korespondencji sztuk stworzyli wiele
typologii, klasyfikujących poszczególne styczności między
literaturą a dziełami sztuki, również muzycznymi.

4. Przykładowe koncepcje
relacji literatura – muzyka

5. Koncepcja Stefanii Skwarczyńskiej, która „odróżnia styczności i
wpływy pomiędzy sztukami”, dokonujące się przez:
a) inspirację (tematyczną, formalno-kompozycyjną, fakturalną);
b) zapożyczenie (jak w a));
c) transpozycję (jak w a));
d) współdziałanie.
Koncepcja Andrzeja Makowieckiego, który, wymieniając elementy
łączące dzieło literackie z muzycznym, wskazał na czynniki:
a) eufoniczne,
b) kompozycyjne,
c) tematyczno-treściowe,
d) ujściowe (sprowadzające się do niedookreśloności pojęciowej i
wyobrażeniowej).

6. Dwuczęściowy podział Frédérique’a Arroyasa:
a) poziom znaczenia (muzyka jako temat literacki);
b) poziom formy (struktury muzyczne w literaturze).
Trójdzielna propozycja Stevena Paula Schera:
a) muzyka słów (naddane, muzyczne ukształtowanie warstwy
brzmieniowej tekstu literackiego);
b) struktury i techniki muzyczne;
c) muzyka werbalna (różne formy tematyzowania muzyki).
Koncepcja Ewy Wiegandt:
a) muzyka w literaturze (tematyka muzyczna w literaturze);
b) muzyka literatury (wykorzystanie cech prozodyjnych
języka);
c) muzyczność literatury (wychodzenie poza status
ontologiczny literatury).

7. Koncepcja Józefa Opalskiego:
a) muzyka jako element fikcji literackiej (gdy pisarz tworzy
utwór muzyczny na użytek fabuły);
b) opis rzeczywistej kompozycji muzycznej, będącej
samoistnym bytem wpisanym w tekst literacki (to, co nazwać
można by ekfrazą muzyczną);
c) utwór muzyczny jako model konstrukcyjny utworu
literackiego (czyli transpozycja dzieła, jego struktury i formy
na materię słowa);
d) muzyka jako temat wypowiedzi (czyli tematyzacja, topika
muzyczna);
e) muzyka jako źródło inspiracji literackiej;
f) elementy odmian muzyki wpisane w dzieło (budowanie
ekspresji, atmosfery przez dany rodzaj muzyki).

8. Muzyka w literaturze – próba syntezy
- tematyzacja (stricte muzyczna/
biograficzna),
- wykorzystanie formalno-strukturalne,
- nawiązania i aluzje,
+
- multikorespondencyjność.

9. Jazz w polskiej poezji

10. Polscy poeci a jazz
- Wisława Szymborska
- Julia Hartwig
- Janusz Drzewucki
- Władysław Zawistowski
- Michał Siewkowski

11. Jazzowa tematyzacja

12. Tematyzacja jazzowa
MUZYCZNA
- opisy utworów
jazzowych i wrażeń z
ich słuchania;
- poetyckie interpretacje
muzyki jazzowej;
- opisy gry jazzmanów;
- utwór jazzowy jako
temat tekstu, jego
główna inspiracja.
BIOGRAFICZNA
- utwory nawiązujące do
biografii muzyków, które
nie są bezpośrednio
związane z samą
muzyką;
- konkretne wyrażenia,
frazy, przywołujące
postaci jazzmanów.

