1. PËRSHPEJTUESI I CERN-IT

2. C’ËSHTË CERN-I?
 Organizata Evropiane për Kërkime
Bërthamore , e njohur ndryshe si CERN ,
është një organizatë ndërkombëtare ,
qëllimi i së cilës është të punojë mbi
laboratorët më të mëdhenj të botës që
merren me studimin e grimcave fizike.
Themeluar në vitin 1954, organizata është
e bazuar në periferi veriperëndimore të
Gjenevës në kufirin franko-zviceran, dhe ka
20 shtete anëtare të Evropës si dhe rreth
35 shtete të tjera pjesëmarrëse pa të
drejta specifike në këtë organizëm.

3. PËR CFARË SHËRBEN
 Qëllimi i kërkimeve të CERN-it është pikërisht studimi i grimcave
pafundësisht të vogla. Dihet që grimcat e vogla dhe më të
njohurat janë molekulat. Këto të fundit përbëhen nga atomet, të
cilët përbëhen nga grimcat e quajtura protone, neutrone dhe
elektrone. Protonet dhe neutronet formojnë atë që quhet
hadron. Vetë hadronet janë të përbërë nga grimca akoma dhe
më të vogla, që janë kuarket dhe gluonet (quarks, gluons).
akoma më të vogla që përbëjnë tërë këta elementë që
përmendëm deri tani. Në këtë laborator, bërthamat atomike
apo protonet përplasen me shpejtësi marramendëse (deri në
99,9999991% të shpejtësisë së dritës) nëpërmjet disa
mekanizmave tejet të ndërlikuar dhe specialë, për t‘ju dhënë një
energji të jashtëzakonshme. Nga kjo përplasje specialistët
shpresojnë të arrijnë në grimca pafundësisht të vogla dhe
njëkohësisht të panjohura deri më tani, për të krijuar një ide
mbi gjendjen e universit në momentet e para të krijimit të tij.

4. LHC
 Në përshpejtuesin më të madh të grimcave elementare në botë LHC
pranë Qendrës Evropiane për Kërkime Bërthamore CERN në Gjenevë,
punojnë më shumë se 8000 shkenecetar te 580 instituteve kerkimore
nga e gjithe bota. Nga ky kërkim pritet që në vitin 2012 te zbulohet
ekzistenca e grimces me fondamentale te materies – bozonin e Higsovit.
Me kete zbulim do te mund te jepet pergjigjja e njeres nga pyetjet
fondamentale te fizikes: Nga vjen masa?. . Eksperimenti i fizikes me i
madhi dhe me i fuqishmi i njerezimit prane Qendres per Kerkime
Berthamore CERN ne Gjeneve, eshte vene ne perdorim ne veren e vitit
2008. Ky pershpejtues shtrihet 100 m nen siperfaqen e Tokes ne zonen
kufitare mes Frances dhe Zvicres me nje gjatesi prej 27 kilometra dhe
diameter prej afro 30 km. LHC do te beje te mundur zgjidhjen e
ceshtjeve kryesore te fizikes. Eksperimenti i jep mundesi shkenctareve
qe te udhetojne ne te kaluren, dhe per te mesuar se cfare ka ndodhur
menjehere pas krijimit te universit. Ne kete eksperiment gjuhen dy
grimca protonesh, ne drejtim kundrejt njera-tjetres. Ne fazen e fundit te
perplasjes, tufa e protoneve arrin energji prej 7 TeV.

5. ATLAS
 ATLAS (A Toroidal LHC ApparatuS)
eshte detektori me i madh i
grimcave, i cili ka nje madhesi te nje
ndertese pese kateshe. Ne ATLAS
kerkohet shpjegimi i fenomeneve te
reja te fizikes, si per shembull
grimcat e Higsovit, kandidatet e
grimcave per materien e erret,
dimenzionet shtese te hapesires.
Karakteristika kryesore e detektorit
eshte sistemi i tij magnetik. Ai
perbehet nga bobina magnetike me
nje superpercjelles me gjatesi prej
25 m, te ndertuar ne form gyp
cilindri, aty ku kalon sasia e
grimcave. Fusha magnetike i perkul
grimcat ne menyre qe te matet
impulsi tyre.
CMS
 CMS (Compact Muon Solenoid)
me nje peshe prej 12500 ton
eshte detektori me i rende ne
bote. Ashtu si AtlasI edhe CMS
humulton grimcat e Higsovit,
kandidatet e grimcave per
materien e erret dhe
dimenzionet shtese te
hapesires. Pjesa kryesore eshte
nje magnet, fusha e te cilit
eshte 100000 here me e forte
sesa ajo e Tokes. Kjo eshte e
ndare ne tre shtresa, ku
hapesirat ne mes tyre jane te
mbushura me gaz. Ne keto
hapesira mundesohet zbulimi i
myone me energji te larte.