13. Jazzowa tematyzacja biograficzna
Wisława Szymborska
Ella w niebie
Modliła się do Boga,
modliła gorąco,
żeby z niej zrobił
białą szczęśliwą dziewczynę.
A jeśli już za późno na takie przemiany,
to chociaż, Panie Boże, spójrz ile ja ważę
i odejmij mi z tego przynajmniej połowę.
Ale łaskawy Bóg powiedział Nie.
Położył tylko rękę na jej sercu,
zajrzał do gardła, pogłaskał po głowie.
A kiedy będzie już po wszystkim – dodał –
sprawisz mi radość przybywając do mnie,
pociecho moja czarna, rozśpiewana kłodo.
Wiersz z tomu Tutaj, Kraków 2009

14. Jazzowa tematyzacja muzyczna
Julia Hartwig
Jazz weteranów
To gra Phil Woods to gra Phil Woods ze swoimi
a więc kontrabas
nagły tupot strun
po schodach dźwięków
i każdy dźwięk osobny wyrazisty
A trąbka
Kiedy trąbka gra
to jakby rozbłysnął w ciemności
elektrokardiogram serca
fortepian stuka jak zbiorowy puls
zaś perkusista kiedy już uderzy
ogłasza chwile królestwa i chwały
Lecz kiedy Phil
kiedy Phil Woods podniesie saksofon
przez instrumenty przebiega nagły dreszcz
rozmowa teraz wzlatuje na szczyty
Phil Woods to średniej wagi chłop w skórzanej czapce
gdy wyczekuje kołysze się lekko
jakby melodia była srebrną rybą co z nim tańczy
Wspaniali - bo nie czują się wcale wspaniali
Jak gdyby to nie oni jakby to w nich grał
ten stary dobry orleański jazz
Wiersz z tomu Wiersze wybrane, Kraków 2014

15. Jazzowa tematyzacja muzyczna
Janusz Drzewucki
Miles Davis. Facet z trąbką
Czarnoskóry facet ze złocistą
trąbką brzasku, gra odwrócony
plecami do białej publiczności,
wśród której zdycha przywódca
partii rasistowskiej, zaduszony
płótnem sztandaru, a siedzący
z tyłu funkcjonariusz policji
uśmiecha się zupełnie szczerze.
Zupełnie szczerze. Tylko tyle.
W tym czasie nic się nie dzieje
w naturze. W naturze kosmiczna
cisza. Trochę nerwów, kolce róży.
Wiersz z tomu Podróż na południe, Kraków 1995

16. Wykorzystanie formalno-
strukturalne jazzu

17. Wykorzystanie formalno-strukturalne jazzu
- takie ukształtowanie tekstu poetyckiego, aby
prezentował cechy foniczne zbliżone do muzyki
jazzowej (metrum, synkopowanie, operowanie
długością frazy, swoboda aranżacyjna, itd.);
- wprowadzenie do tekstu poetyckiego gatunków i
terminów związanych z jazzem, pełniących
określoną funkcję;
- konstrukcja tekstu poetyckiego oparta na inspiracji
formą jazzową.

18. Wykorzystanie formalno-strukturalne jazzu
Wisława Szymborska
Stary śpiewak
„On dzisiaj śpiewa tak: trala tra la.
A ja śpiewałem tak: trala tra la.
Słyszy Pan różnicę?
I zamiast stanąć tu, on staje tu
i patrzy tam, nie tam,
choć stamtąd, a nie stamtąd
wbiegała, nie jak teraz pampa rampa
pam,
ale całkiem po prostu pampa rampa
pam,
niezapomniana Tschubeck-Bombonieri,
tylko że
kto ją pamięta –„
Wiersz z tomu Wielka liczba, Warszawa 1976

19. Wykorzystanie formalno-strukturalne jazzu
Władysław Zawistowski
Kobieta jazzująca
Stoi tam – na estradach ósmych kontynentów na
stole świata Ołowiana
z trąbką w miejsce szyi włosami smyczków
Jest większa od mniejszości mniejsza od
większości Jest ciężka Kobieta jazzująca
Kobieta jazzująca Kobieta jazzująca
W jej żyłach płynie krew całego świata i
Missisipi w jej ustach rośnie każda
miłość na jej wargach przysiadają zakochani
To ona płynie co zmierzch czółnem chmury
to ona jedzie złotą trąbką w słońce
Kobieta jazzująca która zna każde święto
krwi która wie kiedy zmartwychwstaje srebro
To ona kobieta jazzująca
krzyczy z estrady każdego snu
Jej ciężarne piersi są jak walizki pełne confetti
jej usta są studnią czarnego dębu w
jej głosie jest wszelka mądrość żywych
Wiersz z tomu Czyli ja, Warszawa 1976