6.  Detektori LHCb (Large Hadron
Collider beauty) merret me
pyetjet se pse universi yne
eshte i perbere kryesisht nga
materia dhe jo nga
antimateria. Shencetaret jane
duke studjuar ndryshimin e
vogel ne mes te materies dhe
antimateries. Basuar ne te
ashtuquajturen beauty ose e
bukura. Per ti indentifikuar
keto grimca, shkencetaret
kane ndertuar disa
superdetektore te vecante.
 Ne detektorin ALICE (A Large Ion
Collider Experiment) studjohet
gjendja e materies siç ishte ne
milionin e sekondit pas Big-Bangut.
Ndryshe nga tjeret, detektori ALICE
perdoret per perplasje berthamash te
atomit te plumbit. Kjo rezulton me
krijimin e temperaturave 100000
here me te larta sesa ne berthamen e
Diellit. Shkencetaret presin qe pjeset
perberse te berthames, protonet dhe
neutronet, ne nje temperature te tille
te paimagjinushme do te shkrihen
dhe do ti humbin lidhjet e rrjetave te
tyre strukturore. Ne kete menyre do
te simulohet gjendja e kuarkeve dhe
gluoneve ashtu sic kane egzistuar ne
milionin e sekondit pas Big-Bangut.
LHCb ALICE

7. ANTIMATERIA
 Gjithcka filloj me nje nxehtesi intensive te Big-Bangut.
Megjitate per cdo grimce lind edhe nje binjake – nje
antigrimce me mase te njejte por me ngarkese te
kundert elektrike. Ne momentet e para te ekzistenzes se
saj, universi ishte ne nje paraspeshim, ku materia dhe
antimateria krijohej ne nje sasi te njejte. Vetem 1
sekonde pas Big-Bangut, u zhduk e tere antimateria, po
thuaj se gati edhe materia. Nga teprica shume e vogel e
materies u krijua cdo gje, gjithcka qe shofim rreth nesh:
qe nga yjet, galaktikat, e deri tek Toka dhe jeta mbi te.
Cfare ka ndodhur me antimaterien?. Kjo eshte enigma
me e madhe e fizikes se grimcave elemntare, me te cilen
fizikanet e CERN meren perdite, me qellimin e gjejes se
nje zgjidhje.

8. ARRITJET SHKENCORE
Disa arritje të rëndësishme në fizikën e thërrmijave janë bërë gjatë eksperimenteve në
CERN. Ato përfshijnë:
 1973: Zbulimi i rrymave neutral në dhomën flluskë Gargamelle;
 1983: Zbulimi i bozoneve W dhe Z në eksperimentet UA1 dhe UA2
 1989: Përcaktimi i numrit të familjeve të lehta neutrino në Mëdhenj Electron-
pozitron Collider (LPP) që veprojnë në kulmin boson Z;
 1995: krijimi i parë i atomeve antihydrogen në të eksperimentuar PS210;
 1999: Zbulimi i shkeljes drejtpërdrejtë CP në eksperiment NA48
 2010: izolimi prej 38 atomet e antihydrogen;
 2011: Ruajtja antihydrogen për më shumë se 15 minuta;
 2012: Një boson me masë rreth 125 GeV/c2 përputhje me afat të kërkuara Higgs
boson

9. REFERENCA
 http://www.shqiperia.com/lajme/lajm/nr/3840/
CERN-aty-ku-jeton-grimca-

http://eshtunamagjike.blogspot.com/2010/02/p
ershpejtuesi-i-cern-it-gati-kerkimi-i.html
 http://www.nastradini.com/forumi/informacioni-
lajme-te-zgjedhura/informacion-te-rejat-ne-
shkence/15/
 http://en.wikipedia.org/wiki/CERN