20. Wykorzystanie formalno-strukturalne jazzu
Michał Siewkowski
Jam sassion
Siedzę na czwartym piętrze
ciasnego pokoju. Minęła północ.
Billie Holiday śpiewa o niebieskim
księżycu.
Przez otwarte oko myśli skaczą
na łeb, na szyję. Jesteś dalej, daleko
dalej, niż mój przyjaciel na niebie.
Jego jasne spojrzenie w moje błądzenie…
Nie mogę nawet o tym powiedzieć,
bo rozwiodłem się z telefonem ---
tak przez zapomnienie.
Przechodzi płyta za płytą, jak szklanka
za szklanką piwa. I nie wiem, kto się
przesunął. Ja na kanapie czy księżyc
na nieba blacie.
Wiersz z tomu Jazzownia, Inowrocław 2012

21. Jazzowe nawiązania i aluzje

22. Jazzowe nawiązania i aluzje
- pojawiające się w tekście wszelkie wzmianki
dotyczące jazzu, jego historii, twórców, elementów
semantycznych, pełniące funkcję ozdobnika,
dodatkowego komponentu wiersza, niekoniecznie
poświęconego muzyce jazzowej;
- jazz i jego pole semantyczne jako element
konstrukcji środków poetyckich;
- nawiązania do elementów jazzu nie nazwane
wprost, ale łatwe do rozszyfrowania przez
odbiorcę tekstu.

23. Jazzowe nawiązania i aluzje
Julia Hartwig
Murzyńska rodzina (fragment)
(…)
Matka jest radością całej rodziny
jej wyrocznią i sędzią
(…)
Wspomina czasem ojca swoich dzieci
który w młodości grał na banjo
i śpiewał wysokim głosem piosenki z Nowego Orleanu
i mówi że był to dobry chłopak
choć zupełnie nieodpowiedzialny jak oni wszyscy
nic więc dziwnego że opuścił ich pewnego dnia
i znikł na zawsze
(…)
Wiersz z tomu Wiersze amerykańskie, Warszawa 2002

24. Jazzowe nawiązania i aluzje
Julia Hartwig
W podróży (fragment)
Ogromne niebo nad Nowym Jorkiem
Ale nikt nie patrzy na niebo
Zaśmieconą ulicą Brooklynu idzie ciężarna dziewczyna
i ciężarna kobieta
cała ulica ciężarnych kobiet i dziewcząt
Ulicą Brooklynu pełną straganów
idzie swingujący Murzyn
za nim drugi swingujący Murzyn
cała ulica swingujących Murzynów
Na chodniku Brooklynu wyładowuje towar
wesoły hiszpański szofer
cała ulica wesołych hiszpańskich szoferów
(…)
ulicą Brooklynu idzie rozglądając się dokoła
cudzoziemka przybyła z Polski w odwiedziny do córki
cała ulica cudzoziemek z Polski przybyłych w odwiedziny do córki
Wiersz z tomu Wiersze amerykańskie, Warszawa 2002

25. Jazzowa
multikorespondencyjność

26. Jazzowa multikorespondencyjność
- gdy tekst literacki nawiązuje jednocześnie do
muzyki jazzowej (i jej pola semantycznego), jak
i do dzieła innej sztuki, na przykład do
malarstwa;
- gdy tekst literacki stanowi opis/interpretację
dzieła plastycznego, odwołującego się do
muzyki;
- gdy tekst, poświęcony jazzowi, przywołuje
jednocześnie, w formie aluzji czy nawiązania,
jakieś dzieło innej sztuki.

27. Jazzowa multikorespondencyjność
Michał Siewkowski
Henri Matisse. Jazz
wejść do środka muzyki
jak palcami w ogień
rozpalony deszczem
w głębokiej nocy
do świtu
noc jest kobietą
odchodzi światłem
lekko zranionej zorzy
obudzisz się
z pomalowanymi
paznokciami lewej
dłoni
w łazience plama
na desce do prasowania
opowiada wypalonym
szeptem akt odwrócony
tyłem
Henri Matisse, Jazz, 1947 (jeden z
kolaży stanowiących album)
Wiersz z tomu Jazzownia, Inowrocław 2012

28. Jazzowa multikorespondencyjność
Michał Siewkowski
Tadeusz Makowski, Jazz – 1929
muzyka szarpana, w dupę kopana, w światłach
alkoholi jasnych, przytłumionych dymem cygar i skrętów.
Noc przewiesiła swój płaszcz na świtu złamanym zębie
w przeciągu wrzasków i zgrzytów. Kornet opowiada
Missisipi i parowce z trąbami długich kominów dymiących
bluesa. Potem saksofon podkładał ogień w dziką noc
roziskrzonych oczu do białego.
Nogi rozchodzą się rozbieganymi zetami w zety błysków
czarnej muzyki. Bębenek od, od, odod, odod, od, odleci
gdzie skrzypce księżycem.
I zet w zet zetowieje jazzowa orkiestra.
Knajpa kołysze się jak na rzece pijanych aligatorów.
Tadeusz Makowski, Jazz, 1929, olej na płótnie
Wiersz z tomu Jazzownia, Inowrocław 2012

29. Podsumowanie

30. Podsumowanie
• jazz jako rodzaj muzyki mający swoje istotne miejsce w kręgu
zainteresowań współczesnych polskich poetów;
• różnorodne wykorzystywanie jazzu, wyczerpujące przywołaną
ogólną typologię występowania muzyki w literaturze;
• jazz jako inspiracja poezji charakteryzuje się przede wszystkim
swobodą, improwizacją, odejściem od rygoru formalnego. Jazzowa
muzyczność tekstu osiągana jest przez poetów poprzez:
onomatopeje, aliteracje, różnego rodzaju powtórzenia, modulacje
długości frazy, umiejętne operowanie zestrojami akcentowymi;
• jazz jako szansa wyrażania uczuć, inspiracji, fascynacji;
• jazz służy także badaniu możliwości języka poetyckiego, kierowania
zjawiska muzyczności tekstu na nowe tory.

31. Bibliografia
Dąbrowski S., „Muzyka w literaturze” (Próba przeglądu zagadnień), [w
zbiorze:] Muzyka w literaturze. Antologia polskich studiów powojennych,
red. A. Hejmej, Kraków 2002;
Głowiński M., Literackość muzyki – muzyczność literatury, [w zbiorze:]
Muzyka w literaturze… ;
Górski K., Muzyka w opisie literackim, [w zbiorze:] Muzyka w literaturze…;
Hejmej A., Muzyczność dzieła literackiego, Toruń 2012;
Hejmej A., Muzyka w literaturze. Perspektywy komparatystyki
interdyscyplinarnej; Kraków 2008;
Lipka K., Słyszalny krajobraz. Szkice o powiązaniach muzyki i literatury,
Warszawa 2005;
Makowiecki T., Poezja a muzyka, [w zbiorze:] Muzyka w literaturze…;
Opalski J., O sposobach istnienia utworu muzycznego w dziele literackim, [w
zbiorze:] Muzyka w literaturze… ;
Skarbowski J., Literatura – muzyka: zbliżenia i dialogi, Warszawa 1981;
Szulc T., Muzyka w dziele literackim, Warszawa 1939;
Wiśniewski J., Ku harmonii? Poetyckie style słuchania muzyki w wierszach
polskich autorów po 1945 roku, Łódź 2013.